۱. پیشینه زبان فارسی در گرجستان
جمهوری گرجستان، دومین جمهوری قفقاز جنوبی از نظر مساحت و جمعیت (بعد از آذربایجان) به شمار می‌رود. این جمهوری در مرکز و غرب منطقه قفقاز، محل ارتباط و تلاقی غرب و شرق، اروپا و خاورمیانه است که از شمال با روسیه، از شرق با جمهوری آذربایجان، از جنوب با ارمنستان و از جنوب غربی با ترکیه هم‌مرز است و در همسایگی شمال غربی ایران قرار دارد. جمعیت اصلی گرجستان را به ترتیب گرجی‌ها، ارمنی‌ها، روس‌ها، آذربایجانی‌ها و دیگر اقوام ساکن تشکیل می‌دهند.
زبان گرجی متعلق به خانواده زبان‌های کارتول[۱]است که در قفقاز رایج هستند. این خانواده زبانی شامل زبان گرجی و لهجه‌های متعدد آن، زبان‌های مِگرل[۲]، سوان[۳] و لاز[۴] است. زبان گرجی در بین زبان‌های مذکور، یگانه زبان باستانی با آثار مکتوب است. طبق قانون اساسی جمهوری گرجستان، زبان گرجی زبان رسمی این کشور است و اقلیت‌های ملّی، حقوق خودمختار فرهنگی دارند.
از اوایل قرن چهارم میلادی، مسیحیت به عنوان دین رسمی سراسر گرجستان اعلام شد. در قرون وسطی، دین مسیحی سازنده جهان‌بینی گرجیان بود و اکنون بیشتر گرجیان مسیحی ارتدکس[۵] و بعضی از گرجیان (سکنه جمهوری خودمختار آجارستان) مسلمان سنّی هستند.
از زمان بنیان پادشاهی گرجستان باستان در سدۀ چهارم پیش از میلاد تا زمان حمله مغول به گرجستان در سدۀ ۱۳ میلادی، دورۀ صلح و آرامش در تاریخ گرجستان است و از حمله مغول به بعد، گرجستان تاریخی پرفرازونشیب را به ایستادگی در برابر حملات اعراب، مغول، ایرانیان، عثمانی‌ها و روس‌ها گذرانده که واپسین مورد آن، حملۀ روسیه به گرجستان در سال ۲۰۰۸ میلادی است (امیراحمدیان، ۱۳۸۱). اغلب سرزمین‌های واقع در قلمرو قفقاز، سال‌های متمادی از دوره ساسانیان تا قاجاریه زیر نظر حکومت ایران اداره می‌شد. این سیطره و اقتدار حکومت ایران با شدت و ضعف همراه بود. اوایل دوره صفویه، اوج اقتدار ایران بر قفقاز بود که مرزهای شمال غربی ایران، بسیاری از قلمرو کنونی قفقاز جنوبی و داغستان را در بر می‌گرفت. اما پس از امضای معاهده‌های گلستان در سال ۱۸۱۳ و ترکمنچای در سال ۱۸۲۸ میلادی، مرزهای ایران و روسیه به مرزهای کنونی رسید و پس از آن، قفقاز از ایران جدا شد (معظمی گودرزی، ۱۳۷۸: ۲۶۱ـ۲۶۲). با این حال، گسترش ارتباط ایران و گرجستان از دورانی است که ایرانیان آن را «ورژان» می‌خواندند. ورژان، یعنی سرزمین گرگ یا گرگان و هنوز در برخی لهجه‌های ایرانی، مانند لهجۀ طبری، گرگ را «ورگ» می‌خوانند. این نام‌گذاری از سوی ایرانیان با باور گرجیان به گرگ که آن را مظهر و نماد ملّی خود می‌دانند، همخوانی دارد.
در گذشته، هنگامی که از روابط میان ایران و گرجستان سخن می‌رفت، برخی از محققان ایرانی بیشتر از فتوحات سلاطین ایران و آثار مخرب آن یاد می‌کردند، در حالی که متخصصان گرجی معتقدند این روابط را نباید محدود به حوزۀ سیاست، جنگ، پیروزی و شکست کرد. ایرانیان و گرجیان از قدیم با هم رفت‌وآمد، صلح، جنگ و نیز دادوستد داشتند و در شئون مختلف علم و فرهنگ، دستاوردهای این هر دو قوم از سرزمینی به سرزمین دیگر و از زبانی به زبان دیگر منتقل می‌شد (معظمی گودرزی، ۱۳۷۸: ۲۷۲). از زمان هخامنشیان تا قرن نوزدهم میلادی، پیوستگی گرجستان با ایران امری مسلّم است، گرچه در دوره‌هایی از تاریخ، رقبای غربی ایران، مانند مقدونیان، رومی‌ها، عثمانی‌ها و روس‌ها این منطقه را زیر سلطه خود درمی‌آوردند. به هر روی، «گرجستان، در طول تاریخ پرفرازونشیب خود در بسیاری از دوره‌ها، با عدم انطباق جغرافیای سیاسی و جغرافیای طبیعی مواجه بوده‌است. این عدم انطباق ناشی از به وجود آمدن دوران‌های فترت در گرجستان، به دلیل ضعف دُوَل مرکزی و ملوک‌الطوایفی شدن آن و نیز تشکیل دُوَل مقتدر در جوار گرجستان است» (کواچادزه و مگرلیشویلی، ۲۰۱۵: ۲۳۱). در خاطرات گرجی‌ها از حملات مغول‌ها، جلال‌الدّین خوارزمشاه، تیمور لنگ، شاه اسماعیل اول صفوی و اجدادش (شیخ جنید و شیخ حیدر)، نادرشاه و آقامحمدخان قاجار، تراژدی‌های غمناکی که محصول قتل و خونریزی حکام است، به‌شدت نقش بسته‌است، اما با همه این وقایع، مدنیت ایرانی در همۀ ابعاد سیاست و نظام کشورداری، آیین و فرهنگ، ادب و هنر گرجستان رسوخ کرده‌است. به گفته دانشمند بزرگ و برجستۀ اجتماعی گرجستان، «آکادمیسین جاواخی شویلی»، «فرهنگ ایران دورۀ اسلامی برای گرجیان نامأنوس نبوده‌است و آنان پیوسته برای علم و هنر ایرانی احترام فراوانی قائل بوده‌اند. نظم فارسی در شعر و ادبیات گرجی تأثیر بسیاری داشته‌است و گرجیان به اندازه خود ایرانیان به شعر فارسی علاقه‌مند بوده‌اند. شعر و فرهنگ سبب ایجاد وحدت معنوی بین گرجیان و ایرانیان می‌شد و دوستی و محبت را جانشین خصومت می‌ساخت» (گیوناشویلی، ۱۳۷۷: ۱۷-۱۹). البته در گذشته، ارتباط ادبی ایران و گرجستان بسیار نزدیک بوده‌است.
در قرن‌های گذشته، شاهکارهای ادب فارسی را بزرگان گرجستان به زبان گرجی ترجمه کرده‌اند و برخی از این ترجمه‌ها، نظیر ترجمه ویس و رامین که برای تصحیح متن فارسی در آن دخل و تصرف نموده اند، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است(نفیسی، ۱۹۶۴: ۵۷). شاهنامه فردوسی در قرن دوازدهم به گرجی ترجمه شد. همچنین، وجود نسخه‌های خطی فارسی و اسناد دیوانی به زبان فارسی، مربوط به فرمان پادشاهان ایران، خطاب به حکام محلّی گرجستان[۶] نیز بر وجود این ارتباط صحه می‌گذارد. امروزه بخش عمده ادبیات کلاسیک و معاصر فارسی، به زبان گرجی ترجمه شده‌است که نشان از گسترۀ زبان فارسی، ادب و فرهنگ ایران اسلامی دارد.
شوتا روستاولی[۷] شاعری است که شاهکار نظم کلاسیک گرجی، یعنی پلنگینه‌پوش را نوشته‌است. روستاولی که بشارت‌دهنده عصر رنسانس است، به میراث ادبی رجال برجستۀ ادبیات فارسی، مانند فردوسی و فخرالدّین گرگانی علاقه‌ای عمیق داشت و با خلاقیت و خصوصیات بینش شاعرانۀ نظامی گنجوی به‌خوبی آشنا بود. به هر روی، روشنفکران گرجی از دیرباز با آثار ادبی و علمی عربی، فارسی و ارمنی و نیز تألیفات بزرگان بیزانس و فلاسفه نوافلاطونی کاملاً آشنا بودند و از نتایج فعالیت ثمربخش آنان در همه شئون علم و فرهنگ استفاده می‌کردند (گیوناشویلی، ۱۳۷۷: ۱۷ـ۱۹).
با وجود سنن دیرینه روابط گسترده فرهنگی دو ملت و اظهارنظرهای جسته گریخته دانشمندان گرجی قرن‌های هجدهم و نوزدهم میلادی دربارۀ ایران و روابط آن با گرجستان، تأسیس و گسترش ایران‌شناسی به مفهوم علمی جدید در آن کشور، از سال ۱۹۱۸ میلادی، یعنی سال تأسیس دانشگاه تفلیس آغاز می‌شود. سه تن پایه‌گذار مشهور و نامی این رشته، یعنی «ای. جاواخی شویلی»[۸] (در رشته تاریخ؛ ۱۸۷۶ـ۱۹۴۰م.)، «گئورکی آخولدیانی»[۹] (در رشته زبان‌شناسی؛ ۱۸۷۸ـ۱۹۷۳م.) و «یوستین آبولادزه»[۱۰] (در رشته ادبیات‌شناسی؛ ۱۸۷۴ـ۱۹۶۲م.) از بزرگانی هستند که گام‌های مؤثری در ترویج علم و فرهنگ گرجی و استقرار ایران‌شناسی در گرجستان برداشته‌اند. از روزهای اول تأسیس دانشگاه تفلیس، اقدامات و فعالیت‌های مفیدی در تدریس و تعلیم زبان و ادبیات فارسی، تاریخ ایران و تحقیق در این حوزه‌ها انجام می‌گرفت، به‌ویژه پس از تأسیس کرسی فیلولوژی ایرانی در سال ۱۹۳۹ میلادی، دانشکده خاورشناسی این دانشگاه در سال ۱۹۴۵ و موسسه تحقیقاتی خاورشناسی فرهنگستان علوم جمهوری گرجستان در سال ۱۹۶۰ میلادی، مطالعات در این زمینه رونق بسیاری یافت و امروزه نیز این موسسه اعتبار جهانی دارد (گیوناشویلی، ۱۳۷۷: ۲۷۲). مراکزی که تاکنون در زمینه ایران‌شناسی فعال بوده‌اند، عبارتند از: کرسی فیلولوژی ایرانی دانشگاه دولتی تفلیس، بخش فیلولوژی فارسی موسسهخاورشناسی فرهنگستان علوم جمهوری گرجستان، بخش زبان‌های هند و ایرانی موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم جمهوری گرجستان، کرسی شرق‌شناسی دانشگاه دولتی شهر کوتائیسی، موسسه آسیا و آفریقای تفلیس، کرسی تاریخ کشورهای شرق دانشگاه دولتی تفلیس، بخش تاریخ قرون وسطای ممالک خاور نزدیک موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم جمهوری گرجستان، بخش تاریخ معاصر ممالک خاور نزدیک موسسه خاورشناسی فرهنگستان علوم جمهوری گرجستان، بخش مأخذشناسی و نشر تاریخ موسسه تاریخ و مردم‌شناسی فرهنگستان علوم گرجستان و مؤسساتی مانند موسسهآسیا و آفریقای تفلیس.
رشته زبان فارسی در گرجستان اساتید و نخبگان زیادی را در خود پرورانده‌است که پروفسور «گوته تیشویلی»، «ماگالی تودوآ» و «جمشید گیناشویلی» از جمله این افراد هستند.
۲. زبان فارسی در مراکز تحقیقاتی و آموزشی
۲ـ۱. دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی
۲ـ۱ـ۱. دانشگاه دولتی تفلیس (ایوانه جاخیشویلی)
اولین و مشهورترین مرکز آموزش زبان فارسی، دانشگاه دولتی تفلیس است. سابقه تدریس زبان فارسی و ایران‌شناسی در این دانشگاه از ابتدای تأسیس آن در سال ۱۹۱۸ میلادی است. در بخش زبان‌های شرقی دانشکده علوم انسانی، زبان و ادبیات فارسی در گروه ایران‌شناسی به ریاست خانم دکتر «تئا شورغایا» تدریس می‌شود. مقاطع تحصیلی در این دانشگاه، لیسانس و فوق لیسانس است. از ایران دو استاد اعزامی به نام «دکتر رضایی» و همسر ایشان «دکتر جاهدجاه» در این دانشگاه تدریس می‌کنند. نکته درخور ملاحظه، میانگین سنّی بالای استادان ایران‌شناسی این دانشگاه است که گروه در این زمینه احساس خطر می‌کند.
۲ـ۱ـ۲. دانشگاه دولتی ایلیا
این دانشگاه در سال ۲۰۰۶ میلادی با عنوان دانشگاه دولتی زبان و فرهنگ ایلیا چاوچاوادزه و موسسه معلم سولخان سابا اربلیانی تأسیس شد. در بخش ایران‌شناسی دانشکده هنر و علوم، زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌شود. دانشجویان دانشگاه ایلیا مجازند از ابتدای ورود، دو رشته تحصیلی انتخاب کنند که یکی اصلی و دیگری رشتۀ دوم آن‌هاست. در حال حاضر، رشتۀ اصلی هفت دانشجو، ایران‌شناسی است.
۲ـ۱ـ۳. دانشگاه دولتی کوتایسی (اکاکی تسرتلی)
شهر کوتاییسی در ۳۰۰ کیلومتری شهر تفلیس قرار دارد. در بخش زبان‌های شرقی دانشکده علوم انسانی رشته ایران‌شناسی با سابقه‌ای بیست ساله تدریس می‌شود.
۲ـ۱ـ۴. دانشگاه گرجستان
دانشگاه گرجستان دانشگاهی خصوصی وابسته به دانشگاه ایالتی جرجیا در شهر آتلانتای آمریکاست. این دانشگاه با هفت هزار دانشجو، بزرگترین دانشگاه خصوصی کشور گرجستان محسوب می‌شود و تنها دانشگاه منطقه قفقاز است که مجوز صدور گواهی‌نامه تحقیقاتی از IBM و EBSCO آمریکا دارد. در سال ۱۳۹۲، به طور رسمی بخش شرق‌شناسی (رشتۀ ایران‌شناسی، ترک‌شناسی و عرب‌شناسی) در دانشکده علوم انسانی افتتاح شد. در حال حاضر، دانشجویان در سه مقطع اول، دوم و سوم کارشناسی ایران‌شناسی مشغول به تحصیل هستند. بیشترین داوطلبان این رشته، خانم‌ها هستند. آقای «چولوخادزه»، رئیس بخش شرق‌شناسی و استاد زبان و ادبیات فارسی این دانشگاه، تحصیلات تکمیلی خود را در رشته زبان و ادبیات فارسی در ایران گذرانده‌است و در مدت هشت سال اقامت خود در ایران، نه‌تنها زبان و ادبیات فارسی را بسیار خوب فراگرفته، بلکه با نگاه ایران‌شناسانه و قدرت خلاقیت بالایی که داشته، موفق شده است جایگاه شایسته ای در دانشگاه گرجستان به دست آورد.
۲ـ۱ـ۵. دانشگاه آزاد
این دانشگاه حدوداً سال ۱۳۸۷ با ادغام دانشکده حقوق، دانشکده مدیریت و موسسه آسیا و آفریقا فعالیت خود را آغاز کرده‌است. در دانشکده روابط بین‌الملل، بخش روابط بین‌الملل‌ـ خاورمیانه، زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌شود. در این دانشگاه، دو استاد بومی که در دوره دانش‌افزایی در ایران نیز شرکت کرده‌اند، زبان و ادبیات فارسی تدریس می‌کنند.
۲ـ۱ـ۶. دانشگاه بین‌المللی قفقاز
دانشگاه بین‌المللی قفقاز، دانشگاهی خصوصی با ۲۱ سال سابقه است که از سراسر جهان دانشجوی در حال تحصیل دارد و در دانشکده علوم اجتماعی آن در رشتۀ روابط بین‌الملل، مطالعات ایران تدریس می‌شود که توجه خاصی به تاریخ و سیاست ایران، به‌ویژه دورۀ معاصر می‌شود. این دانشگاه دارای اتاق ایران است، اما با منابع آموزشی و کمک‌آموزشی لازم تجهیز نشده‌است. به تازگی با راه‌اندازی زبان فارسی به عنوان درس انتخابی برای گروه‌های زبان‌های خارجی موافقت شده است.
۲ـ۲. مدارس
سابقه آموزش زبان فارسی در مدارس تفلیس به سی سال گذشته در مدارس شماره یک و ۱۳۰ می‌رسد. اما از سال ۲۰۰۵ میلادی، بر اساس سیاست‌های آموزشی دولت گرجستان و با توجه به اصلاحات انجام‌شده در نظام آموزشی این کشور، دولت فقط از دو زبان خارجی (اغلب انگلیسی به عنوان زبان اول و روسی به عنوان زبان دوم) حمایت می‌کند و مدارس موظف هستند که برای این دو زبان برنامه‌ریزی نمایند. لذا برنامه مدون مدارس برای این دو زبان اجرا می‌شود (زبان اول از سال سوم تا دوازدهم، و زبان دوم از سال هفتم تا دوازدهم که البته این شیوه در مدارس بنا به تصمیم مدیریت مدرسه متفاوت است). بنابراین، زبان سوم که عمدتاً شامل زبان‌های شرقی است، در صورت حمایت کشورهای آن‌ها از نظر مالی و نیز تجهیز و پشتیبانی، تدریس و آموزش داده خواهند شد و تدریس آن‌ها بنا به نوع برنامه‌ریزی از سوی مدیران مدارس اجرایی می‌شود. از سال ۱۳۸۸ تا امروز، زبان فارسی در چهار مدرسه زیر به عنوان زبان اختیاری سوم، دو ساعت در هفته تدریس می‌شود.
۲ـ۲ـ۱. مدرسه عمومی شماره یک (گیومنازیوم)
مدرسه شماره یک تفلیس از قدیمی‌ترین و معتبرترین مدارس این شهر با قدمت بیش از دویست سال، و مجهزترین مدرسه در گرجستان است. بیشتر مقامات کشوری و چهره‌های ماندگار گرجستان در این مدرسه آموزش دیده‌اند. در این مدرسه، زبان انگلیسی به عنوان زبان دوم برای همه دانش‌آموزان و زبان‌های خارجی دیگر به تناسب گروه‌های دانش‌آموزی تدریس می‌شود. از سال ۱۹۷۹ میلادی، تدریس زبان فارسی به عنوان یکی از زبان‌های اجباری در این مدرسه آغاز شد. این مدرسه معمولاً حدود ۲۰۰۰ دانش‌آموز دارد که ابتدا تا حدود ۳۰۰ دانش‌آموز با ۶ معلم، هر هفته به مدت ۳ ساعت به فراگیری زبان فارسی اشتغال داشتند که در مراحل بعدی، این تعداد و نیز تعداد معلمان به ۴ و هم‌اکنون به یک معلم کاهش یافته‌است. در سال ۱۹۹۲ میلادی، بر اساس دستور رئیس جمهور وقت گرجستان و فرمانی که از سوی ایشان خطاب به دستگاه‌های فرهنگی این کشور صادر گردید، وزارت آموزش و علوم جمهوری گرجستان موظف شد به منظور ارتقای سطح آموزش زبان‌های شرقی در مدارس گرجستان (عربی، فارسی، ترکی و عبری) زبان فارسی را هم به عنوان یکی از زبان‌های خارجی در برنامه درسی آموزشگاه‌های عمومی و عالی کشور منظور کنند و زبان فارسی نیز در سطوح آموزشگاه‌های گرجستان تدریس شود. ازاین‌رو، فراگیری زبان فارسی جزء مواد اصلی دروس دانش‌آموزان چند مدرسه در تفلیس قرار گرفت و در مدرسه شماره یک تفلیس، از کلاس سوم ابتدایی تا کلاس دهم و یازدهم تدریس می‌شود. این مدرسه در سال ۱۳۹۱ با سفر مدیر و ۴۵ نفر از دانش‌آموزان آن به تهران، قرارداد خواهرخواندگی با مجتمع آموزشی رشد منطقه ۱۶ منعقد کرده‌است. به طور کلّی، موقعیت زبان فارسی نسبت به زمان‌های گذشته تنزل داشته، معلمان آن از شش نفر به یک نفر خانم («ناتیا روخادزه») رسیده‌است. خانم ناتیا از باسابقه‌ترین معلمان زبان فارسی در گرجستان است و با عشق و علاقه بسیار کار خود را انجام می‌دهد. ایشان ۳۶ ساعت در ماه برای ۴۰ فارسی‌آموز کلاس زبان فارسی برگزار می‌کند.
۲ـ۲ـ۲. مدرسه عمومی شماره ۵۱
این مدرسه از مهمترین مدارس تفلیس است که از سال سوم سه زبان روسی، آلمانی و انگلیسی در آن به صورت اجباری تدریس می‌شود. زبان فارسی زبان اختیاری دانش‌آموزان است. در حال حاضر، این کلاس ۲۹ دانش‌آموز فراگیر زبان فارسی دارد که سه روز در هفته به فارسی‌آموزی مشغول هستند.
۲ـ۲ـ۳. مدرسه عمومی شماره ۵۵
از نظر موقعیت مکانی، این مدرسه در کنار ساختمان شماره پنج دانشگاه دولتی تفلیس قرار دارد. کلیه مقاطع تحصیلی می‌توانند در کلاس زبان فارسی به عنوان سومین زبان شرقی که اختیاری است، آموزش ببینند. این مدرسه هم مجهز به اتاق ایران است که خانم دکتر «مزیا بورجانادزه» در آن زبان فارسی آموزش می‌دهد. این کلاس ۱۱ فارسی‌آموز دارد که روزهای دوشنبه تا جمعه آموزش می‌بینند.
۲ـ۲ـ۴. مدرسه عمومی شماره ۱۹۵
این مدرسه جزء ۳ مدرسه‌ای است که از سوی «دولت آلمان» حمایت و تجهیز می‌شود و از همهنوع امکانات، از جمله آزمایشگاه زبان بهره‌مند است. در این مدرسه، کرسی زبان آلمانی دایر است و تمام هزینه‌های مربوط از سوی دولت آلمان پرداخت می‌شود. پس از پایان دوره آموزش زبان آلمانی در گرجستان، فراگیران به مدت یک سال با هزینه دولت آلمان به آن کشور سفر خواهند کرد و در آنجا اطلاعات زبانی و فرهنگی خود (زبان و فرهنگ آلمانی) را تکمیل می‌کنند. دانش‌آموزان این مدرسه از کلاس پنجم به بالا زبان فارسی برای فراگیری انتخاب می‌کنند.
۲ـ۲ـ۵. مدرسه ۱۳۰
از سال ۱۹۹۹ میلادی، این مدرسه بعد از مدرسه شماره یک نقش مهمی در امر آموزش زبان فارسی داشته‌است. در این مدرسه، ۳ معلم زبان فارسی به بیش از ۵۰ دانش‌آموز فارسی یاد می‌دادند که متأسفانه در حال حاضر تعطیل شده‌است. بر اساس سیاست آموزشی کشور گرجستان و با توجه به اصلاحات انجام‌شده در نظام آموزشی این کشور، دولت فقط از دو زبان غربی و شرقی (عموماً انگلیسی و روسی) حمایت می‌کند و مدارس موظف به برنامه‌ریزی برای این دو زبان هستند. بنابراین، زبان فارسی، زبان سوم است که تنها در صورت حمایت مالی، تجهیز و پشتیبانی از مدرسه و عزم استوار مدیر مدرسه ارائه خواهد شد. متأسفانه بیشتر مدارس که زبان فارسی در آن‌ها سابقه طولانی هم دارد، از جمله همین مدرسه ۱۳۰ که از سال ۲۰۰۵ میلادی زبان فارسی در آن تدریس می شد، تصمیم بر تعطیلی کلاسها گرفتند.
۲ـ۳. دوره‌های آزاد
تا سال ۱۳۹۶، زبان فارسی در چهار مقطع عمومی تا پیشرفته در رایزنی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران و دوره آموزش زبان فارسی عمومی در سرکنسولگری ایران در باتومی برگزار می‌شد که متأسفانه به دلیل شرایط اقتصادی و بازگرداندن اساتید اعزامی وزارت علوم، این مراکز نیز تعطیل شده‌اند.
منابع و مآخذ
امیراحمدیان، بهرام. (۱۳۸۸). «جنگ قفقاز، ۱۱ سپتامبر روسیه». مجله مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز. ش ۶۲. تهران.
معظمی گودرزی، پروین. (۱۳۷۸). گرجستان، دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی. تهران: وزارت امور خارجه.
کواچادزه، مانا و کتوان مگرلیشویلی. (۲۰۱۵م.). قرائت فارسی. تفلیس: انستیتوی شرق‌شناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه دولتی تفلیس ـ انتشارات انجمن روابط علمی فرهنگی و همکاری گرجستان و ایران.
گیوناشویلی، جمشید. (۱۳۷۷). «ایران‌شناسی در گرجستان». نشر دانش. س ۱۵.. ش ۳. تهران.
نفیسی، سعید. (۱۹۶۴م.). «روابط ادبی گرجستان و ایران». مجله دانشگاه تفلیس. ش ۱۰۸. تفلیس.
نظر شما