در این میان و از مدتی قبل موضوع برگزاری سلسله نشست­های مرتبط با دهمین جشنواره بین­المللی مد و لباس فجر مطرح شده بود و با پیگیری انجام شده مقرر گردید تا نشست تبادلات فرهنگی و هنری ایران و ژاپن در دهمین جشنواره بین المللی مد و لباس فجر با همکاری اداره کل همکاری های فرهنگی و امور ایرانیان خارج از کشور سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی در کنار کشورهایی مانند روسیه، فرانسه، آذربایجان، افغانسان، قرقیزستان، اندونزی و ... برگزار شود.

نکته مهم دیگر نیز این بود که کارگروه مد و لباس کشور و برگزار کننده دهمین دوره جشنواره، مسئولیت طراحی و آماده­سازی لباس کاروان اعزامی ایران برای شرکت در المپیک توکیو را که با یک سال تاخیر در میان ابهام و تردیدی که هنوز باقی است و بناست در سال ۲۰۲۱ برگزار شود بر عهده داشته، لذا این موضوع هم انگیزه قابل توجهی برای این هماهنگی و حضور بود به امید آن که در زمان برگزاری این رویداد بتوان در معرفی ظرفیت­های کشورمان در این حوزه اقدام کرد.

روز ۳۰ بهمن ماه، پنجشنبه، زمان برگزاری این نشست تخصصی و مجازی بود و رایزنی فرهنگی دو شخصیت ژاپنی را برای حضور در این برنامه معرفی نمود، خانم دکتر توموکو شیمویاما محقق و ایران شناس و آقای میهیرو آراکی طراح و عرضه کننده کیمونوی سنتی ژاپنی از شهر کیوتو که مباحث جالب و قابل توجهی را ارائه نمودند و بهانه­ای شد تا در این یادداشت هم در خصوص کیمونو به عنوان یکی از مهم­ترین نمادهای فرهنگی و سنتی ژاپنی که معرف بخش مهمی از ارزش­ها و علائق فرهنگی و هنری مردم این کشور از جمله ساده­زیستی و ساده­پوشی است مطالبی در کنار نگاهی کلی به موضوعات مرتبط با مد و لباس در این کشور ارائه کرد.

مردم ژاپن به دلایل مختلف و از همه مهم­تر گذر از بحران­های متعدد، تاریخی و بسیار سخت مانند زلزله، سونامی، انزوای حدود ۲۰۰ ساله، جنگ های طولانی، جنگ جهانی دوم، اولین و تنها­ کشوری که در هیروشیما و ناکازاکی بمباران اتمی شد، ویران شدن چندین باره توکیو با بمب افکن­های آمریکایی، شرایط خاص جغرافیائی و ... سبک زندگی ویژه­ای در گرایش به ساده­زیستی و قناعت را در پیش گرفت و در این خصوص داستان­ها و مثال­های زیادی در میان مردم رواج دارد و این در حالی است که این کشور اولین کشور توسعه یافته غیر اروپایی، دومین کشور صنعتی و سومین اقتصاد بزرگ دنیا است.

ژاپنی­ها علاقه­ مندی ویژه­ ای به فرهنگ و هنر دارند، سادگی را می­پسندند، در پوشش، لباس و زندگی به دوری از تجملات گرایش دارند، سبک غذایی خاصی را آموزش دیده­ اند، برای گذشته خویش و آداب و سنن سرزمینی اهمیت ویژه­ای قائل هستند و بسیاری از ویژگی های فرهنگی و اجتماعی که باید به صورت جداگانه به آنان پرداخته شود را دارا هستند.

به همین دلیل باید گفت بیش از بسیاری از کشورهای دیگر، شناخت مولفه­ های فرهنگی ژاپن در تعاملات و ارتباطات نقش­ آفرین است و شاید در کمتر کشوری بتوان نظیر آن را ملاحظه کرد و توجه به همین شاخصه­ هاست که امکان تعامل و کارکردن با ژاپنی­ها را تسهیل می کند و یا سدی بزرگ در ارتباطات می­گردد، لذا باید گفت حوزه فرهنگی در افزایش و کاهش همکاری­ها در تمامی حوزه ­ها در این کشور موثر است.

سبک زندگی، اداری، اجرایی، اهمیت بیشتر به مقدمات و جزئیات تا کلیات و اصل اجرا، پیش­بینی شرایط تا حد ممکن، نحوه مواجهه با پیرامون و ... در این زمینه نقش دارند و در این نشست هم تاکید شد که ژاپن موضوعات متنوع و فراوانی برای تجربه کردن و دریافت می تواند داشته باشد.

به بهانه این نشست باید گفت ژاپن در دوره­ای از تاریخ با بستن درب­ها، هر­گونه تعاملات با خارج را ممنوع کرد و بیش از ۲۰۰ سال در این انزوای خود ساخته فرو رفت که هم­زمان بود با تشکیل حکومت شوگون­ها و دوره توکوگاوا از ۱۶۰۳ تا ۱۸۶۸ و به اعتقاد کارشناسان تاریخ، این دوره عامل موثری در خوداتکائی و ایجاد سیستم­های مختص ژاپنی از جمله آموزش و پرورش تلقی می­گردد و به لحاظ فکری و تئوری هم یکی از پر تب و تاب­ترین دوره ­های تاریخی ژاپن می­باشد و نوعی اندیشه و نگاه نژادی و ملی در تمامی زمینه­ ها توسط اندیشمندان و دانشمندان در این دوره شکل گرفت.

پس از آن با روی کار آمدن امپراطور میجی وارد عرصه مدرنیته و باز شدن ارتباطات و تعاملات با دنیای خارج و به ویژه غرب و در نتیجه کم­رنگ­تر شدن این گرایش­ها گردید.

نکته جالب این که در همین دوران پنج مرد جوان تاریخ ساز ژاپن و اهل چوشو (یاماگوچی امروزی) که در واقع اولین گروه از ژاپنی­هایی بودند که برای تحصیل به اروپا سفر می­کردند در سال ۱۸۶۳ میلادی، مخفیانه برای تحصیل علوم جدید به کالج لندن وارد شدند.

اندو کینسوکه، اینو کائورو، یامائو یوزو، ایتو هیروبومی و اینو ماسارو خود را به صورت دریانوردان بریتانیایی درآوردند و با یک کشتی انگلیسی، از یوکوهاما به مقصد شانگهای و سپس لندن رفتند و بعدها همین پنج نفر نقش بسیار مهمی در توسعه صنعتی، اقتصادی، نظامی و سیاسی ژاپن ایفا نمودند و تحولات دوره مدرنیته را در ژاپن رقم زدند، به طور مثال ایتو هیروبومی اولین نخست وزیر ژاپن شد و اینو کائورو چهار دوره در سمت وزارت قرار گرفت.

و اما در زمینه مد و لباس، از قبل و تا این تاریخ، کاملا درونی و ملی بود و به دلیل عدم ارتباطات، فرهنگ بیگانه در آن تاثیر چندانی نداشت اما با ورود به دنیای مدرن، تاثیرات جدیدی ایجاد گردید و در واقع نوعی غرب­ گرائی در پوشش و لباس البته با حفظ ساختارهای سنتی از جمله کیمونو پدید آمد که می توان آن را تلفیقی از سنت و مدرنیته دانست که تا امروز هم حفظ شده است.

در واقع ژاپن جزء معدود کشور­هایی است که توانست در موج فراگیری مدرنیزم، سنت­ها و آداب و رسوم خویش را حفظ کند و توفیق ژاپن در برابر غرب به دلیل حفظ همبستگی ملی در نقطه حساس انتقال از نظام کهنه به جدید بود و علیرغم این که در نسل جدید و امروزی شاید کم رنگ­تر شده باشد اما مورد بی­ مهری و بی­ توجهی و یا به تعبیر دقیق­تر، پرهیز و انکار قرار نگرفته است و این نکته مهمی در ثبات و توسعه اندیشه ناسیونالیستی و ملی­ گرایی ژاپنی که در نمادهای فرهنگی کاملا محسوس است محسوب می­گردد.

از بعد دیگر هم باید به این مهم توجه داشت که حیاء در دوره ­های تاریخی در میان بانوان و مردان ژاپنی مورد توجه بوده و پوشش کیمونو حتی در اندرونی خانه نشانه ­ای از این نکته می تواند باشد و علیرغم تاثیر پذیری از پوشش غربی، باز مورد توجه بوده و کیمونوی ژاپنی با تغییرات ظاهری در دوره ­های مختلف، ویژگی­های حیاء، سادگی، احترام به خانواده توجه به آداب و رسوم، سخت­کوشی و ... را در خود حفظ کرده است و در دوره جنگ جهانی دوم هم که در این پوشش تغییراتی ایجاد شد، باز هم بانوان ژاپنی برای رعایت اصول حاکم بر این سبک پوشش، با افزودن شلوار به کیمونو، سبک جدیدی را برای خود ابداع و به کار گرفتند.

نکته مهم دیگر این که ژاپن چه در دهه ۹۰ با حباب اقتصادی و رشد ارزش ین در برابر ارزهای خارجی، چه در دوره رکود و چه پس از آن، محل توجه برای سرمایه­ گذاران خارجی و تلاش کارآفرینان و سرمایه داران داخلی در تقویت تولید ملی بوده است و در سال ۲۰۱۸ از حدود ۵۰۰ برند و عنوان تجاری مطرح و بزرگ جهان، ۴۵ مورد در این کشور قرار داشت که آمار بسیار بالایی محسوب می­گردد اما در عین حال تولید داخل، صبر بر ارتقاء کیفیت محصولات ژاپنی و توجه به آن در اولویت مردمان این کشور بوده و هست.

البته علیرغم این که برندهای بسیار زیاد و مشهوری در ژاپن وجود دارند اما ژاپنی­ها حتی در قشر مرفه به طور غالب و گسترده برند زده نیستند اما در عین سادگی می توان آنان را خوش پوش تلقی کرد.

با توسعه فرهنگ غربی در این کشور مانند هر کشور دیگری که مسیر توسعه ­ای را در پیش گرفت، تحولاتی در نوع پوشش هم ایجاد شد اما ژاپنی­ها پس از این دوران و درک ضرورت نگاه به اولویت ملی و تولید داخلی از جمله در حوزه مد و لباس، به این موضوعات ورود یافتند و با الهام از سنت های خویش و حتی کیمونو، طرح های جدید و متنوعی را وارد عرصه پوشاک نمودند که به مرور نه تنها در داخل که در سطح جهانی نیز به شهرت رسیدند و توانستند با شرکت های بزرگ در این عرصه رقابت نموده و موفق باشند.

از جمله یکی از مهم­ترین این برندها که در این نشست هم مورد بحث قرار گرفت و توانست بار دیگر نگاه داخلی را تقویت نماید، برند بسیار مشهور یونیکلو (UNIQLO) به معنای لباس ملی است که با طرح­های ساده، توجه به سنت­های ژاپنی و ... بازار بزرگی را در داخل و خارج از ژاپن به خود اختصاص دهد.

تاداشی یانای بنیانگذار میلیاردر این شرکت، بر پایه اطلاعات سایت فوربس، ثروتمندترین فرد ژاپن از سال ۲۰۱۶ تاکنون با دارایی خالص ۲۴٫۹ میلیارد دلار است که در سال ۱۹۴۸، از مغازه خیاطی پدرش، این شرکت تولید لباس که مرکز آن در ژاپن است را تاسیس نمود و از آن زمان تاکنون، این شرکت به یک برند تجاری جهانی تبدیل شده و اکنون بزرگترین فروشگاه خرده ‌فروشی لباس در آسیا محسوب می­گردد و در حال حاضر، کمپانی اصلی یونیکلو یعنی (Fast Retailing) ، که در سال ۲۰۱۸، درآمد آن به رقم ۱۸٫۹ میلیارد دلار رسیده بود، پس از کمپانی های اِچ اَند اِم(۱) و ایندیتِکس کمپانی اصلی برند زارا(۲)، سومین شرکت بزرگ فروش لباس در جهان است.(۳).

از جمله برندهای دیگر ژاپنی در حوزه مد و لباس می­توان به گنزو(۴) و یا موجی لابو(۵) ( یعنی بدون برند)که این آخری در واقع در بالاتری سطح سادگی طراحی می­شود اشاره کرد که توانستند هویت ژاپنی را بار دیگر احیاء نمایند و در داخل و خارج از کشور، برند ژاپنی با گرایش ملی را معرفی نمایند و بی تردید توجه به هویت ملی و ژاپنی در زمینه مد و لباس به عنوان یکی از مهم­ترین مولفه ­های فرهنگی به صورت بسیار جدی و ملموس دیده می شود.

در خصوص کیمونو و تحولات متعدد تاریخی که بر آن گذشت به دلیل این که ژاپن کشوری بلند و کشیده است و به دو بخش سرد در شمال و گرم در جنوب و البته شرق و غرب تقسیم می­شود، در گذشته تاریخی اصولا پوشش و لباس در شمال بیشتر از پوست حیوانات و در جنوب از گیاهان بوده است.

کیمونو در عین زیبایی و حتی گران ­قیمت بودن، یکی از نمادهای سادگی و زیبایی در فرهنگ این کشور شناخته می­شود و به قول تانیزاکی نویسنده مشهور ژاپنی که معتقد است در فرهنگ ژاپنی، زیبایی صرفا در شکل و ظاهر نیست بلکه به فضا، سایه، نور، روشنایی، تاریکی و ... نیز وابسته است، این نگاه زیبایی شناختی در کیمونوی ژاپنی قابل دریافت است که برخی مولفه های اخلاقی، معنوی، حیاء، سخت کوشی، احترام به خانواده و ... را در بانوی ژاپنی نمایان می­­سازد که امروز نیز بسیار مورد استفاده و توجه می­باشد و علاوه بر مراسم­ها، جشن­ها، عروسی، روز دختران(۶) و ... به طور عادی نیز بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.

به اعتقاد دکتر شیمویاما این سادگی و زیبایی در کیمونو، حتی با رفتار نامناسب و خارج از عرف صاحب کیمونو می­تواند از بین برود و این همان جایگاهی است که به این پوشش به ویژه در میان بانوان ژاپنی داده شده است.

کیمونو را در گذشته گوفوکو هم می­گفتند که از دو بخش "گو" یعنی قدیم و "فوکو" به معنای لباس تشکیل می شود ضمن آن که به اذعان کارشناسان در این نشست، تاثیراتی را هم از جاده ابریشم و کشورهایی از جمله چین و ایران در برخی از نقش­ها و طرح­ها به خود گرفته است و نمونه ­هایی از پارچه ­های زربافت،  نقش سیمرغ و ... را می­توان در گنجینه ­ها و موزه ­های ژاپنی ملاحظه نمود.(۷)

تاثیر فرهنگ غرب بر نوع پوشش و مد و لباس ژاپن را می­بایست از دوران اصلاحات میجی شماره کرد هر چند که برای مردان زودتر از بانوان این رویکرد شکل گرفت و زنان ژاپنی این هویت خود را بیشتر حفظ نمودند و پس از آن با توجه بیشتر به سنن ژاپنی در پی احیاء آن برآمدند.

یکی از مهم­ترین ویژگی­های ژاپنی­ها را باید در جمع­گرایی دانست و مد و لباس و پوشش ژاپنی را نیز از این منظر می­توان ارزیابی کرد چرا که بر خلاف نگاه غربی در فردگرایی و اولویت نگاه شخصی و درونی در موضوعات فرهنگی و اجتماعی، جمع ­گرائی در ژاپن از اهمیت ویژه ­ای برخوردار می­باشد و لذا می­توان از این منظر نیز گرایش به این هویت و دورتر شدن از فرهنگ غربی را در علائق جمع­ گرایانه در کنار آداب، سنن، حیاء، اخلاق، خانواده محوری، سخت کوشی و ... برشمرد.

فعال نمودن این حوزه از همکاری­های فرهنگی و هنری با توجه به برخی از اشتراکاتی که برندها و فرهنگ ایرانی نیز از آنان در سادگی، عفاف، حیاء، زیبایی و ... برخوردار می­باشد می­تواند با شناخت بهتر و دقیق­تر فراهم گردد.

حسین دیوسالار دکتر جامعه شناسی سیاسی و رایزن فرهنگی ایران در ژاپن

پی نوشت ها:

۱- H&M

ZARA- ۲

۳- مجله هفتگی مانی وک

Genzo - ۴

MUJI Labo- ۵

۶- از جمله این مراسم­ها روز بلوغ یا بزرگسالان در ژاپن و همزمان با دومین دوشنبه ژانویه هر سال است و ویژه افرادی است که تا پیش از آن به ۲۰ سالگی رسیده ­اند یا تا ۳۱ مارس همان سال به این سن می­رسند. این روز "سِی جین نوهی" نامیده می­شود و تعطیل رسمی است. خانم­های ۲۰ ساله با کیمونو و خانم های مجرد با نوعی از کیمونو به نام "فوری سود" در این مراسم شرکت می­کنند و مردان هم با لباس­های سنتی و یا کت و شلوار رنگی و گاهی با لباس­های شاد حضور می­یابند. قیمت برخی از کیمونوها تا ۱۰ هزار دلار هم می­رسد. 

۷- خانم دکتر توموکو شیمویاما