الف- مقدمه:

ژاپن یکی از مهمترین کشورهای صنعتی، مقام سوم اقتصاد جهان، عضو گروه جی ۷، اولین کشور توسعه یافته و مدرن غیر اروپایی، دارای ویژگی های منحصر به فرد فرهنگی و ده ها شاخصه دیگر در زمینه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... محسوب می گردد که همواره مورد توجه بوده و  الگو برداری از آن نیز در بسیاری از امور در دیگر کشورها از جمله ایران مد نظر قرار داشته و سابقه ای تاریخی دارد.

این کشور با بحران های مختلفی در طول تاریخ مواجه گردیده که برخی از مهمترین آنان را می توان در جنگ جهانی دوم، بمباران اتمی (اولین و تنها کشور در جهان که مورد حمله اتمی قرار گرفته است)، تخریب چند باره شهرهای مختلف از جمله توکیو با بمب افکن های آمریکایی، سونامی، زلزله های مداوم و ... ملاحظه نمود که به نوعی این بحران ها را پشت سرگذاشته و از میان خرابه ها و ویرانی ها سر بر آورده، هر چند که اثرات برخی از آنان مانند زلزله و سونامی سال ۲۰۱۱ فوکوشیما و نشت اتمی آن کماکان معضلات و مشکلاتی را به دنبال داشته است.

و اما با وقوع بحران کرونا و همه گیری آن در جهان به عنوان بزرگترین چالش قرن، شاید بتوان چهره دیگری از مدیریت در ژاپن و تاثیر و تاثرات آن بر حوزه های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و ... را هم مورد توجه و مطالعه قرار داد و این که در مواجهه با بحران و تحت تاثیر شرایط و موقعیت های مختلف به وجود آمده در طول حدود یک سال گذشته، چه آسیب ها و تغییراتی در عرصه عمومی جامعه و به طور خاص فرهنگی از یک سو و اقدامات و فعالیت های مقابله ای باز هم به طور ویژه در حوزه فرهنگی در برابر کرونا از سوی دیگر انجام شده و  نهایتا بحرانی که هر چند تا حدودی تحت کنترل قرار گرفته چگونه توانسته است تاثیرات خود را به دنبال داشته باشد.

در همین خصوص رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن از ابتدای آغاز بحران گزارش های تفصیلی و متعددی را با محوریت تاثیرات و تحولات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و ... آماده سازی نمود و از جمله ۲۵ گزارش تجمیعی با حدود ۳۰۰ عنوان مطلب در راستای رصد و پایش و تحقیق از موضوعات مختلف را تهیه و به مرکز ارائه نمود و از مهمترین این گزارش ها نیز با عنوان" ژاپن و عیار مدیریت بحران کرونا با تاثیرات فرهنگی و اقتصادی" توسط رایزن فرهنگی ایران در ژاپن بود که به استحضار ریاست محترم جمهور رسید و توسط دفتر ایشان نیز به وزرای خارجه، بهداشت و کشور ارجاع و برای معاون محترم رئیس جمهور، اعضاء هیئت دولت، معاونین رئیس جمهور و ... نیز رونوشت ارائه گردید و نهایتا طی نامه ای به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی مورد تقدیر قرار گرفت.

در همین ارتباط و با همت مرکز مطالعات راهبردی روابط فرهنگی سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی و پژوهشکده فرهنگ، هنر و ارتباطات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سلسله نشست هایی تحت عنوان "تجربه های فرهنگی و هنری کشورهای مختلف در مواجهه با کرونا" برگزار گردید که اولین نشست آن نیز در تاریخ ۲ آذرماه ۱۳۹۹ به کشورهای ژاپن و آلمان اختصاص یافت و لذا با توجه به سخنان ارائه شده از سوی اینجانب به عنوان رایزن فرهنگی ایران در ژاپن در این نشست، تلاش گردید تا در قالب این مقاله، خلاصه ای از مباحث و موضوعات نشست به همراه توضیحات تکمیلی و دسته بندی شده ارائه گردد.

به این نکته پیش از ورود به مباحث هم باید اشاره کرد که آنچه در این مقاله بیان خواهد شد به معنای کامل بودن رویکردها و تصمیمات در مواجهه با بحران چه در رویکرد و سابقه فرهنگی و اجتماعی و چه در تصمیمات و قوانین فعلی نیست و طبیعتا از زوایای مختلف و با بررسی تفصیلی و چندگانه می تواند جنبه های مثبت و منفی متعددی را در بر گیرد، اما آنچه این مختصر به آن خواهد پرداخت در واقع تاکید بر جنبه های مثبت رفتاری است که توانسته بیشترین تاثیرات را در مدیریت بحران کرونا داشته باشد.

در واقع در کنار رویکردهای مثبت، شاهد افزایش خودکشی ها، انزوای اجتماعی، افزایش بارداری، بیکاری و ... نیز هستیم که در جای خود به صورت جداگانه قابل بحث و بررسی است.

ب: نگاهی کلی به آمار و ارقام کرونایی در ژاپن

در این زمینه باید سه دوره زمانی شیوع کرونا را تا زمان تنظیم این مجموعه برای ژاپن در نظر گرفت که شامل

· دوره ابتدایی و آغاز بحران که به تدریج افزایش تعداد مبتلایان را شاهد بوده ایم و اعلام شرایط اضطراری یک ماهه

· فروکش کردن تعداد مبتلایان و ایجاد شرایط نسبتا عادی با رعایت پروتکل های بهداشتی

· در ادامه از حدود آبان و آذرماه ۱۳۹۹، افزایش مجدد تا روزی حدود بیش از دو هزار نفر که از سوی یوشیهیده سوگا نخست وزیر ژاپن شرایط هشدار اعلام شد و خواستار توجه بیشتر مردم به رعایت فاصله اجتماعی و پروتکل های بهداشتی از یک سو و درخواست از شرکت ها و موسسات برای توجه به دورکاری و کاهش حضور کارکنان در مراکز اداری گردید.

نکته قابل توجه در همین بخش این که در تمام این مراحل با توجه به برخی از مولفه ها از جمله فرهنگی که در ادامه اشاره خواهد شد، شرایط این کشور به نسبت دیگر کشورها در وضعیت بهتر و کنترل شده تری بوده است و نهایتا نیز آمار مبتلایان بسیار کمتر و تعداد درگذشتگان نیز اندک بوده است.

بر اساس گزارش مراکز بهداشتی و همچنین رسانه های عمومی از آغاز بحران و در تمامی مراحل تا تاریخ ۱۸ آذرماه ۱۳۹۹ (۸ دسامبر ۲۰۲۰) آمارها به شرح زیر می باشد:

· تعداد کل تست های گرفته شده (در تمام دوره ۳۴۹۲۹۹۰ و در یک روز حدود ۴۰۰۶۰) نمودار شماره ۱

· تمام مبتلایان ۱۶۶۶۳۵ هزار نفر (در هفته های اول آذر به روزی حدود ۲۱۴۸ نفر رسید). نمودار شماره ۲

· تعداد افراد نیازمند به بستری و مراقبت ویژه (۲۲۴۱۲ نفر با تفاوت روزانه حدود ۲۲۵ نفر). نمودار شماره ۳

· تعداد افراد بهبود یافته، ترخیص شده از بیمارستان و یا قرنطینه اجباری (۱۳۹۱۲۴ نفر). نمودار شماره۴

· تعداد مرگ و میر و درگذشتگان (میانگین ۳۸ نفر در روز و مجموعا ۲۴۱۹ از ابتدای بحران). نمودار شماره ۵

· تعداد بیماران بد حال (۵۵ نفر). نمودار شماره ۶

در این میان بیشترین تعداد مبتلایان به شهرهای توکیو، اوساکا، آیچی، کاناگاوا و هوکایدو در روزهای اخیر تعلق داشته است ضمن آن که می تواند نمودارها و آمارهای اعلام شده با میزان واقعی به دلیل برخی از تعاریف و دلایل متفاوت باشد اما آمارهای رسمی به این شکل بوده اند.

نمودار شماره ۱: تعداد کل تست های کرونای گرفته شده

نمودار شماره ۲: تعداد موارد مثبت و مبتلا به کرونا

نمودار شماره ۳: تعداد افراد نیازمند به بستری و مراقبت ویژه

نمودار شماره ۴: تعداد افراد بهبود یافته، ترخیص شده از بیمارستان و یا قرنطینه اجباری

نمودار شماره ۵: تعداد مرگ و میر و درگذشتگان از ابتدای بحران

نمودار شماره ۶: تعداد بیماران بدحال

شروع  بحران در ژاپن با کشف چند مورد از ابتلا به بیماری در حدود ۴ فوریه ۲۰۲۰ و در کشتی تفریحی دایموند پرنسس با ۱۲۱۹ نفر سرنشین بود که در بندر یوکوهاما در نزدیکی توکیو پهلو گرفته بود و حدود ۳۵۵ نفر از مسافران آن به کرونا مبتلا شدند و تا ۱۹ فوریه نیز در قرنطینه کامل قرار داشتند و پس از آن روند ابتلا افزایش یافت و به سرعت به ۲۰۰۰ نفر رسید و دغدغه های جدی را در میان مردم و مسئولین ایجاد کرد (نمودار شماره ۷) هر چند که به نسبت و مقایسه با دیگر کشورها در شرایط نسبتا بهتری قرار داشت.(نمودار شماره ۸)

نمودار شماره ۷: افزایش و کاهش کرونا

نمودار شماره ۸: ابتلا در ژاپن در مقایسه با ۷ کشور دیگر

علاوه بر این که پاندمی کرونا به سرعت در حال گسترش بود، دغدغه های جدی در مورد ظرفیت های سیستم بهداشتی و درمانی کشور، تجهیزات، تاب آوری تیم پزشکی، امکانات بیمارستانی و .. هم مطرح بود که آیا امکان مقابله با بحران را خواهند داشت، به گونه ای که خانم یوریکو کیوکه فرماندار توکیو هماهنگی برای در اختیار گرفتن برخی از هتل ها برای بستری بیماران و .. را اعلام کرد.

با توجه به این رشد و دغدغه های فراوان موجود، شینزو آبه نخست وزیر سابق ژاپن، برقراری شرایط یک ماهه اضطراری را در کشور اعلام نمود و درخواست کرد تا مدارس، دانشگاه ها، رستوران ها، فروشگاه ها، مراکز تفریحی، اجرای برنامه های فرهنگی و هنری، حضور کارکنان در مراکز اداری و ... را تعطیل و به حداقل ممکن تقلیل یابد.

در این میان موضوع برگزاری مسابقات المپیک و پاراالمپیک ۲۰۲۰ هم که از حدود سال ۲۰۱۳ به صورت جدی در محور برنامه ریزی ها قرار گرفته بود و بسیار سریع تر از موعد مقرر به جمع بندی و اجرایی شدن امور و آماده سازی امکانات و زیر ساخت های مورد نیاز رسیده بود، در شرف تعطیلی کامل و یا تعویق قرار گرفت و در هر دو صورت ( لغو و تعلیق) خسارات فراوانی را به اقتصاد کشور تحمیل می کرد و شاید برخی از آمارهای اعلامی هم تحت تاثیر آن قرار داشته اند که در بخش جداگانه به این موضوع پرداخته خواهد شد.

ج- برخی از مهمترین پیامدهای فرهنگی و اجتماعی

این بخش را باید با ذکر این نکته آغاز کرد که موارد اعلامی در ادامه می تواند تنها بخشی از پیامدهای مثبت و منفی کرونا درحوزه های فرهنگی، اجتماعی و ... باشد و لذا بررسی های جامع تر و کامل تری نیاز است تا اثرات کرونا در کوتاه مدت و بلند مدت هم احصاء و بررسی شود و به طور بدیهی بسیاری از آنان نیز به مرور زمان مشخص و نمایان خواهد شد، چرا که به نظر می رسد در ژاپن و دیگر کشورها، تغییرات جدی و مهمی مانند از بین رفتن بسیاری از مشاغل فیزیکی و حضوری، غلبه حوزه های فناوری و هوش مصنوعی و ... می تواند دوران قبل و پس از کرونا را به وجود آورد که نیازمند زمان طولانی تری برای ارزیابی است.

لذا آنچه ارائه خواهد شد تنها بخشی از این تاثیرات بوده که در برخی از آنان نیز با تدابیر دولت و بخش های مختلف عمومی و خصوصی، اقدامات مقابله ای و یا بهره برداری از شرایط موجود برای استفاده بهینه از فرصت ها فراهم گردید و توانست در مدیریت اقدامات و دستیابی به اهداف نیز موثر و مهم تلقی گردد.

۱. تعطیلی مراکز فرهنگی، هنری، علمی و ... 

با آغاز دوره اضطرار در ژاپن به مدت یک ماه، درخواست تعطیلی سراسری مدارس و دانشگاه ها (حتی در جنگ جهانی دوم نیز سابقه نداشته است) مراکز تفریحی، بسته شدن مرزها و عدم امکان سفر تورها و حضورگردشگران، تعطیلی رستوران ها، موزه ها، کتابخانه ها، سینماها، سالن های موسیقی، تئاتر  و ...  مطرح و تا حدود زیادی به درخواست دولت و فرمانداری ها و همراهی مردم اجرا گردید و به این ترتیب قرنطینه جدی تری بر سطح کشور حاکم شد و توانست نقش بسیار موثری بر کنترل بحران ایفا نماید.

البته ژاپن هیچگاه به دلیل ملاحظات اقتصادی قرنطینه سراسری و کامل را اعمال نکرد، اما همین اقدام یک ماهه در کنار مولفه های فرهنگی و پیشینه رفتار اجتماعی و سبک زندگی تا حدود زیادی در کاهش میزان ابتلا نقش داشت.

در این خصوص باید اشاره کرد که بر اساس آمارهای موجود (صرفا به عنوان نمونه) حدود ۳۳۰۳ کتابخانه، ۱۰۷۴۱ (۴٫۱۵۸٫۱۷۲ متر مربع) کتابفروشی، ۱۸۵۱ سالن تئاتر و موسیقی، ۳۵۸۳ سینما و ۱۲۶۵ موزه در کشور فعالیت می کنند که تعطیلی گسترده، خسارات جبران ناپذیری را هم در بخش اقتصادی و معیشت مردم و هم در شرایط روحی و روانی جامعه خصوصا به دلیل بیکاری تعدادی از نیروهای پاره وقت و حتی تمام وقت که عامل مهمی حتی در افزایش خودکشی ها بود نیز به دنبال داشت.

به این نکته باید توجه کرد که برای مثال در این کشور، فرهنگ کتابخوانی، دورهمی های بیرون از منزل به ویژه در رستوران ها و ... بخش مهمی از زندگی ژاپنی ها محسوب می گردد و در سال بر اساس گزارش های موجود، حدود ۱۲۰ میلیون بار (نمودار شماره ۹ بررسی مقایسه ای ایسپا) کتاب از کتابخانه های ژاپن امانت گرفته شده که به نسبت جمعیت حدود ۱۲۷ میلیونی ژاپن رقم بسیار بالایی است و رتبه اول را به خود اختصاص داده است که تعطیلی این بخش ها در کلان، آسیب های جدی را به دنبال خواهد داشت.

نمودار شماره ۹: آمار مقایسه ای امانت کتاب از کتابخانه های ۱۲ کشور و پایتخت

۲. لغو برنامه های فرهنگی و هنری

با تعطیلی مراکز عمده فرهنگی، هنری و علمی کشور، بسیاری از برنامه هایی که اصولا با قاعده و اصول ژاپنی ها از ماه ها و برخی مانند المپیک از سال ها قبل برنامه ریزی شده بودند در زمان نهایی، اجرای آنان لغو شدند که تعطیلی برخی از آنان مانند ورزش باستانی و کشتی سومو، تئاتر کابوکی و .. بی سابقه بوده است و برخی از مراکز علمی و دانشگاهی نیز اولین بار بود که دچار تعطیلی گسترده می شدند.

این موضوع علاوه بر تاثیرات روحی بر جامعه، در حوزه اقتصادی هم برای بخش مهمی از هنرمندان، فعالان هنری، مسئولان، دست اندرکاران، کارکنان و ... بسیار نگران کننده بود و شاهد بودیم که برخی از هنرمندان و ورزشکاران نیز دست به خودکشی زدند و نگرانی های جدی در جامعه ایجاد شد تا جایی که شاهد افزایش مجدد آمار خودکشی ها علیرغم روند کاهشی سال های اخیر بودیم که در میان زنان، کودکان و نوجوانان بیشترین درصد را به دلیل شرایط قرنطینه، ابتلا به بیماری، از دست دادن شغل و ... به خود اختصاص داد.

در همین رابطه رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن نیز علیرغم بیش از ۵ ماه برنامه ریزی و هماهنگی با چند موسسه طرف همکاری ژاپنی، رزرو سالن ها، تهیه پوستر و ... با بیش از ۹۰ درصد پیشرفت فعالیت های اجرایی برای برگزاری هفته موسیقی و جشن نوروز ۱۳۹۹ با میزبانی از گروه اعزامی اداره کل همکاری های فرهنگی و امور ایرانیان خارج از کشور، مجبور به لغو ۷ برنامه نهایی شده خود در توکیو، یوکوهاما و ... گردید.

۳. ترک تحصیل دانشجویان

بسیاری از دانشجویان علاوه بر تحصیل و بالاجبار می بایست برای تامین هزینه های خد به دلیل این که بسیاری از خانواده ها نمی توانند حمایت های لازم را برای مخارج بعضا سنگین دانشگاه ها به ویژه در بخش خصوصی داشته باشند، به کارهای پاره وقت مشغول باشند که رستوران ها، هتل ها، مراکز تفریحی و سرگرمی و ... در این میان زمینه های مناسب فعالیت برای این گونه دانشجویان می باشد.

در این میان با تعطیلی مراکز مرتبط در زمان برقراری شرایط اضطرار از یک سو و پس از آن کاهش درخواست ها و بی رونق شدن فعالیت های کسب و کار از سوی دیگر، بسیاری از دانشجویان که مشاغل پاره وقت خود را از دست داده بودند و به دلیل این که امکان تامین هزینه ها را نداشتند، مجبور به ترک تحصیل نمود هر چند که پس از آن دانشگاه ها با حمایت دولت در تلاش بوده و هست تا ضمن پرداخت وام های حمایتی بخشی از این موارد را جبران نماید.

۴. افزایش خودکشی

ژاپن یکی از معدود اقتصادهای بزرگ دنیاست که به صورت جدی با موضوع خودکشی دست به گریبان می باشد و البته آمارهای خودکشی را هم اعلام می کند. (نمودار شماره ۱۰)

هر چند تعاریف این مفهوم در سابقه تاریخی می تواند متفاوت از نگاه دیگر کشورها و فرهنگ ها باشد و ریشه تاریخی آن را به فداکاری و بذل جان در راه فرمانروا، پایان دادن به زندگی، هاراگیری (سپّوکو) و ... مرتبط دانست اما به هر شکل به عنوان یکی از مشکلات و آسیب های اجتماعی تلقی می گردد که دلایل مختلف دیگری مانند ساعات طولانی کار، فشار مدرسه، ،یک ننگ فرهنگی، هیکیکوموری (انزوای اجتماعی و دوری از دیگران)، بهداشت روانی و ... را شامل می گردد.

نمودار شماره ۱۰: رتبه ژاپن در آمار خودکشی در کشورهای پیشرفته  در سال ۲۰۱۴

در تعریف دیگر می توان آن را مبنای افراطی در جمع گرایی هم دانست یعنی آنچه در دیگر کشورها در اثر تنهایی واقع می گردد، در ژاپن تحت تاثیر جمع گرایی و خطر نادیده گرفته شدن از جمع و فراموش شدن فردیت محقق گردد.

نکته مهم این که در میان بسیاری از کشورها، ژاپن آمارهای خودکشی را اعلام می نماید که همین مهم می تواند مبنایی برای سایر کشورها در مورد جدی گرفتن تأثیرات میان مدت و بلند مدت همه گیری کرونا بر سلامت روان جامعه به ویژه در مورد ضرورت توجه بیش از پیش به گروه های آسیب پذیر باشد.

بر اساس اعلام پلیس ژاپن در ماه اکتبر ۲۰۲۰ بیش از دو هزار نفر از شهروندان این کشور بر اثر خودکشی جان خود را از دست داده‌اند (تمام سال جاری بیش از ۱۷ هزار خودکشی ثبت شده است) حتی بیشتر از تعداد کل جان‌ باختگان کرونا در تمام سال در این کشور می باشد و بخش عمده ای از آن هم می تواند تاثیرات کرونا تلقی گردد،(نمودار شماره ۱۱) اما به هر شکل ژاپن مدت هاست که با یکی از بالاترین میزان خودکشی در جهان دست و پنجه نرم می کند.

نمودار شماره ۱۱: آمار خودکشی از ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۰ و روند افزایش و کاهش آن 

در سال ۲۰۱۶، نرخ مرگ و میر ناشی از خودکشی ژاپن ۱۸.۵ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر بوده است که تقریباً دو برابر میانگین جهانی سالانه ۱۰.۶ در هر ۱۰۰۰۰۰ نفر می باشد اما طی ۱۰ سال منتهی به سال ۲۰۱۹، تعداد خودکشی ها در ژاپن در حال کاهش بود و در سال گذشته به حدود ۲۰ هزار مورد کاهش یافت که کمترین میزان از زمان ثبت سوابق در سال ۱۹۷۸ بوده است اما همه گیری کرونا این روند را بر عکس کرد.

در ادامه به برخی از گروه های آسیب پذیر در این زمینه به طور خاصمی پردازیم:

- افزایش خودکشی در میان جوانان (به ویژه در مدارس)

همه ساله و در آغاز مدارس، روند افزایش غیبت‌های طولانی و نهایتا خودکشی دانش آموزان به دلایل مختلف از جمله عقب ماندگی تحصیلی، ایجیما و یا اذیت شدن از طرف همکلاسی ها، فشار درسی، سخت گیری مدرسه و ...  وجود داشته اما امسال با توجه به وجود مسائل جدیدی مثل اذیت کردن بچه‌هایی که به ویروس کرونا مبتلا شده بودند یا استرس های ناشی از قرنطینه و تغییر محیط خانواده، آمار خودکشی افزایش یافت.

بر اساس اطلاعاتی که وزارت آموزش ژاپن منتشر نمود، خودکشی دانش آموزان در سال ۲۰۱۸، حدود ۳۳۲ نفر بوده  که از سال ۲۰۱۵ روند صعودی داشته است  و در برخی مواقع نیز کاهش یافته است اما در شرایط جدید این روند مجددا اوج گرفته لذا در ژوئن ۲۰۲۰ وزارت آموزش ژاپن از طریق انجمن دبیران، تقویت سیستم‌ها و اتخاذ تدابیر لازم برای جلوگیری از خودکشی در مدارس را مطرح و دنبال نموده است.(نمودار شماره ۱۲)

نمودار شماره ۱۲: آمار خودکشی جوانان

از سوی دیگر هم ژاپن تنها کشور صنعتی عضو گروه ۷ می باشد که در آن خودکشی شیوه اصلی مرگ جوانان ۱۵ تا ۳۹ ساله است و طبق اعلام وزارت بهداشت، کار و رفاه، خودکشی در افراد زیر ۲۰ سال حتی قبل از همه گیری کرونا در حال افزایش بوده که با شیوع کرونا نیز بیشتر شده است.

- افزایش موارد خودکشی در میان زنان جوان

در ماه اوت سال جاری، ۱۸۵۴ نفر خودکشی کرده اند که در مقایسه با همین ماه در سال قبل، ۲۵۱ مورد یا ۱۶ درصد افزایش داشت که در برابر افزایش شش درصدی خودکشی مردان، موارد خودکشی زنان ۴۰ درصد افزایش یافته و این رقم به ویژه در میان زنان در سنین ۳۰ سالگی یا جوان تر بیشتر و تا ۱۹۳ مورد خودکشی بوده است که رشد ۷۴ درصدی را نشان می دهد.

یکی از مددکاران اجتماعی که خود در گذشته خودکشی ناموفق داشته است، در ماه ژوئیه امسال در یک رسانه اجتماعی نوشت: می خواهد بمیرد چرا که شیوع جهانی کرونا زندگی او و اطرافیانش را مختل کرده و آنها را افسرده نموده است.

در این میان بسیاری از مشاغلی که زنان در آن فعالیت داشته اند مانند هتل ها، رستوران ها، فروشگاه ها، خرده فروشی ها و ... نیز از دست رفته و تعطیل شده اند و لذا آسیب جدی تری به آنان وارد شده است.

۵. کاهش گردشگران خارجی

بی تردید باید یکی از مهمترین آسیب ها و تاثیرات جدی کرونا بر ژاپن را در حوزه گردشگری و توریسم در کشوری با محوریت توریسم قلمداد کرد.

ژاپن یکی از بهترین و جذاب ترین کشورهای دنیا بر اساس ۴ شاخص گردشگری، اقامت و زندگی، کسب و کار و سرمایه گذاری محسوب می شود و نروژ، سوئیس، سوئد، فنلاند، آلمان، دانمارک، کانادا، اتریش و لوکزامبورگ در رده های بعدی قرار دارند.

 با بسته شدن مرزها، ممنوعیت ورود گردشگران، لغو تورهای گردشگری و مسافرتی و... در برخی از ماه ها  بازدیدکنندگان از ژاپن با کاهش ۹۹ درصدی مواجه شد و  این در حالی بود که در سال ۲۰۱۸، ژاپن سی و یک میلیون و دویست هزار نفر توریست جذب کرد و این اولین بار بود که آمار توریست های خارجی در یک سال از سی میلیون نفر بیشتر شد و  هیجده میلیون نفر گردشگر خارجی به خارج از سه منطقه توکیو، ناگویا و اوساکا مسافرت کردند و در واثع پهنه توریستی توسعه یافت و حدود ۵۸ درصد گردشگران از سایر مناطق ژاپن نیز بازدید کردند و این گروه از گردشگران یک میلیارد ین در خارج از شهرهای عمده و اصلی هزینه نمودند.

در همین حال این ارقام تنها در شش ماهه نخست سال ۲۰۱۹ با ۴.۰۶ درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۱۸، به رکورد جدید ۱۶.۶ میلیون نفر رسید و در این میان تعداد بازدید کنندگان چینی که ۳۰ درصد را به خود اختصاص می دهند به ۴۵۳۲۵۰۰ نفر افزایش یافته بود و پس از آن کره جنوبی با تعداد ۳۸۶۲۷۰۰ نفر در رتبه دوم و تایوان با ۲۴۸۸۸۰۰ نفر در رتبه سوم قرار گرفت و تنها در یک مورد شرکت گردشگری کامومه مستقر در توکیو از کنسل شدن ۴۸۰ تور گروهی شامل ۲۰ هزار گردشگر چینی که قرار بود به ژاپن سفر کنند خبر داد.

تعداد بازدید کنندگان خارجی از ژاپن نیز از سال ۲۰۱۲ به طور پیوسته در حال افزایش بوده و در سال ۲۰۱۶ به ۲۰ میلیون نفر رسید که پیش بینی دولت برای سال ۲۰۲۰ و ضمن برگزاری المپیک، میزبانی از ۴۰ میلیون نفر گردشگر بوده است که با لغو بازی ها این مهم در اقتصاد کشور که می توانست بسیار چشمگیر باشد محقق نگردید.

بازدیدکنندگان چینی در سال گذشته ۱.۷۷ تریلیون ین در ژاپن هزینه کردند و با قرنطینه کامل در چین و بسته شدن مرزها در ژاپن هم این ظرفیت های اساسی از بین رفت.

یکی از جاذبه های مهم گردشگری ژاپن، فصل ساکورا (شکوفه های گیلاس) و حضور میلیون ها گردشگر در ژاپن در ایام بهار (حدود نوروز ایرانی است) که زمینه اقتصادی مهمی برای کشور محسوب می گردد که با شیوع ویروس کرونا، دچار کاهش بسیار جدی شد به گونه ای که در سال ۲۰۱۹، حدود ۸/۵ میلیون گردشگر از این رویداد بازدید و حدود ۶۵۰ میلیارد ین ( ۶۵ میلیارد دلار) را به اقتصاد این کشور تزریق کردند و این در حالی بود که در سال ۲۰۲۰ علاوه بر ممنوعیت ورود به ژاپن از برخی کشورها، دولت هم از مردم ژاپن خواسته بود تا حدالامکان در منزل بمانند و لذا فصل ساکورا در ژاپن امسال بازدیدکننده بسیار اندکی داشت.

۶. افزایش ضرب و شتم کودکان

تعطیلی مدارس، کاهش درآمد خانوارها، قرنطینه، تغییر شرایط و محیط زندگی و ... موجب افزایش ضرب و شتم در میان کودکان گردید و در ژانویه سال جاری، ۱۴۹۷۴ مورد (افزایش ۲۲ درصدی نسبت به ماه مشابه سال قبل)، فوریه ۱۴۹۹۷مورد (۱۱درصد افزایش نسبت به سال قبل) و مارس ۲۲۵۰۳ مورد (افزایش ۱۲ درصدی نسبت به سال قبل) ثبت گردید.

۷. کاهش درآمد و افزایش هزینه خانوارها

از جمله به دلیل تعطیلی مدارس، بیکاری افراد شاغل به ویژه بانوان و ... نزدیک به ۷۰ درصد از خانوارهای تک سرپرست در ژاپن به دلیل کرونا، کاهش درآمد را تجربه کرده و یا انتظار کاهش درآمد دارند ضمن آن که در نظر سنجی های رسانه ای مانند ان اچ کی، ۸۶ درصد اعلام کردند که در اثر بحران کرونا هزینه های زندگی آنها افزایش یافته و از جمله این که به دلیل تعطیلی پیش دبستانی ها و مدارس، هزینه های بالاتری برای مواد غذایی، آب، برق ایجاد شده در حالی که از کاهش بیش از ۴۰ درصدی حقوق خود خبر داده اند.

۸. افزایش بارداری در میان نوجوانان

یکی از مراکز مشاوره در کوبه در ماه مارس نتایج تحقیقاتی را ارائه داد که بر اساس آن تعداد دانش آموزان راهنمایی و دبیرستانی که به دنبال اخذ مشاوره در مورد بارداری هستند، در طول بسته شدن طولانی مدت مدارس با هدف جلوگیری از شیوع کرونا، در حال افزایش است.

در ماه آوریل، بیمارستان جیکی ۷۵ درخواست چنین مشاوره ای از دانش آموزان دبیرستانی و راهنمایی دریافت کرد که نسبت به سال گذشته، ۱۷ مورد افزایش یافته است که ۱۳ درصد از کل درخواست های مشاوره در مورد بارداری در آن ماه را تشکیل می دادند و بالاترین سطح را نشان می دهد.

۹. تغییر سبک زندگی در افزایش مصرف نوشیدنی ها (به ویژه الکلی)

یکی از مهمترین موضوعات مورد توجه در سبک زندگی ژاپنی برگزاری برنامه ها، دیدارها، ملاقات های دوستانه و یا کاری در محیط های خارج از منزل و در رستوران ها و کافی شاپ هاست که با تعطیلی و یا کم شدن ساعات و مشکلات عدیده به لحاظ رعایت پروتکل های بهداشتی و عدم امکان انجام آنان در منازل به دلیل شرایط خاص سبک زندگی، به تدریج برگزاری دورهمی های مجازی افزایش و به طور کلی مصرف نوشیدنی در منزل رشد یافت.

بر همین اساس ملاحظه می شود که با کاهش فروش بطری های آبجو به رستوران ها از ۸۰ درصد تا ۵۰ درصد به دلیل کاهش درخواست رستوران ها اما تقاضای مردم برای نوشیدن در منزل افزایش دارد و به طور مثال فروش قوطی های آبجو در ماه مارس ۴۰ درصد، در ماه آوریل۵۰ درصد و در ماه مه ۸۰ درصد رشد داشته که به نظر می رسد شرکت کنندگان در میهمانی های آنلاین می خواهند نوشیدنی های جدید را امتحان کرده و آنچه را که می نوشند نشان دهند.

۱۰. تغییر سبک زندگی در برپایی نشست ها و دورهمی ها

همانگونه که در بند قبلی هم اشاره شد، در مدل ژاپنی، منزل بیشتر به محیط استراحت تبدیل گردیده و برای افراد شاغل نیز تنها محلی برای اقامت کوتاه تلقی می گردد و لذا بخش عمده ای از دیدارها و ملاقات ها در حوزه روابط خانوادگی، دوستانه و یا کاری در بیرون و در رستوران ها انجام می شود.

در واقع با شیوع کرونا این فرهنگ غالب امکان اجرایی خود را از دست داد و به لحاظ روحی و روانی تاثیرات منفی را از جمله انزوای بیشتر، دوری از دوستان و آشنایان، افزایش مراجعه به فضاهای مجازی، استفاده بیشتر از بازی های کامپیوتری و ... را به دنبال داشته است.

۱۱. زیان های اقتصادی کلان

با  تعطیلی بسیاری از کسب و کارها، بسته شدن مرزها، از دست رفتن ظرفیت های پیش بینی شده قابل بهره برداری و ... از یک سو و ضرورت ترمیم بودجه اقتصادی، پیش بینی کمک های مالی و اقتصادی، پرداخت یارانه های حمایتی از مشاغل و افراد مختلف و ... بار سنگینی را به کشور تحمیل نمود.

در همین راستا و بر اساس آمارهای موجود، تنها ضرر و زیان حاصل از قرنطینه استان های توکیو، چیبا، سایتاما و کاناگاوا از ابتدای ماه آوریل تا پایان تعطیلات ماه می (۱۳ فروردین لغایت ۲۰ اردیبهشت) معادل ۸ تریلیون و ۹۰۰ میلیون ین (۸۲۱ میلیارد دلار) برآورد گردید و تولید ناخالص داخلی (GDP) نیز حدود ۵ تریلیون ین (۴۷۱ میلیارد دلار) کاهش یافت.

در همین ارتباط شرکت گلدمن هم برآورده کرده است که اگر تعطیلی توکیو یک ماه ادامه یابد، تقاضای سرمایه ای کشور ۴۰ درصد کاهش خواهد یافت و این امر تولید ناخالص داخلی کشور را نیز ۰.۷ درصد تنزل می دهد.

در حوزه بورس و بازار سرمایه نیز سرمایه گذاران به دلیل نگرانی از تاثیر گذاری شیوع ویروس کرونا بر وضعیت اقتصادی، در معاملات اقدام به فروش سهام کردند که منجر شد شاخص بورس توکیو بیش از ۱۰۰۰ واحد سقوط کند هر چند که در ادامه وضعیت و شرایط بهتری حاکم گردید.

لازم به ذکر است بر اساس اطلاعات ارائه شده از سوی مرکز "تحقیقات در تجارت و صنعت توکیو"، ۵۱ شرکت به دلیل شیوع ویروس کرونا در ژاپن و تاثیرات مخرب آن بر روند اقتصادی کشور، اعلام ورشکستگی نموده اند که ۲ شرکت در ماه فوریه، ۲۳ شرکت در ماه مارس و ۲۶ شرکت در ده روز اول ماه آوریل بوده اند.

در عین حال روزنامه ژاپن تودی هم در مطلبی تحلیلی با بیان این که «خطر رکود اقتصادی ژاپن را تهدید می کند» نوشت با خطرناک شدن وضعیت اقتصادی ژاپن، بانک مرکزی این کشور تصمیم گرفته است سیاست های کلان پولی و مالی را تسهیل کند .

به گزارش این روزنامه پس از اعلام وضعیت اضطراری در ژاپن، خیابان های توکیو و چند شهر دیگر به طور غیر معمولی آرام تر و کم تحرک تر شده است و «وضعیت اضطراری» نزدیک به ۵۶ میلیون نفر معادل ۴۵ درصد از کل جمعیت کشور ژاپن را در بر گرفته است و این در حالی است که آمارها نشان می دهد اقتصاد ژاپن که در پایان سال گذشته میلادی بیش از ۶ درصد کوچک شده بود با شیوع کرونا در وضعیت به مراتب بدتری قرار خواهد گرفت و رشد امسال نزدیک به ۰/۵ تا ۰/۷ درصد پیش بینی شده است.

۱۲. المپیک و تاثیرات مخرب کرونا

در میان همه مواردی که ارائه گردید، بازی های المپیک و پاراالمپیک ۲۰۲۰ توکیو و فراز و نشیب های وارد شده بر آن نه تنها ژاپن که بسیاری از کشورهای دنیا را متاثر از خود نمود و البته ژاپن بیش از همه در جنبه های مختلف اقتصادی و فرهنگی دچار خسارات جدی و فراوانی گردید.

عدم تحقق آنچه با اجرای برنامه ها انتظار داشت از یک سو و خسارات مرتبط با تعویق، اجرای مجدد، تعمیر و نگهداری زیرساخت ها، پرداخت هزینه های پیش بینی نشده و اضافی از سوی دیگر، این رویداد مهم جهانی را به چالشی جدی برای این کشور علیرغم همه برنامه ریزی ها و توفیقات جدی به دست آمده مواجه کرد.

ژاپن از سال ۲۰۱۳ برنامه ریزی های خود را آغاز و بر اساس اعلام کمیته بین المللی المپیک بیش از یک سال قبل از آغاز بازی ها تقریبا همه ضرورت ها و نیازمندی ها آماده سازی شده بود اما بر اساس آمارها با تعویق یک ساله این رویداد خسارتی حدود ۲۷ میلیادر دلار وارد گردید ضمن آن که تحقق درآمدی به ویژه در حوزه گردشگری با پیش بینی حدود ۴۰ میلیون نفر نیز محقق نشد.

امروز و پس از گذشت حدود یک سال از بحران، ژاپن بارها و بارها اعلام کرده است که تحت هر شرایطی این بازی ها را اجرایی و برگزار خواهد کرد و این در حالی است که به تازگی اعلام شد که هزینه اضافی مورد نیاز به دلیل تعویق المپیک توکیو و همچنین اقدامات مقابله ای با کرونا، معادل بیش از ۲۹۴ بیلیون ین معادل ۲.۸۳ میلیارد دلار (شامل ۱۹۸ بیلیون ین هزینه تعویق بازی ها به مدت یک سال و هزینه های مقابله باکرونا ۹۶ میلیارد ین شامل ایجاد زیرساخت های مراقبت های بهداشتی، سیستم آزمایش و تهیه تجهیزات برای کنترل عفونت) می باشد که در جلسه مشترک برگزارکنندگان المپیک و پارالمپیک توکیو با کلانشهرهای توکیو و دولت مرکزی در نشست سه جانبه در مورد نحوه تامین و تقسیم این رقم توافق کردند و این در حالی است که یک نظر سنجی در ماه ژوئیه نشان می دهد از هر چهار نفر ژاپنی تنها یک نفر می خواهد که المپیک در سال ۲۰۲۱ در ژاپن برگزار گردد.

نظرسنجی آنلاین بنیاد نیپون هم با در نظر گرفتن جامعه مخاطب ۱۰۰۰ جوان ۱۷ تا ۱۹ ساله، نشان داد که علاقه به المپیک توکیو نسبت به سال گذشته به میزان قابل توجهی کاهش یافته و این در حالی است که در یک نظرسنجی در سال ۲۰۱۹، تقریبا ۷۰ درصد از پاسخ دهندگان مشتاقانه منتظر المپیک یا پارالمپیک و یا هر دو بودند که این علاقه مندی در جولای ۲۰۲۰ به ۵۵ درصد کاهش یافت.

د- پیشینه و نگاه غالب فرهنگی، سنتی  و تاریخی در ژاپن (سبک زندگی) در مواجهه با کرونا

برای مقابله با این بحران جهانی، علاوه بر درمان و مراقبت های پزشکی، توجه به حوزه فرهنگی، سنتی، تاریخی و در مجموع سبک زندگی ژاپنی توانست در کنترل بحران موثر باشد و می توان این مجموعه را یکی از مهمترین و کارآمدترین عوامل در مواجهه با کرونا برشمرد.

در واقع باید فرهنگ، سیستم مراقبت های بهداشتی، بهداشت و نظافت، ایمنی، عادات غذایی، رفتار شهروندی و ... را در حوزه فرهنگی و اجتماعی مورد توجه جدی قرار داد که در بخش های مختلف توضیحات مختصری در برخی از این مولفه ها ارائه می گردد.

پیش از آن که به این موارد بپردازیم باید توجه کرد که اصولا فرهنگ سازی در جامعه ژاپن موضوع جدی، قابل مطالعه و به اعتقاد بسیاری درگذشته و حال قابل الگو برداری است.

در واقع آن چه در ادامه ذکر می شود و موارد متعدد دیگری که می توان به آن افزود، همگی برآمده از یک جریان فرهنگ ساز و منسجم در کشور بوده که توانسته رفتار عمومی شهروندی در جامعه را فارغ از مشکلات و معضلاتی که به طور طبیعی در هر جامعه ای وجود دارد فرهنگ سازی کند چنانچه از برخوردهای عمومی، رانندگی، حفظ آرامش، دوری از هیجانات، نظام مندی، احترام به قوانین، نظافت و بهداشت عمومی جامعه، نوع برخورد، شیوه ارتباطی و کاری و ... فراوان می توان مثال زد.

بنابراین آنچه در جریان همه این پیشینه و بررسی ها می توان به خوبی مشاهده کرد این که یک فرهنگ غالب آموزش داده شده و نهادینه شده ایجاد گردیده که امروز امنیت، آرامش، توسعه و پیشرفت جامعه را دنبال می کند.

صرفا به منظور تقریب ذهن و تبیین دقیق تر موضوع در این که برخی موضوعات امروز جامعه ژاپن در نتیجه توجه و فرهنگ سازی شکل گرفته می توان تنها به این نمونه اکتفا کرد که جامعه ژاپن به وقت شناسی و دقت در زمان شهره است و کمتر جامعه ای را می توان به این میزان از وقت شناسی سراغ گرفت اما بر اساس برخی از مستندات همین جامعه در گذشته های تاریخی خود چندان وقت شناس نبوده است و به مرور زمان آن را به عنوان یکی از ملزومات مدرنیته و پس از اصلاحات میجی در اواخر قرن نوزدهم مورد توجه قرار داده و فرهنگ سازی کرده اند تا جایی که یکی از زشت ترین عادات اجتماعی که می تواند انزوای اجتماعی را به دنبال داشته باشد، بی توجهی به زمان و برنامه ریزی است.

برخی از مستندات تاریخی نشان می دهد ژاپنی ها در دوران پیشا مدرن چندان خوش قول و وقت شناس نبودند و به عنوان نمونه در کتاب «چیکوکو نو تاجو» اثر تاکه هیکو هاشیموتو و شیگه هیسا کوریاما مستنداتی از نمونه های بی توجهی به زمان در فرهنگ گذشته ژاپن وجود دارد.

همچنین با مطالعه یادداشت های تاجران و مستشاران اروپایی می توان اشاره هایی به بد قولی و وقت ناشناسی کارگران ژاپنی دست یافت و به طور مثال ویلم هوسین فن کاتندیک هلندی، مستشار نظامی ساکن ناگاساکی در دهه ۱۸۵۰ میلادی در یادداشت هایش از دیرکرد سفارش ها و غیبت کارگران گلایه کرده است.

بنابراین می توان مشاهده کرد که یک جریان کلان در فرهنگ سازی ملزومات و ضرورت های اجتماعی جامعه ایجاد گردیده و نهایتا بهره مندی عمومی و به طور خاص در مواجهه با بحران ها را به دنبال داشته است و به نظر می رسد برای مقابله با این بحران جهانی، علاوه بر درمان و مراقبت‌های پزشکی، توجه به حوزه فرهنگی نیز از اهمیت ویژه برخوردار می باشد.

برخی از این جنبه های فرهنگی به قرار زیر است:

۱. فرمانبری به عنوان سبک زندگی

یکی از مهمترین مولفه ها که می تواند به عنوان سبک زندگی ژاپنی محسوب گردد، فرمانبری و تبعیت از مافوق و همراهی در سیستم جاری و مصوب می باشد و شهروندان تا حدود زیادی با تصمیمات دولت، فرمانداری ها، شهرداری ها و ... به دلیل نگاه غالب جمع گرایانه و کمرنگ بودن فردیت در جامعه همکاری حداکثری دارند و فارغ از اندک ناهماهنگی ها، غالب جامعه این همراهی را معمول می دارند که خود عامل کنترل کننده در جلوگیری از شیوع کرونا محسوب می گردد.

در واقع با علم به این که نخبگان و مدیران جامعه در حال طراحی بهترین گزینه ها می باشند، لذا پس از اعلام عمومی، این همراهی حداکثری وجود دارد که البته از زوایای مختلف مثبت و منفی قابل بررسی است اما آنچه در مجموع برای این مقاله می تواند مورد استناد قرار گیرد این که عامل موثری در اجرای تصمیمات کلان گردیده که نشئت گرفته از یک فرهنگ سازی عمومی است.

۲. قانون مداری

آنچه به عنوان یکی از مولفه های مهم فرهنگی و اجتماعی و تاثیرگذار در همه عرصه ها و به طور خاص بحران ها مورد توجه می باشد، روحیه قانون مداری و عمل بر اساس مر قانون که آن را تا حد خدا بودن پیش می برد می باشد و البته ممکن است در سطوح مختلف قانون گریزی هایی نیز وجود داشته باشد اما آنچه مسلم و محرز است این که کمتر می توان به قانون باز به دلیل جمع گرایی و نتیجه ناخوشایند عبور از آن در فرایند زندگی افراد بی توجهی نمود و شهروندان به صورت عمومی قوانین را رعایت می کنند و همین امر موجب همراهی با قوانین مصوب و موضوعات مرتبط با کنترل بحران بوده است.

۳. فرهنگ مجازی

با عنایت به آن چه در خصوص سبک زندگی ژاپنی ها بیان گردید، ژاپنی ها بیش از بحران کرونا، در فرهنگ عمومی به حوزه مجازی و استفاده از فناوری ها نه تنها به عنوان بستری برای صرفا تبادل نظر و رد و بدل اطلاعات، بلکه به عنوان فناوری کاربردی برای فعالیت های اجتماعی و امور جاری توجه داشته اند چنانچه دو شبکه لاین و فیس بوک برای گذران امور جاری زندگی(به ویژه لاین) بسیار مورد استفاده قرار می گرفته است و در مجموع حدود ۱۲ شبکه مجازی شامل Facebook، Twitter، LINE، Instagram، Pinterest، YouTube، Linkedin،WhatsApp، WeChat، カカオトーク، Snapchat و TikTo در این کشور مورد بهره برداری قرار می گیرد.

البته در ژاپن علیرغم توسعه روند دیجیتالی موضوعات و روزآمدی موارد مرتبط با فناوری اطلاعات، اینترنت، هوش مصنوعی و ...، ژاپنی ها وقت محدودتری را در میان کشورهای توسعه یافته صرف فضاهای مجازی می کنند اما نگاه کاربردی نسبت به آنان را در اولویت قرار می  دهند.

لذا می توان به خوبی مشاهده کرد که ارتباطات نزدیک اجتماعی پیش از بحران هم مدیریت شده بوده و در زمان بحران علیرغم این که باید با نرم افزارهای جدیدی مانند زوم برای کلاس ها و برنامه ها مواجه می شدند اما درکلان این نگاه غالب را پذیرفته و دنبال کرده اند.

۴. رعایت فاصله اجتماعی، آداب تعارفات و رودررویی

معمولا در برخوردهای اجتماعی، ژاپنی ها تنها به تعظیم کردن و احترام گذاردن از راه دور بدون نیاز به دست دادن و یا در آغوش کشیدن اکتفا می کنند و به نوعی این تماس و مواجهه فیزیکی را در حریم شخصی تعریف می کنند که مورد احترام بوده و حتی در روابط دوستانه و معمول نیز مورد توجه قرار می گیرد و همین امر نیز عامل موثری برای انجام پروتکل های بهداشتی و رعایت فاصله اجتماعی می باشد.

۵. عدم برگزاری نشست های خانوادگی و دوستانه

معمولا در سبک زندگی ژاپنی و با توجه به محدودیت های زیاد شغلی و کاری از یک سو، فرهنگ غالب مدرنیته از سوی دیگر و بیش از همه این ها، عدم در اختیار بودن فضاهای مسکونی قابل توجه با امکانات ویژه، نشست های خانوادگی و دورهمی کمتر برپا می شود و بیشتر بر دیدارهای محدود و تعریف شده زمانی در بیرون از فضای منزل متمرکز می باشد.

البته این موضوع با شیوع بحران به حداقل ممکن رسید و لذا علیرغم این که فرصتی برای کنترل بحران به دلیل عدم برپایی دورهمی های خانگی بود، اما به دلیل محدودیت های اجتماعی و تعطیلی فضاهای بیرونی در اختیار، به نوعی بر روحیه و سلامت روانی افراد تاثیر گذار بوده است.

۶. دوری از هیجان و آشفتگی (عدم مخالفت)

اصولا مردم ژاپن رفتارهای واکنشی و مستقیم کمتری دارند و بیشتر با حفظ آرامش و پرهیز از مخالفت های مستقیم عمل می کنند و همین موضوع موجب می گردد تا بتوانند در یک فرایند آرام تر و مناسب تر اقدامات و دیدگاه های عمومی را در جامعه اجرایی و عملیاتی نمایند.

۷. محوریت ایمنی و امنیت

ژاپن را یکی از کشورهای توسعه یافته با امنیت عمومی مناسب و از سوی دیگر توجه به ایمنی و حفظ سلامت محیطی می دانند و این مهم به ویژه در حوزه های عملیاتی و مهندسی بیش از همه چشمگیر می باشد که مثال های فراوانی در این زمینه می توان شماره کرد.

در واقع این مهم بستر مناسبی بود که بتوان در جامعه، حفظ سلامتی و رعایت ایمنی را به راحتی مورد تاکید قرار داد که برای کنترل شیوع کرونا در سطح عمومی بسیار تاثیر گذار بوده است.

۸. رعایت نظافت و تمیزی عمومی

مردم ژاپن به پاکیزگی و رعایت بهداشت فردی و اجتماعی اهمیت می دهند و مراکز عمومی، رستوران ها، فروشگاه ها و ... به طور جدی در این زمینه اهتمام داشته و دارند و این موضوع صرفا محدود به زمان بحران نبوده است که می تواند  ریشه در اهمیت جمع گرایی داشته باشد.

در این خصوص می توان استفاده از ماسک در ژاپن به صورت عادی و سال های بسیار قبل تر از کرونا را مورد اشاره قرار داد که به واسطه کوچک ترین بیماری و ... به دلیل رعایت قوانین، احترام به حریم شخصی دیگر افراد و باز هم جمع گرایی مورد توجه بوده ودر زمان بحران کرونا نیز به شدت مورد استفاده و توجه قرار گرفته است که عامل مهم و بازدارنده در شیوع بیماری محسوب می گردد.

۹. رفتار مناسب شهروندی

با توجه به مواردی همچون قانون گرایی، جمع گرایی، فرمانبری و ... می توان درک بهتری را به دست آورد که عموما و اصولا در سطح عمومی جامعه رفتارهای معمول و مناسب شهروندی را به عنوان فرهنگ عمومی می توان شاهد بود که به ویژه در بحران ها با همراهی مناسب مردم عامل کنترلی مطلوبی قلمداد گردد.

۱۰. عادت غذایی و سیستم مناسب ایمنی

ژاپن رتبه اول در میان کشورهای جهان در ثبت رکورد بالاترین میزان جمعیت یک صد سال را (۲/۸ درصد را زنان تشکیل می دهند) داراست و این در حالی است بر اساس اطلاعات وزارت بهداشت، رفاه و کار ژاپن، امید به زندگی نیز در ژاپنی ها ۸۷ درصد در سال ۲۰۱۹ بوده است.

از سوی دیگر  پیش بینی می شود جمعیت در سن کار ژاپن شامل افرادی در سنین ۱۵ تا ۶۴ سال نیز تا سال۲۰۴۰ کمتر از ۶۰ میلیون نفر باشند که کاهش قابل توجهی از ۷۷ میلیون در سال ۲۰۱۵ را ثبت خواهد کرد.

در گذشته طی گزارش های مختلف در خصوص جمعیت ژاپن به ویژه پیری روزافزون و ارتباط آن با رشد و توسعه کشور و نیاز به نیروی کار بررسی های لازم صورت گرفته و ارائه شده است اما آنچه از این آمار و ارقام می توان نتیجه گرفت آن که شرایط عمومی جامعه، سبک غذایی، توسعه خدمات و فناوری های پزشکی و ... عامل موثری در ایمنی بدن، طولانی شدن سن، کاهش مرگ و میر و ... می باشد و همین امر نشانه های جدی برای مقابله در برابر کرونا و کاهش جدی آمارهای اعلامی در خصوص مرگ و میر ناشی از کرونا محسوب می شود به گونه ای که از ابتدای بحران تاکنون ۲۴۱۹ نفر فوت کرده اند.

بر اساس برخی اطلاعات،  استفاده کم از گوشت، خوردن سوپ به ویژه سبزیجات، بهره مندی از غذاهای تخمیر شده مانند سویا، استفاده فراوان از ماهی و غذاهای دریایی، غذای میسو به عنوان منبع سرشار از پروبیوتیک ها و باکتری های مفید، نوشیدن فراوان چای سبز و ماچا که به کاهش آسیب سلولی و مبارزه با بیماری های مزمن کمک می کند، استفاده از جلبک های دریایی، کم و در عین حال آرام و طولانی غذا خوردن و ... از جمله این سبک غذایی به شمار می رود.

۱۱. تجربه تلخ حوادث

همانگونه که در مقدمه نیز اشاره شد، ژاپن در طول تاریخ با حوادث بی شمار طبیعی و غیر طبیعی مواجه بوده و همواره شرایط بسیار سختی را تجربه نموده است و بسیاری شاید قناعت ورزی امروز ژاپنی ها را نیز در تجربه تلخ دوره های گذشته و آمادگی برای مواجهه با بحران ها بر می شمرند.

به طور نمونه و بر اساس آمارهای موجود اگر چه ژاپن تنها ۰.۲۸ درصد از مساحت زمین و ۱.۹ درصد  از جمعیت آن را تشکیل می دهد، اما سهم این کشور حدود ۱۸.۵ درصد از زمین لرزه ها با بزرگی ۶ ریشتر یا بیشتر و ۷.۰ درصد از آتشفشان‌های فعال در دنیا است.

از میان بزرگترین بلایای طبیعی که از سال ۱۹۰۰ در سراسر جهان رخ داده است، ۲۵ درصد از آنها متعلق به کشور ژاپن بوده که ۹ درصد آن مربوط به سوانحی مانند طوفان ها، سیلاب ها و ... و ۱۶ درصد آن مربوط به زمین لرزه ها و سونامی ها بوده است و به این موارد جنگ (چه لشگرکشی های ژاپن به دیگر کشورها مانند چین و روسیه و چه بمباران های داخل ژاپن)، بمباران اتمی، تخریب و از بین رفتن کامل شهرهایی مانند توکیو، هیروشیما، ناکازاکی و ... را هم باید اضافه کرد.

همه آن چه در ارتباط با حوادث بیان شد، علیرغم خسارات و عواقب بسیار وحشتناک، میزان تاب آوری را در جامعه افزایش داده است که می تواند عامل مثبتی در مواجهه با بحران ها نیز قلمداد گردد.

۱۲. سیستم بهداشتی و درمانی قوی و کارآمد

ژاپن از حدود سال ۱۹۶۱ دارای سیستم بیمه سلامت ملی(NHI) بوده است و شهرداری ها و مراکز متعدد بیمه ای در خصوص حفاظت و حراست از بیماری ها و نیازمندی های شهروندان اقدامات مناسب و مطلوبی را انجام می دهند که می تواند در اطمینان بخشی به جامعه و همراهی آنان بسیار موثر باشد.

ه: برخی از گرایش ها و تغییرات عمومی ایجاد شده تحت تاثیر کرونا

علیرغم این که برخی از رویکردها را همان گونه که بیان شد می توان در قبل از بحران نیز مشاهده نمود، اما کرونا، شرایط جدیدی را در حوزه های مختلف فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی ژاپن مانند بسیاری از کشورها  به دنبال داشته است که به عنوان نمونه برخی از آنان مورد توجه و اشاره قرار می گیرد:

۱. توسعه آموزش آنلاین و مجازی

مانند بسیاری از کشورها با تعطیلی مدارس و دانشگاه ها موضوع آموزش در فضای مجازی به صورت رویکرد غالب مورد توجه قرار گرفت و تجهیزات و امکانات مناسب نیز تدارک گردید و هر چند در ابتدا به دلیل نامانوس بودن موضوع، با مشکلاتی روبرو بود اما به سرعت با آموزش های گسترده به شیوه غالب در دانشگاه ها و مدارس مبدل شد و برای مدت های طولانی، برنامه های آموزشی با این شیوه ها اجرا گردید که این روند کماکان نیز ادامه دارد.

۲. اجرای برنامه های فرهنگی و هنری آنلاین و مجازی

با لغو بسیاری از برنامه های فرهنگی و هنری، اجرای برنامه ها به صورت آنلاین و مجازی نیز مورد توجه قرار گرفت و در بسیاری از موارد نیز امکانات بازدید های آنلاین از موزه ها، اجرای موسیقی، تئاتر و ... در این فضا آغاز شد.

۳. دورکاری ها و استمرار رویکرد جدید

 در این زمینه و در مراحل ابتدایی به درخواست دولت، کاهش حضور نیروی کار به اجرا در آمد، اما پس از کنترل نسبی، باز این رویکرد به عنوان شیوه ای جدی مورد توجه قرار گرفت و حتی برخی از شرکت ها اعلام کردند که در تلاش خواهند بود تا بتوانند با ادامه این رویه حتی پس از کنترل و پایان بحران، از این شیوه کاری بهره ببرند و برخی نیز دفاتر و شعب خود را به دفاتر مرکزی کاهش داده و بسیاری از شرکت ها مانند فوجی فیلم به صورت رسمی اعلام کردند که به همین شکل حتی پس از کرونا ادامه خواهند داد.

نکته قابل توجه این که شرکت ها در این رویکرد به عنوان جایگزین هزینه های رفت و آمد، کمک هزینه های تامین لوازم مورد نیاز اداری و تجهیزات در منزل را به کارکنان خود ارائه نمودند.

۴. برگزاری مراسم های ازدواج، تشییع جنازه و ... به صورت مجازی و آنلاین (به ویژه بودایی)

رواج این نوع برنامه ها به سرعت در حال توسعه می باشد و حتی اصلاحات جدیدی مانند Rimoto Kekkon Shiki  ( به ژاپنی リ モ ー ト 結婚) برای ازدواج آنلاین در زبان ژاپنی مرسوم گردیده و عروس و داماد در مقابل کشیش یا راهب معبد و با حضور آنلاین میهمانان مراسم را اجرا می‌کنند و حتی در این سیستم آنلاین، میزبان می تواند برای حاضرین غذاها و هدایای سنتی و مرسوم را سفارش داده و قبل از شروع مراسم آنها را به خانه هایشان تحویل دهد.

از سوی برخی گروه ها و به ویژه گروه های بودایی مانند «هویوفوکیوکیوکای» سامانه های اجرای مراسم تشییع راه اندازی گردید که شرکت کنندگان می توانند حداکثر با سه تبلت به صورت رایگان مراسم های مرتبط را به صورت زنده تماشا کنند و با کاهنان و دیگران ارتباط برقرار نمایند.

۵. توسعه خرید آنلاین

بر اساس تحقیقات انجام شده توسط یک شرکت کارت اعتباری، تعداد خریدهای آنلاین توسط افراد در ژاپن افزایش یافته در حالی که معاملات به صورت خرید در محل کاهش داشته است و توجه به به روز رسانی نرم افزاری و توسعه در این بخش به سرعت در حال گسترش است و حتی نخست وزیر جدید ژاپن نیز اخیرا با تعیین کارگروه ویژه ای، دستورات لازم در ارتباط با توسعه سریع روند دیجیتالی شدن در کشور را صادر نموده است.

۶. برگزاری جشنواره های آنلاین

همه ساله در ژاپن جشنواره های متعدد فرهنگی، هنری و ... برگزار می گردد که برخی از آنان شهرت جهانی دارند و نمونه آن هم جشنواره بین المللی فیلم توکیو با علاقه مندان و طرفداران فراوان در سراسر جهان است و یا آرت فیر توکیو (Art Fair Tokyo) که از مهمترین رویدادهای هنری در ابعاد جهانی محسوب می شود و رایزنی فرهنگی نیز در سال ۲۰۱۹، برای اولین بار با معرفی یکی از هنرمندان برجسته کشورمان در این رویداد حضور یافت که متاسفانه به دلیل شیوع کرونا لغو گردید.

در همین ارتباط بسیاری از این رویدادها به صورت مجازی برگزار و حتی داوری ها برای مخاطبان عام نیز به صورت آنلاین انجام شد و کنفرانس های خبری با دست اندرکاران و عوامل و عکس یادگاری نیز مانند جشنواره فیلم توکیو در محیط برخط و آنلاین به اجرا گذاشته شد و این روند تا حدودی به جریان عادی در برگزاری رویدادها و سمینارها مبدل گردیده است.

در این خصوص رایزنی فرهنگی ایران در ژاپن نیز ده ها سمینار و نشست تخصصی، دوره های آموزشی، نمایشگاه ها و ... را دراین بستر دنبال نموده که علیرغم مشکلات و موانع، رشد و تاثیرگذاری فراوان تری را به دنبال داشته است.

۷. استفاده گسترده تر از ربات ها و تکنولوژی

روند بهره مندی از ربات ها و فناوری های هوش مصنوعی در ژاپن به صورت جدی دنبال می گردد و یکی از  مهمترین دلایل آن هم ضرورت جبران نیاز رو به افزایش این کشور برای نیروی کار می باشد که باید بخشی از آن توسط ربات ها جایگزین گردد.

همین روند و نگاه در دوران کرونایی به شیوه ای برای بهره مندی از این ظرفیت هم در مبارزه با کرونا، هم مراقبت و نگهداری و هم زمینه ای برای سرگرمی و همراهی در دوران قرنطینه محسوب می گردد چنایچه استفاده از ربات های پرستار، خدماتی و ... رایج تر گردیده تا جایی که به طور نمونه شرکت میرا روبوتیکس، ربات "اوگو" را برای تقویت نیروی کار در ژاپن به بازار عرضه کرده بود اما در زمان تهدید ویروس کرونا این استارتاپ ژاپنی، ماشین خود را به عنوان ابزاری در مبارزه با شیوع کرونا به کار گرفت .

از سوی دیگر علیرغم آن که قرنطینه های طولانی، صدمات جدی روحی و روانی را برای افراد به دنبال داشته است اما کاهش تعامل رو در رو موجب رونق بازار روبات هایی شده که جایگزین ارتباط فیزیکی گردیدند و حتی خدماتی مانند جمع آوری اطلاعات مربوط به وضعیت سلامت صاحب خود و ارسال و ارزیابی آنان را برعهده گرفتند و در مجموع همانند رونق بازی های کامپیوتری در این دوره، فروش محصولات روباتی نسبت به سال گذشته بیش از دو برابر افزایش یافته است.

۸. استفاده از اسطوره ها و انیمه ها برای تاثیرگذاری بیشتر

یکی از موضوعات مهم در رویکرد مقابله با کرونا، همانا توجه به اسطوره ها و نمادهای تاریخی در ایجاد انگیزه و افزایش همکاری و مقاومت شهروندان در رویارویی با این ویروس منحوس بوده تا با یادآوری نمادهای فرهنگی و تاریخی بتوان اثرگذاری اقدامات را بیشتر نمود.

یکی از این موارد را می توان بهره مندی از نماد افسانه ای ژاپنی پری دریایی با نام "آمابیه" دانست که به عنوان نمادی برای فعالیت های وزرات بهداشت،کار و رفاه ژاپن مورد بهره برداری قرار گرفت.

این نماد که از سال ۱۸۴۶ و دوره ادو بخشی از فرهنگ ژاپن محسوب می گردد،(تصویر شماره ۱۳) تصویری از موجودی است که گفته می شود برای پیشگویی از دریا بیرون می آید و برداشت های خوب را در طول ۷ ساله آینده نوید می دهد و امید می بخشد.

تصویر شماره ۱۳: نماد اسطوره ای آمابیه در فرهنگ ژاپن

و: حمایت های اقتصادی و اجتماعی

در این فصل تلاش می شود بخشی از تلاش دولت، استانداری ها و فرمانداری ها، بخش های خصوصی و ... در حمایت از اقشار مختلف مردم در مواجهه با ویروس کرونا مورد توجه قرار گیرد و البته می تواند گسترده تر از این فهرست نیز باشد اما در این مقاله برخی از مهمترین موارد مورد اشاره قرار خواهد گرفت:

· تصویب مبلغ ۱۰۸ تریلیون ین کمک اقتصادی (حدود ۹۸۹ میلیارد دلار) معادل ۲۰ درصد تولید ناخالص داخلی (شامل ۶ تریلیون ین بسته معیشتی نقدی ) که تمامی صنایع و از جمله بخش های فرهنگی و هنری را در بر می گیرد.

· آژانس امور فرهنگی ژاپن از سال مالی آینده (۲۰۲۱) برای کمک به تأسیسات فرهنگی در حال ساخت که به دلیل کرونا زیان دیده اند بیش از ۸ میلیارد ین (حدود ۷۰ میلیون دلار) یارانه حمایتی پرداخت می کند که تقریباً ۱۰۰۰ مجموعه تئاتر و موزه در سراسر کشور را شامل می شود.

· حمایت از تقویت اقدامات ضد ویروسی در اماکن فرهنگی با پیش بینی ۱.۷ میلیارد ین برای خرید دستگاه های تصفیه هوا، دوربین های حرارتی، تعمیر یا به روزرسانی سیستم های تهویه مطبوع و ...

· حمایت دولت از کمپین برو به سفر( go to) با ارائه حدود ۳۵ درصد تخفیف در هزینه های هتل، بلیط و .... به منظور حمایت از بخش گردشگری و افزایش تقاضا در این زمینه

· پرداخت مبلغ یک میلیون ین به خویش فرمایان و دو میلیون ین به صاحبان صنایع کوچک به همراه ارائه تخفیف و معافیت مالیاتی، پنج سال معافیت از برخی تعهدات بانکی و ...

· شهرداری توکیو  "هزینه همکاری برای جلوگیری از گسترش بیماری" به مشاغلی که درخواست دولت را نسبت به تعطیلی و یا کاهش ساعت فعالیت پذیرفته اند به مبلغ ۵۰۰,۰۰۰ ین برای افرادی که فقط یک فروشگاه را اداره می کنند و ۱,۰۰۰,۰۰۰ ین برای کسانی که دو یا بیشتر از دو فروشگاه را اداره می نمایند پرداخت می کند.

· تصویب یک بسته محرک اقتصادی به ارزش ۷۰۰ میلیارد دلار شامل اقدام هایی برای مقابله با تاثیرات همه گیری جهانی ویروس کرونا بر اقتصاد که شامل تامین اعتبار برای حمایت از بیمارستان ها و خانه های سالمندان، حمایت از طرح های تمدید برنامه ترویج مسافرت داخلی، حمایت از شرکت ها برای جلوگیری از اخراج کارمندان، سرمایه گذاری در بخش فناوری های سبز و دیجیتال

· با ایجاد شرایط اضطرار، دولت بودجه حمایتی را برای پرداخت مبلغ ۱۰۰۰۰۰ هزار ین به همه افراد جامعه تصویب نمود.

· مشاغلی که مورد آسیب قرار گرفته اند مبالغی از  ۲۵۰ تا ۵۰۰ هزار ین دریافت می نمایند.

· اطمینان بخشی عمومی دولت و انعقاد قرارداد با شرکت های مختلف در اروپا و آمریکا برای تامین واکسن کرونا مورد نیاز

ز: نتیجه گیری

ژاپن به پشتوانه نظم، همت، ابتکار، وقت شناسی، پشتکار و ... در بحران های مختلف توانسته مدیریت نسبتا مناسبی را با گذشت زمان اعمال نماید و بر اوضاع تا حدود زیادی مسلط شود اما آنچه بیش از همه مولفه ها در بررسی این مقاله مشخص می باشد این که به واقع مشخصه های فرهنگی و اجتماعی و برخی رویکردهای کلان در فرهنگ سازی توانسته بخشی از ضرورت های مواجهه با بحران کرونا را تدبیر نماید و لااقل به نسبت دیگر کشورها، همین رویکرد فرهنگی مدیریت بحران را با چالش های کمتری در مقام اجرا مواجه سازد.

نکته مهم دیگر این که حتی اگر فرض را بر این بگذاریم که مانند بسیاری از کشورها به دلیل تعاریف مختلف در خصوص ابتلا و مرگ و میر ناشی از کرونا، می تواند آمار و ارقام متفاوت و بیشتر از آن چیزی باشد که اعلام می گردد، اما این موضوع بر اهمیت رویکرد فرهنگ سازی شده موضوعات مختلف جامعه تاثیر گذار نیست و توانسته تا حدود زیادی چالش های مقابله و مبارزه را مدیریت نماید.

بنابراین می توان به عنوان نتیجه گیری در دستیابی به یک نگاه راهبردی به این نکته به طور ویژه توجه داشت که به واقع فرهنگ سازی دیروز، نتیجه مستقیمی در بهره برداری فرهنگی و اجتماعی برای مدیریت بحران ها و تدبیر امور در زمینه های مختلف (چه با بحران و چه بدون آن ) امروز را به دنبال خواهد داشت.

نکته مهم دیگر این که بیش از تجهیزات و امکانات بهداشتی و درمانی که ضرورتی انکارناپذیر تلقی می گردد، توسل به فرهنگ و سبک زندگی جامعه نباید مورد غفلت قرار گیرد و با استفاده از گروه های مرجع در بخش های مختلف فرهنگی، هنری، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و ... باید در جهت تقویت این مهم و زمینه همراهی عمومی جامعه با تصمیمات و مقررات را فراهم نمود و به واقع اگر همه گونه امکانات در حداکثر ممکن نیز تامین شود اما در حوزه فرهنگی بی تفاوتی های آشکار وجود داشته باشد، نمی توان در زمان های مورد نیاز، بهره مندی کامل و لازم را به دست آورد.

بی تردید موضوعات مطرح شده در این مقاله قابلیت بررسی و توسعه بیشتری خواهد داشت که می تواند با پرداختن به جزئیات بیشتر، نتایج و دستاوردهای بیشتری را ارائه نماید که امید است در آینده با بهره گیری از اطلاعات جامع تر، پژوهش و تحقیق جامع تری نیز صورت پذیرد.