تاریخ روابط ایتالیا با اعراب از زمانی آغاز می شود که امپراطوری رم باستان با پادشاهی ایلیوس[1] با هدف در اختیار گرفتن راههای تجاری در سال 24 (پیش از میلاد) به منطقه شبه جزیره عرب حمله کرده و شکست سنگینی را متحمل شد. پس از آن در قرن دوم بعد از میلاد، امپراطوری رم باستان سرزمین  قوم نبطیان را به تصرف خود در آورده و از همان زمان این رابطه تا به امروز ادامه دارد.

 مسلمانان با تصرف سوریه، نقطه عطفی را در تاریخ روابط خود که نه تنها تجاری بلکه فرهنگی و سیاسی نیز بوده، رقم می زنند و ایتالیا از همان زمان به منزله پلی بین جنوب اروپا و تمدن اسلامی به حساب آمده و ضرورت شناخت بیشتر از فرهنگ اسلامی نمایان تر می گردد.

حد فاصل قرون یازده و سیزده میلادی و با استحکام روابط فرهنگی بین ایتالیا و مسلمانان، بسیاری از آثار علمی و فلسفی از عربی به زبان لاتین ترجمه شدند و اروپا تلاش می کند تا پایه های علمی خود را در خصوص دین اسلام در راستای تامین  منافع خویش مستحکم تر کند. از اینرو در سالهای بین 1500 تا 1700 میلادی اولین مراکز برای مطالعه ادبیات و فرهنگ و تمدن عرب اسلامی از طریق متون ترجمه شده در ایتالیا بالاخص در شهر رم تاسیس شدند.

بدنبال تاسیس این مراکز در رم در سالهای بعد، (از اواسط قرن شانزدهم تا پایان قرن هیجدهم ) مراکز دیگری در هلند، فرانسه، انگلیس، آلمان و اتریش تاسیس می گردند.

نکته ای که در این گزارش شایان ذکر است، اینکه تا قبل از اتحاد ایتالیا، مطالعات کشورهای عربی و  فرهنگ اسلامی در انحصار واتیکان بود، به گونه ای که همچنان تقریبا دو سوم تمامی نسخ خطی عربی اسلامی موجود در ایتالیا نزد کتابخانه واتیکان می باشد. بعد از اتحاد ایتالیا در سال 1848میلادی،  تحولی عظیم در مطالعات اسلامی رخ داده و با سلب انحصار از واتیکان، مطالعات عرب و اسلامی از جنبه صرفا دینی خارج و به صورت لائیک در مراکز علمی آغاز می گردد. تا آنجا که پست وزیر فرهنگ،  بعد از اتحاد ایتالیا یک عرب شناس به نام میکله آماری[2] واگذار می شود که نامبرده اولین مدرسه عالی شرق شناسی را در سال 1875 تاسیس می نماید. نکته قابل توجه این است که با استعمار کشورهایی مانند لیبی، اریتره، سومالی و اتیوپی از سوی ایتالیا، مبحث اسلام شناسی و زبان عربی در سطح آکادمیک، تحولات زیادی را به خود دید.

مطالعات اسلام شناسی در دانشگاههای ایتالیا  رسماً بعد از جنگ جهانی دوم با عنوان "تاریخ و دولت های اسلامی" آغاز به کار کرد. بعدها بواسطه مداخله شرق شناس و مورخ تاریخ ادیان، پروفسور جورجو لوی دلّا ویدا [3] نام این دوره به اسلام شناسی در تمامی دانشگاههای ایتالیا تغییر یافت. تا قبل از آن، آموزش اسلام شناسیِ مراکز اصلی تدریس این رشته که دارای شهرت بین المللی نیز می باشند، عبارتند از : دانشگاه شرق شناسی ناپل، دانشگاه ونیز و دانشگاه لاسپینزا دررم که از همکاری اساتید بزرگی مانند پروفسور فرانچسکو گابریلی [4] ، پروفسور آلساندرو بائوزانی[5] ، میکله آماری[6] اومبرتو ریتزیتانو[7] و کلیا سارنلّی[8] بهره مند بودند.

شایان ذکر است که تدریس اسلام شناسی همواره در دانشگاههای ایتالیا به صورت کرسی بوده و به صورت یک دپارتمان یا دانشکده مستقل نبوده است.

در سال 1903 گروهی از اساتید زبان عبری، عربی، اسلام شناس و محققین تمدن و فرهنگ اسلامی، مدرسه عالی شرق شناسی را تاسیس می نمایند که خیلی زود دارای شهرت بین المللی می شود. این مدرسه در ابتدا به تدریس زبان عربی اکتفا کرده و در  سال 1913 دروس تاریخ اسلام و تاریخ کشورهای اسلامی نیز بدان اضافه می شود و بدین گونه، اسلام شناسی در یک دپارتمان مستقل تدریس می شود تا سال 2010 که با اصلاحات انجام شده در سیستم دانشگاهی ایتالیا، نام این مدرسه به دپارتمان مطالعات شرق شناسی [9]تغییر یافته و به همراه دپارتمان مطالعات اسلامی مؤسسه شرق شناسی دانشگاه ناپل[10] ، دپارتمان (سابق) علوم اسلامی دانشگاه بلونیا و دپارتمان اسلام شناسی موسسه شرق شناسی کارلو آلفونسو نالینو، در حال حاضر تنها دپارتمان هایی هستند که دوره دکترای اسلام شناسی را به صورت مستقل ارائه می نماید.

با ذکر این مقدمه، در ادامه به معرفی اجمالی دپارتمان ها، کرسی های اسلام شناسی و درس اسلام شناسی در دانشگاههای ایتالیا خواهیم پرداخت.

Ø دپارتمانهای اسلام شناسی

 1- دپارتمان مطالعات شرق شناسی

همانگونه که در مقدمه ذکر گردید این دپارتمان همان مدرسه عالی شرق شناسی است که با ادغام  دانشکده مطالعات شرق شناسی ، عنوان دپارتمان مطالعات شرق شناسی را به خود گرفته است. وظیفه این دپارتمان، که در شهر رم مستقر است،  آموزش و تربیت نیروی متخصص در زمینه تاریخ، تمدن، فرهنگ و زبان کشورهای آسیا و آفریقا با تمرکز ویژه بر کشورهای اسلامی است.

 2- دپارتمان مطالعات اسلامی مؤسسه شرق شناسی دانشگاه ناپل

این دپارتمان درسال 1974 م. از ادغام دو مرکز مطالعات زبان عربی و اسلام شناسی تأسیس گردید که در سال 1998- 1997 م. دوره دو ساله آن به دوره چهار ساله ای تحت عنوان زبان شناسی، تاریخ و فرهنگ کشورهای اسلامی ارتقاء یافت. از سال 2001-2000  م. این دوره مجددا سه ساله شد و مباحث اسلام شناسی را در دو قالب مطالعات زبانشناسی و ادبیات و مطالعات تاریخی فلسفی اجتماعی و مدنی در سه گرایش زبان، تاریخ و فرهنگ جهان عرب و اسلام؛  زبان، تاریخ و فرهنگ حوزه مدیترانه و آفریقای اسلامی؛ و زبان، تاریخ و فرهنگ حوزه هند و ایران اسلامی ارائه نمود. دانشجویان شاغل به تحصیل در کلیه این گرایش ها، در پایان دوره تحصیلی ملزم به یادگیری دو زبان از زبان های رایج در کشورهای اسلامی می باشند. از ویژگی های برجسته این دپارتمان، مجهز بودن آن به یک کتابخانه بسیار تخصصی و کامل است.

 3- مرکز آموزش اسلام شناسی  دانشگاه بولونیا[11]

این مرکز آموزش که در گذشته به عنوان دپارتمان علوم اسلامی شناخته می شد از سال 1999 با حمایت عربستان سعودی تاسیس شد و در حال حاضر با حمایت مالی فراوان عربستان سعودی و کمک سالیانه معادل 4000 یورو از سوی دانشگاه به کار خود ادامه می دهد. در حال حاضر این مرکز از منظر سیستم آموزش دانشگاهی زیر مجموعه دپارتمان تاریخ، تمدن و فرهنگ دانشگاه بلونیا فعالیت می کند ولی در خصوص مواد درسی و کادر علمی، مستقل می باشد. از این رو در این گزارش در بخش دپارتمانهای مستقل تقسیم بندی می گردد. مسئولیت اداره این مرکز بر عهده پروفسور آنا لائورا ترومبتی [12] می باشد.

 4-دپارتمان اسلام شناسی مؤسسه شرق شناسی کارلو آلفونسو نالینو[13]

این مؤسسه یکی از قدیمی ترین و معتبرترین مؤسسات تحقیقات شرق شناسی در کشور ایتالیا می باشد که دپارتمان اسلام شناسی آن نیز به طور مستمر در خصوص انجام تحقیقات و برپایی دوره های آموزشی و همایش های علمی و نشر در حوزه اسلام شناسی فعال می باشد.

  Ø کرسی های اسلام شناسی

 1-دانشگاه رم لا ساپینزا[14]

تدریس زبانهای شرقی و اسلام شناسی در دانشگاه رم سابقه ای طولانی دارد. به دستور پاپ کلمنت پنجم[15] در سال 1311 در راستای ارتقاء شناخت مبلغین مذهبی، آشنایی ایشان از زبانهای شرقی بالاخص عربی، عبری، کلدانی و سریانی را اجتناب ناپذیر دانست و به طوررسمی آموزش زبان عربی و اسلام شناسی از سال 1575 در شهر رم آغاز گردید. در سال 1911 و در زمان جنگ لیبی و ایتالیا، اولین کرسی اسلام شناسی به نام کرسی تاریخ و کشورهای اسلامی تاسیس شد که بعدها در سال 1954 به کرسی اسلام شناسی تغییر نام یافت.

در حال حاضر کرسی اسلام شناسی این دانشکده دروسی را با محتوای اسلام شناسی برای دانشجویان مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد ارائه می نماید.

 

2-دانشکده ادبیات  و فلسفه دانشگاه ساپینزا شهر رم 

تدریس علوم انسانی در دانشگاه رم لاسپینزا در بین کشورهای اروپایی از شهرت بسیار بالایی برخوردار است و در حال حاضر این دانشگاه به عنوان بزرگترین دانشگاه اروپا با بیشترین تعداد دانشجو و کادر علمی شناخته می شود.کرسی اسلام شناسی این دانشکده که یکی از معتبرترین کرسی های اسلام شناسی در اروپا به شمار می آید،  دروسی را با محتوای اسلام شناسی برای دانشجویان مقاطع کارشناسی و کارشناسی ارشد ارائه می نماید. 

3-مؤسسه پاپی مطالعات عربی و اسلامی[16]

این مؤسسه یکی از قدیمی ترین و معتبرترین مراکز تحقیقاتی ایتالیا در حوزه اسلام شناسی می باشد.

شایان ذکر است که علی رغم وجود سرفصل دروس نسبتاً ثابت در این کرسی ها، محتوا و منابع ارائه شده در هر سال تحصیلی، با اختیار اساتید و حسب تحقیقات اخیر استاد مربوطه، یا دیگر محقیقین ایتالیایی و... تغییراتی را پذیرا می گردد. در خصوص این موسسه ذکر این نکته حائز اهمیت است که این موسسه وابسته به واتیکان بوده و مخصوص مبلغین مذهبی کاتولیک است.

 Ø درس اسلام شناسی

 1-  دانشکده زبان و ادبیات خارجی دانشگاه ونیز[17]

در این دانشکده درس اسلام شناسی در بخش مربوط به مطالعات شرقی و در دپارتمان علوم باستان و خاور نزدیک تدریس می شود.  این درس که به عنوان یکی از دروس پایه دوره های 2 ساله ارائه می گردد، در صورت تمایل دانشجویان دوره های  3 ساله به ایشان نیز عرضه می شود.

2-  دانشگاه تورین[18]

دانشگاه تورین دروس مختلف اسلام شناسی را در دانشکده و دپارتمانهای خود میزبانی می نماید

در رشته های تاریخ ادیان و علوم ادیان  وابسته به دپارتمان مطالعات تاریخی دانشکده علوم انسانی، درس های تاریخ اسلام و تاریخ فلسفه در دنیای اسلام تدریس می شود . همچنین دانشکده علوم سیاسی میزبان دروس جامعه شناسی اسلامی و دانشکده ادبیات میزبان درس تاریخ تفکر و روشنفکری در اسلام را میزبانی می نماید

 

3-  دانشگاه کاتانیا[19]

رشته کارشناسی زبان و فرهنگ اروپا، آمریکا و شرق[20] وابسته به دانشکده علوم انسانی این دانشگاه میزان یک درس شش واحدی (36 ساعت) اسلام شناسی است که دانشجویان این رشته به صورت اجباری این درس را باید بگذرانند. مسئولیت این درس بر عهده خانم پروفسور لائورا بوتّینی است[21].

 

4-  دانشکده ادبیات و فلسفه دانشگاه پیزا [22]

در دانشکده علوم انسانی  دانشگاه پیزا[23] (دپارتمان تاریخ) درس اسلام شناسی (مقطع کارشناسی و کارشناسی ارشد)  در این درس شش واحدی (36 ساعت) ارایه می گردد. در این درس اصول عقاید اسلامی و سیر تحول آن از زمان پیامبر اسلامی حضرت محمد (ص) تا به امروز توسط مسئول این درس پروفسور رناتا پپیچلّی[24] برای دانشجویان تشریح می شود.

 

5-  دانشکده علوم انسانی دانشگاه بلونیا

یکی از دوره های کارشناسی دانشکده علوم انسانی دانشگاه بلونیا رشته مردم شناسی، ادیان و تمدن شرق می باشد که دانشجویان این رشته می بایست یک درس شش واحدی به نام اسلام شناسی را در سرفصل درسی خود بگذرانند . استاد این درس خانم پروفسور کاترینا بوری[25] می باشد.

6-  دانشکده علوم انسانی، اجتماعی دانشگاه پادووا[26]

دانشجویان کارشناسی ارشد رشته ادیان دانشگاه پادوا در سرفصل درسی خود یک درس شش واحدی به نام جامعه شناسی اسلامی را به صورت اختیاری می توانند انتخاب کنند . تدریس این درس بر عهده دکتر محمد خالد رزالی[27] می باشد

 

7-  دانشکده ادبیات و فلسفه دانشگاه پالرمو[28]

دانشکده علوم انسانی دانشگاه پالرمو میزبان دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد زبان و ادبیات دیگر فرهنگها می باشد . در این رشته، درس تاریخ کشورهای اسلامی تدریس می شود. مسئولیت تدریس این درس بر عهده آقای پروفسور دانیله سیکاری[29] می باشد . در حال حاضر براساس توافق انجام شده با دانشگاه المصطفی ، برای دانشجویان ارشد و دکترای رشته زبان و ادبیات دیگر فرهنگها دروس شیعه شناسی و زبان فارسی در قالب 24 واحد درسی گنجانیده شده است .

 

8-  دپارتمان مطالعات آسیا و آفریقای مدیترانه ای  دانشگاه ونیز[30]

در دپارتمان مطالعات آسیا و آفریقای مدیترانه ای دانشگاه ونیز، دروس اسلام شناسی توسط اساتیدی نظیر پروفسور آنجلو اسکارابل[31]؛ پروفسور جورجو ورچلین[32] و پروفسور ماریو نوردیو[33] ارائه می گردد.

 

9-  دانشگاه فلورانس[34]

دانشکده علوم انسانی دانشگاه فلورانس میزبان دپارتمان تاریخ می باشد . دانشجویان مقطع فوق لیسانس رشته تاریخ میبایست یک درس شش واحدی (36 ساعت) را به نام تاریخ کشورهای اسلامی بگذرانند.

مسئولیت تدریس این درس بر عهده خانم باربارا روجّما[35] می باشد .

 

10-  دانشگاه ماچراتا[36]

دانشکده زبان و ادبیات شرق و غرب [37] میزبان دپارتمان علوم انسانی است که دراین دپارتمان در مقاطع لیسانس و فوق لیسانس رشته علوم انسانی درس شش واحدی اسلام شناسی گنجانیده شده است که به دانشجویان در این درس نه تنها اسلام شناسی بلکه زبان و ادبیات عربی نیز تدریس می گردد. مسئولیت تدریس این درس بر عهده مارکو لائوری[38] می باشد.

 در پایان به این نکته اشاره می شود که بدنبال امضای تفاهم نامه فرهنگی بین ایتالیا و قطر در سال 2020 که در برگیرنده همکاری علمی و دانشگاهی نیز می باشد، دانشگاههای ایتالیایی که دارای کرسی، دپارتمان و یا دروس اسلام شناسی می باشند ازکمک های مالی این کشور بی بهره نیستند. کافی است به این نکته اشاره شود که از سال 2012 تا سال 2020 کشور قطر بیش از یک میلیارد و پانصد میلیون دلار در قالب کمک مالی به 28 دانشگاه در سطح بین المللی هزینه کرده است. تمامی سرفصل دروس اسلام شناسی در دپارتمان ها، کرسی ها و دروس اسلام شناسی که در دانشگاههای ایتالیا مورد استفاده قرار می گیرند، اختصاص به اهل سنت دارد و به جز دانشگاه پالرمو که با همکاری این رایزنی و دانشگاه المصطفی، درس شیعه شناسی را به سرفصل دروس اسلام شناسی خود اضافه نموده، هیچ دانشگاهی در خصوص مکتب شیعه درسی را برای دانشجویان خود ارائه نمی دهند.