میلوش دلیچ  Miloš Delić

          مترجم، محقق و فعال فضای مجازی  

خانواده پایه و اساس جامعه است. از سوی دیگر هر تغییری در جامعه بلافاصله بر خانواده و افراد تأثیر می گذارد. صربستان نیز از این امر مستثنی نیست. تغییرات اجتماعی عظیم در جامعه صربستان در دهه‌های گذشته اثری عظیم بر جای گذاشت و روابط خانوادگی را بازتعریف کرد. اول از همه، منظور ما از هم پاشیدگی دولت مشترک، جنگ داخلی و بمباران ناتو، وتغییرات در سیستم اجتماعی و اقتصادی و بحران فاجعه بار اقتصادی است. در عین حال، نفوذ فرهنگی و اقتصادی غرب در حال افزایش است که باعث بی ثباتی بیشتر روابط خانوادگی می شود. پیامدهای همه موارد فوق، روابط خانوادگی بهم خورده، افزایش تعداد طلاق و افزایش تعداد خانواده های تک والدی است.

در صربستان، روابط خانوادگی برای قرن ها بسیار مهم بوده و با دقت پرورش داده شده است. برای مدت طولانی، اعضای خانواده نزدیک و بزرگ در یک خانه بزرگ زندگی می کردند. بسیاری از کلمات مختلف برای اعضای خانواده گسترده نیز در این مورد صحبت می کنند، که مشخصه برخی از زبان های دیگر نیست، مثلاً انگلیسی. در حالی که در زبان انگلیسی همه اقوام "خویشاوندان" یا "بستگان" هستند، در زبان صربی به فرزندان عموها یا عمه ها برادر و خواهر گفته می شود. با گذشت زمان و با تغییر در روابط اجتماعی، خانواده موسوم به هسته ای متشکل از پدر، مادر و فرزندان در حال توسعه است. در دهه های اخیر، آمار طلاق و ایجاد خانواده های تک والدی رو به افزایش بوده است. تعداد خانواده های متشکل از مادر و فرزندان بیشتر است. چنین تغییراتی پویایی جدید و انواع جدیدی از روابط خانوادگی ایجاد می کند، به ویژه زمانی که یکی از والدین دوباره ازدواج می کند.

تعداد طلاق در صربستان افزایش یافته است. اگرچه صربستان با استانداردهای اقتصادی اتحادیه اروپا فاصله دارد، اما از نظر تعداد طلاق در سال های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱، صربستان میانگینی مشابه با اتحادیه اروپا داشته است. سال ۲۰۲۱، ۴.۹ ازدواج و ۱.۵ طلاق به ازای هر ۱۰۰۰ نفر بوده است. همچنین آمارها نشان می دهد که در ۴۰ سال گذشته تعداد ازدواج ها یک سوم کاهش یافته اما آمار طلاق افزایش قابل توجهی داشته است. حدود یک چهارم ازدواج ها پس از کمتر از ۴ سال به طلاق ختم می شود. این روند به سرعت با روند ایالات متحده که در آن هر دومین ازدواج به طلاق ختم می شود، می رسد.

استاد بخش جامعه شناسی دانشکده فلسفه در بلگراد، میلیتسا وِسکوویچ آنجِلکوویچ، گفت که سال ۱۹۵۰، زمانی که جمعیت صربستان کمتر از امروز بود، ۷۰۰۰۰ ازدواج صورت گرفت که دو برابر امروز است. آن زمان آمار طلاق بسیار کمتر از امروز بود. تعداد ازدواج ها در جنوب صربستان به دلیل احترام بیشتر به ارزش های سنتی بیشتر است.

نرخ طلاق در اروپا تعداد طلاق در هر ۱۰۰ ازدواج

منبع: یورواستات و سرویس آمار ایالتی فدرال

خانواده های تک والدی و موقعیت آنها

خانواده تک والدی متشکل از یکی از والدین با فرزند یا فرزندان است. ممکن است از فوت همسر، طلاق یا عدم ازدواج والدین ناشی شود. به این ترتیب، آن خانواده ناقص است. خانواده های تک والدی بیشتر از خانواده های کامل با مشکلات روبرو هستند. در شرایطی که بار کارکرد خانواده و تربیت فرزندان بر دوش یکی از والدین است، استرس بیشتر و ایجاد مشکلات جدید است که مقابله با آن دشوارتر است. در خانواده های کامل امکان تقسیم مسئولیت ها وجود دارد. در مقابل، یکی از والدین باید وسایل حمایت از فرزندان و زمان تربیت آنها را فراهم کند. در این گونه خانواده ها، پدر و مادر کلیه امور منزل و اداری و همچنین مراقبت از کودک را به تنهایی انجام می دهند. به همین دلیل است که بسیاری از والدین مجرد با والدین خود زندگی می کنند که به آنها کمک می کنند.

در مورد کار، برخی از کارفرمایان تمایلی به ملاقات و کمک در مواقعی ندارند که والدین برای وقف فرزندش یک روز مرخصی می خواهند. والدین وقت آزاد کمتری برای اختصاص دادن به فرزند خود دارند. او اغلب مجبور به کار اضافی برای تأمین درآمد اضافی می شود، زیرا درآمد اولیه کافی نیست. به همین دلیل، او نمی تواند به طور کامل خود را وقف کودک کند. در نتیجه، خستگی عاطفی رخ می دهد. بزرگترین قربانیان چنین روابطی کودکان هستند. والدین یا از فرزندان خود غفلت می کنند، زیرا نمی توانند از عهده همه مسئولیت ها برآیند و یا بیش از حد از فرزندان خود محافظت می کنند که این امر پیامدهای منفی برای تربیت و رشد فرزندان دارد.

به گفته جامعه شناسان، حداقل یک سوم کل خانواده ها در جهان متعلق به این گروه هستند. در جامعه مدرن، اکثر خانواده های تک والدی در کشورهای توسعه یافته هستند. در ایالات متحده آمریکا حدود ۲۳٪ از کودکان در خانواده های تک والد زندگی می کنند، در بریتانیا حدود ۲۱٪، در روسیه ۱۸٪. بر اساس داده های سال ۲۰۱۱، در صربستان، ۱۳.۷ درصد خانواده های دارای مادر و فرزند و ۳.۶ درصد خانواده های دارای پدر و فرزند هستند.

خانواده ها با فرزند یا بدون فرزند در اتحادیه اروپا و صربستان.   منبع: یورواستات

والد مجرد با فرزندان           یک زوج با فرزندان               نوع دیگری از خانواده بدون فرزندان

 والد مجرد بدون فرزند         یک زوج بدون فرزندان            نوع دیگری از خانواده با فرزندان

مشکل اصلی خانواده های تک والد، چه در جهان و چه در صربستان، وضعیت اقتصادی است. حتی در کشورهای پیشرفته‌ از نظر اقتصادی، والدین مجرد نسبت به کل خانواده‌ها با سختی کار پیدا می‌کنند و درآمد کمتری دارند. در صربستان، به دلیل وضعیت بد اقتصادی، این امر بیشتر مشهود است. علاوه بر همه مشکلات، یک مشکل اضافی حمایت ناکافی از سوی جامعه است. صربستان یک کشور توسعه یافته اقتصادی نیست. تغییرات در جامعه در دهه‌های اخیر سریع‌تر از توانایی دولت برای واکنش کافی رخ می‌دهد.

تحقیقات وزارت جمعیت شناسی صربستان نشان داد که موقعیت این گروه های آسیب پذیر در بازار کار نامطلوب است. تنها یک سوم کارفرمایان مادران مجرد را استخدام می کنند. دلیل آن هم روزهای مریضی مادرانی است که مجبورند به تنهایی از فرزندان خود مراقبت کنند. این تحقیقات و تحقیقات دیگر نشان می دهد که مادران مجرد یکی از آسیب پذیرترین اقشار جامعه هستند. به همین دلیل انجمن های زیادی در سرتاسر صربستان تأسیس شده اند که به والدین مجرد کمک و حمایت حقوقی و روانی ارائه می کنند.

برای بهبود موقعیت خانواده های تک والد، به کمک های دولتی نیاز است، اما کافی نیست. در قوانین صربستان والدین مجرد به عنوان یک دسته اجتماعی به رسمیت شناخته نمی شوند. هیچ مقررات خاصی وجود ندارد که موقعیت والدین مجرد را بهبود بخشد. به عنوان مثال، کارفرما موظف نیست ساعت کاری یک والدین مجرد را با ساعات کاری مهدکودک کودکان تنظیم کند. دریافت کمک های اجتماعی دشوار است، زیرا شرایط زیادی وجود دارد که باید انجام شود. به همین ترتیب، والدین مجرد حمایت چندانی از سوی جامعه ندارند. جامعه اغلب افراد مطلقه را محکوم و مسخره می کند. این رابطه به بچه ها هم سرایت می کند که به خاطر آن رنج می برند.

افزایش تعداد خانواده های تک والدی در صربستان ۵۰ سال پیش مشاهده شد.پژوهش های موسسه تحقیقات جامعه شناسی که از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۱ انجام شد، نشان داد که تعداد خانواده های تک والدی به طور مداوم در حال افزایش است. بیشترین تعداد را خانواده هایی تشکیل می دهند که اعضای آن مادر و فرزند هستند. از حدود ۷۵۰۰۰ والدین مجرد، حدود ۱۸۰۰۰ نفر بیکار هستند که اکثرا زن هستند. جمعیت صربستان کمتر از ۷ میلیون نفر است. علاوه بر بیکاری، بسیاری از مادران مجرد قادر به دریافت نفقه فرزند از همسران سابق نیستند.

داده های مربوط به تعداد والدین مجرد در صربستان اغلب به دلیل سوابق ناکافی متفاوت است. بنابراین، سال ۲۰۱۹، در کنفرانس "کار و پدر و مادر"، اطلاعاتی مبنی بر وجود حدود ۱۳۰۰۰۰ والدین مجرد در صربستان ارائه شد. سال ۲۰۲۳، موسسه آمار جمهوری گزارش داد که ۱۳.۷ درصد از خانواده ها در صربستان از مادران مجرد و ۳.۶ درصد از پدران مجرد تشکیل شده اند.

علل افزایش طلاق و پیامدهای آن

پیامدهای طلاق و افزایش تعداد خانواده های تک والدی برای جامعه مضر است. یکی از این پیامدها کاهش جمعیت صربستان است. جمعیت شناس ولادیمیر نیکیتوویچ بیان کرد که در ۳۰ سال گذشته، تعداد مادران مجرد از ۱۱.۴ به ۱۳.۷ درصد افزایش یافته است. در صربستان حدود یک چهارم کودکان خارج از ازدواج به دنیا می آیند که نسبت به دوره قبل افزایش بسیار زیادی داشته است. پیامد دیگر افزایش بزهکاری نوجوانان است. تحقیقات جامعه‌شناختی انجام‌شده در صربستان نشان می‌دهد که تعداد زیادی از مجرمان نوجوان از خانواده‌هایی می‌آیند که والدینشان طلاق گرفته‌اند یا در آن‌ها روابط خانوادگی شکسته شده است.

افزایش تعداد طلاق نیز تحت تأثیر تغییر نقش زن و مرد در جامعه بود. در تحقیقات مرکز مددکاری اجتماعی در بلگراد که در میان زوج های متاهل مطلقه انجام شده است، شایع ترین دلایل طلاق، نارضایتی از زندگی مشترک و عدم ارتباط است. کمبود وقت آزاد به دلیل کار اضافی، خشونت و نیاز بیشتر به فردیت نیز ذکر شده است .

در صربستان یک الگوی رفتاری سنتی و مردسالارانه در جامعه وجود داشت. در سال‌های اخیر، این الگو حتی در شهرهای کوچکتر و سنتی‌تر در حال تغییر است. روانشناس بالینی دکتر ولایکو پانوویچ معتقد است که تأثیر زیاد فناوری و رسانه های مدرن منجر به جدایی همسران و همچنین والدین و فرزندان می شود و در نتیجه الگوی رفتاری جدیدی در خانواده ایجاد می کند. او معتقد است که این ارزش های جدید از سوی غرب تحمیل شده و برای جامعه صربستان بسیار آسیب رسان است.

یکی از عواملی که بر افزایش آمار طلاق تأثیر گذاشته، تأثیر جهانی شدن است. گرایش های فردگرایی در حال ظهور است. تصویری غیر واقعی از ازدواج و آنچه باید باشد اغلب از طریق رسانه ها پخش می شود. این بیشتر در فیلم ها و سریال های غربی دیده می شود. بینندگان آن فیلم ها تصویری غیر واقعی از زندگی و ازدواج به دست می آورند. این تصور به وجود می آید که فقط چیزهای مادی مهم هستند و در صورتی که ازدواج وجود نداشته باشد باید فسخ شود. به عواقب طلاق، به ویژه تأثیر آن بر فرزندان، فکر نمی شود.

همچنین، بسیاری از جامعه شناسان دقیقاً همین موضوع را دلیل افزایش تعداد طلاق و خانواده های تک والدی در صربستان می دانند. احترام به ارزش های سنتی امکان ازدواج پایدارتر را فراهم می کند. پذیرش غیر انتقادی ارزش‌های غربی، ثبات ازدواج را کاهش می‌دهد و احتمال طلاق را با همه پیامدهای آن افزایش می‌دهد. برخی از پژوهشگران باورند که شهروندان صربستان به سادگی از ارزش های غربی کپی می کنند، بدون اینکه فکر کنند چقدر خوب است.

فرهنگ پاپ معاصر، در درجه اول فیلم های هالیوود، تصویری ایده‌آل و نه چندان واقعی از روابط عشقی و ازدواج ارائه می دهد. روی صفحه، تقریباً همه روابط عاشقانه ایده آل هستند. اگر مشکلی وجود داشته باشد خود به خود حل می شود. تأثیر فرهنگ بر زندگی ما چیز جدیدی نیست. گوستاو فلوبر، نویسنده مشهور فرانسوی، در رمان «مادام بوواری»  سال ۱۸۵۷ چاپ شد، زندگی زن جوانی را به تصویر کشید که تحت تأثیر فرهنگ عامه، تصوری غیرواقعی از زندگی و عشق داشت. امروزه چنین نفوذ رسانه ها بسیار بیشتر است. جوانان اغلب نمی دانند که ازدواج مستلزم مسئولیت هم هست و ما فیلم زندگی خود را کارگردانی می کنیم.

چند سال پیش، دانشگاه اسکاتلند هری وات مطالعه‌ای در مورد تأثیر فیلم های عاشقانه بر ازدواج انجام داد. تحقیقات نشان داده است که در طول مشاوره ازدواج، شرکای زندگی به دلیل باورهای نادرست درباره عشق که در فیلم های هالیوود به تصویر کشیده شده است، مشکلاتی دارند. تصویر ارائه شده از زندگی زناشویی در آن فیلم ها می تواند جوانان را تحت تأثیر قرار دهد که ناآماده وارد ازدواج شوند و ندانند چگونه مشکلات زندگی واقعی را حل کنند.

پذیرش مسئولیت و آگاهی واقع بینانه از روابط با شرکا و آنچه ازدواج و تشکیل خانواده در واقع به دنبال دارد می تواند به کاهش تعداد طلاق و کاهش تعداد خانواده های تک والدی کمک کند. برای چنین امری، واکنش کافی دولت و همچنین کل جامعه به ویژه سازمان های آموزش، مشاوره و حمایت روانی ضروری است.