گورستان چوکندی شامل مقبره های قدیمی اسلامی است که در مسافت 29 کیلومتری از مرکز شهر، در شرق کراچی، متصل به بزرگراه ملی در نزدیکی شهرستان لاندی، استان سند پاکستان واقع شده است. مقبره های این گورستان به دلیل کنده کاری دقیق و نفیس روی سنگ های ماسه ای قابل توجه هستند. این مقبره ها از نظر سبک شبیه به مقبره های نفیس در نکروپلیس ماکلی در نزدیکی شهر تاتا (ایالت سند) هستند و به سبک معماری قبر های معمولی سند ساخته شده اند. این سبک معماری قبرها منحصر به فرد است که فقط درمنطقه سند وجود دارد و در هیچ جای کشورهای اسلامی یافت نمی شود.

قبرهای این گورستان به سبک اسلامی، در جهت جنوب به شمال و با سنگ های ماسه ای ساخته شده اند. تزئینات حکاکی شده روی قبرها هنر نفیس معماری را ارائه می دهد. اینجا قبرها یا به صورت تک قبر یا گروهی ساخته شده اند وبرخی از قبرهای گروهی به تعداد هشت قبر روی یک سکوی مشترک برافراشته شده، دیده می شود.

گورستان چوکندی درمساحتی بیشتر از دوکلومتر مربع وسعت داردکه مقبره‌های برخی از جنگجویان  بلوچ های قرون هفدهم و هجدهم میلادی را در خود جای داده است. به دلیل  مشخص نبودن کتیبه‌های روی برخی از مقبره‌های چوکندی، تعیین تاریخ دقیق آن دشوار است. برخی از مقبره ها بر روی سکوهای مرتفع به شکل هرم با تخته سنگ های تزئینی با نقش برجسته با طرح های تندیس های انسانی ساخته شده اند. بیشتر مقبره‌ها گورستان‌های خانوادگی را نشان می‌دهند و تنها تعداد کمی در زیر سایبان‌های ستونی قرار گرفته‌اندکه به سبک معماری هندو تکمیل شده است.

روی برخی از قبرهای مردانه، اسب سواری را با سپر، شمشیر، کمان و تیر حکاکی کرده اند. کنده کاری های روی قبر زنان نشان دهنده زیورآلاتی مانند دستبند،گردنبند، انگشتر، خلخال و غیره است.  همچنین روی قبرهای مردانه، برجستگی در انتهای شمالی قبر ارائه شده است که قصد دارد عمامه متوفی را نشان دهد.

درمورد معنای واژه "چوکندی" نظرات مختلفی وجود دارد. برخی ازمحققان معتقد بودندکه چوکندی نام مکانی است، ولی دیگران آن را یک اصطلاح معماری می دانند. در محل گورستان«چوکندی» قبر یکی از مدفونین به نام جام مرید بن حیل وجود دارد که پس از نام متوفی عبارت «چوکندی» آمده است که گواه کافی از آن مکان است.

راکیل داس بانرجی یکی از باستان شناسان معروف هندی قرن بیستم میلادی که در سال1920از قبرستان چوکندی بازدیدکرد، از آن به عنوان "روستای کوچک چوکندی" یاد کرده است. بر اساس زبان سندی، «چاو» به معنای «چهار» و «کندی» به معنای «گوشه» است، به این ترتیب چوکندی به چهارگوشه (زاویه) بنا اشاره داردکه گنبد چتری شکل را بر روی مقبره نگه می دارد و برای تمامی مقبره هایی که بنای یکسانی دارند اعمال می شود. با این حال، همه مقبره‌هایی که با گنبدهای چتری یا با کوشک مستطیلی در چوکندی پوشیده شده‌اند، با بیش از چهار ستون بنای ساختمانی زاویه‌دار، دارند.

برخی از مورخان عموماً این مقبره ها را به قبیله جوکیو یکی از قبایل معروف سندی منسوب نموده و به عنوان قبرستان خانوادگی قبیله جوکیو از آنها یاد کرده اند. مقبره های قبایل دیگر سندی مانند برفت، جاکرا و شیخ نیز اینجا یافت می شوند. سایر قبیله های بلوچ ازجمله کلمتی نیز در اینجا دفن شده اند که در زمان حکومت مغول در قرون 15- 18میلادی، در زمان نفوذ اسلام در منطقه ، در این  مکان زندگی می کردند.

از نظر ساختاری، قبرهای اولیه این گورستان دارای شش تخته عمودی است که دو تخته بلند در هر طرف قبر ایستاده وطول بدن را می‌پوشاند و دوتخته عمودی باقی مانده روی سر و پا را می‌پوشاند. تمام آن شش تخته توسط یک تابوت دوم که از شش تخته عمودی دیگر به طور مشابه تشکیل شده است پوشانده شده است. این نوع معماری به قبر شکل هرمی می دهد.

قسمت بالایی (تابوت دوم) با چهار یا پنج تخته افقی پوشانده شده است و بالاترین (سومین) تابوت به صورت عمودی  و در  انتهای شمالی آن به شکل دستگیره ای به نام "تاج"یا عمامه حک شده است. قبره ها علاوه برطرح ها و نقوش هندسی، با نمایش های فیگور، مانند؛ سواره، صحنه های شکار، بازوها، جواهرات و غیره تزئین شده اند.

انواع مختلفی از سازه‌های تدفین درمجموعه قبرهای سنگ‌تراشی شده، مانند قبرهای کنده‌کاری شده، قبرهای روی سکو،قبرهایی در محوطه، قبرهای زیر سایبان‌های ستون‌دار و اتاق‌های مربع شکل گنبدی که دارای قبرهایی درداخل هستند، اینجا وجود دارد که ساختارهای رایج را پوشش می دهد.

کتیبه هایی درگورستان چوکندی یافت شده اندکه شامل نام ها ویا کلماتی از قرآن می باشند. گفته می شود که برخی قبرها متعلق به کشته شدگان قبیله جوکیو هستند که فرزندان آن ها هنوز در اطراف ساکن می باشند. تنها یکی از مقبره ها در این گورستان به 1169هجری قمری(1756میلادی) مربوط می باشد. گفته می شود جوکیو از نوادگان قبیله "سما" از قبایل قدیمی سند است.

مقبره‌های چوکندی پس از جنگ جهانی دوم، هیچگاه مورد توجه مقامات پاکستانی قرار نگرفته بود تا اینکه دکتراشتیاق حسین قریشی، مورخ مشهور و وزیر آموزش و پرورش وقت (رئیس قبلی دانشگاه کراچی)، با ارسال نامه ای در این زمینه توسط زاهد حسین، (رئیس بانک دولتی پاکستان ) توجه گروه باستان‌شناسی و موزه‌های دولتی را به این موضوع جلب کرد.

در دوران پس از استقلال پاکستان، اولین مطالعه جدی توسط ممتازحسن یکی از باستان شناسان معروف انجام شد. او مقبره های چوکندی را به عنوان "مقبره های بلوچ" توصیف کرده است. پس از آن، مقالات زیادی در روزنامه های سراسری در این مورد منتشر شد.

فرهنگ مخصوص دفن مردگان درگورهای تزئینی وحکاکی شده پیچیده ودیدنی برای مدتی در سند پایین و بلوچستان رواج داشت تا اینکه در قبرستان چوکندی در مالیر نیز از این هنر تقلید شد. این فرهنگ ریشه قوی‌تری در قبایل "سما"و"جام"(قرن سیزدهم) در منطقه تاتا داشتندکه اتاق‌های تدفین حکاکی شده وگورهای مفصلی برای متوفیان خود در مکلی می‌ساختند و معماری تدفین نیز از حمایت سلطنتی برخوردار می‌شد.

لینک منابع:

https://www.dawn.com/news/1807422

https://en.wikipedia.org/wiki/Chaukhandi_tombs

https://whc.unesco.org/en/tentativelists/1287/

https://www.youtube.com/watch?v=5Ps9wxB8Veg

https://www.youtube.com/watch?v=U24defyLNGg

https://www.youtube.com/watch?v=_NhQ-yOTN-M

https://stdc.gos.pk/index.php/tours/all-locations/item/7-chaukandi-tombs-karachi