پیش گفتار:

COVID-19 که برای اولین بار در نوامبر ۲۰۱۹ میلادی چین کشف شد، اکنون در سراسر جهان شیوع پیدا کرده است. شواهد غیرقابل انکاری وجود دارد مبنی بر اینکه COVID-19 نه تنها یک وضعیت اضطراری بهداشت عمومی جهانی است بلکه جهان را به سمت رکود اقتصادی سوق می دهد و به خصوص گروه های آسیب پذیر تحت تاثیر قرار می گیرند. در کشور در حال توسعه ای مانند پاکستان که دارای شاخص های بسیار ناچیز در توسعه اقتصادی اقتصادی است، یک بیماری همه گیر ممکن است تاثیرات عمیقی بر وضعیت اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه بگذارد.  

این گزارش به دو بخش تقسیم می شود:

بخش نخست، نگاهی کلی به تاثیرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کرونا دارد. در این بخش توضیحاتی کلی اعم از تاثیرات ناشی از کرونا بر جامعه، زنان و برخی از اقدامات دولت ارائه شده است و به دلیل اینکه در جامعه سنتی پاکستان نقش زنان در خانواده و جامعه مردسالار با آن درهم تنیده است، لذا تاثیرات فرهنگی و اجتماعی کرونا بر زنان جدای از آن جامعه نیست و در ضمن توضیحات آورده شده است.

بخش دوم، گزارشی اختصاصی راجع به تاثیرات کرونا بر زنان بر پایه نابرابری های جنسیتی است که توسط وزارت حقوق بشر پاکستان و نهاد زنان سازمان ملل تهیه شده است.

بخش نخست: نگاهی کلی به تاثیرات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کرونا در جامعه

به گفته کارشناسان میزان طلاق با طولانی شدن بیماری کرونا افزایش می یابد. بروز خشونت خانگی علیه زنان و کودکان به دلیل کرونا در سراسر جهان چند برابر شده است. همچنین گزارشهایی از خودکشی نیز به چشم می خورد. تحقیقات نشان می دهد بالاترین میزان خودکشی در بین بیکاران است. اکنون اگر این بیماری همه گیر ادامه یابد، بیکاری در سراسر جهان افزایش می یابد. در نتیجه میزان بروز خودکشی نیز افزایش خواهد یافت. در حالی که کشورهای مختلف جهان در حال بررسی جنبه های روحی-روانی، اجتماعی، اقتصادی و سایر جنبه های کرونا هستند، متاسفانه در پاکستان چنین بررسی و تحقیقات علمی صورت نمی گیرد.

بیش از یک چهارم جمعیت کشور زیر فقر مطلق به سر می برند. گفته می شود این آمار به ۵۵ میلیون نفر می رسد. بیشتر این افراد کارگران روزمزد هستند. در کنار آن بخش عظیم دیگری هم کارهای کوچک در کارخانه ها، مغازه ها، فروشگاه ها و دفاتر انجام می دهند. مشاغل دیگری هم نظیر برق کار، خیاط، جوشکار و مکانیک اکنون خانه نشین شده اند. جدای از این مشاغل جمعیت زیادی از زنان (مطابق آمار دولتی تعداد آن به چند میلیون می رسد) هم برای کارهای نظافت، شستن ظرف و لباس در خانه ها مشغول کار هستند. در شرایط کنونی کرونا اکثر این افراد خانه نشین شده و امکان فعالیت برای آنها فراهم نیست. مهم ترین چالش این قشر امرار معاش بدون کسب درآمد است.

موضوع فقط به کارگران روزمزد محدود نمی شود. کارخانه های بزرگ، شرکت ها و سایر نهادهای تجاری نیز هزاران کارمند و کارگر خود را اخراج کرده اند. شرایط مشابه برای پاکستانی های در کشورهای خارج نیز پدیدار شده است. بیشترین تعداد کارگرهای پاکستانی در خارج در کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس مشغول به کار هستند. ده ها هزار پاکستانی تنها در امارات شغل خود را از دست داده اند. در مورد عربستان سعودی نیز همین امر صادق است و پاکستانی ها به سرعت از آن کشور خارج می شوند. این شرایط فشار بیشتری را به خانواده های پاکستانی وارد می کند. نه تنها منبع درآمد مناسبی از بین رفته است، بلکه تعداد بیکاران خانه نشین نیز افزایش یافته است. از نگاهی دیگر تاثیر معضل بی کاری پاکستانی های خارج از کشور به صورت کاهش شدید ارز در ماه ها و سال های آینده در پاکستان نمودار خواهدشد. زیرا گفته می شود پاکستانی های مقیم کشورهای خارجی سالانه بیش از ۱۵ میلیارد دلار ارز به این کشور وارد می کنند.

از طرف دیگر در گزارش جدید یونیسف آمده است که در چند ماه آینده فقط در پاکستان ۵ میلیون نوزاد به دنیا خواهند آمد و مادران جدیدی که خود و کودکشان نیاز به مراقبت دارد در شرایط محدودیت ها ، فاصله گذاری اجتماعی و محیطی افسرده و استرس زا حضور خواهند داشت.. آنها شاید نه تنها به درمان فیزیکی بلکه به درمان روانی هم نیاز پیدا کنند. به همین جهت یونیسف از دولت ها و اهداکنندگان درخواست کمک مالی کرده است.

با پیش زمینه ای که ارائه شد حال می توان درک بهتری از وضعیت زنان و خانواده و جنبه های اجتماعی، روانشناختی و اقتصادی وضعیت ایجاد شده ناشی از کرونا پیدا کرد. به خصوص که پاکستان در فهرست کشورهایی قرار دارد که با توجه به جامعه سنتی آن سیستم خانواده پرجمعیت و مردسالاربه عنوان  الگوی خانواده رواج دارد. والدین، ​​فرزندان، فرزندان متاهل، نوه ها و خویشاوندان نزدیک اغلب در یک خانه زندگی می کنند. این اتفاق شاید پس از سال ها، دهه ها و یا قرن پیش آمده است که به دلیل شرایط قرنطینه همه افراد در خانه های خود محصور مانده اند. در حال حاضر، مردان و زنان شاغل در خانه به سر می برند، دانشجویان و همینطور فرزندان کوچکتر که به مدرسه می رفته اند ماه هاست که خانه نشین شده اند. در چنین شرایطی اختلاف ها و حساسیت ها به دلیل سپری تمام اوقات در خانه و یکنواختی زندگی منجر به افزایش نزاع و خشونت خانگی شده است و بدین صورت شاید بتوان تصویری کلی از تاثیرات اجتماعی و فرهنگی کرونا بر وضعیت زنان و خانواده ترسیم کرد.

با تمرکز بر موضوع زنان و خانواده باید گفت در کنار تاثیرات منفی گسترده ناشی از کرونا، تلاش هایی هم از سوی زنان و یا در حمایت از آنان در این بحبوحه دیده می شود.

برای مثال به استثنای محدودیت های شدید در آغاز شیوع کرونا که تقریبا هرگونه فعالیت متوقف شده بود، پس از بازگشایی محدود برخی از صنایع، مشاغلی چون فروش غذاهای خانگی که اغلب توسط زنان تهیه می شود،ایجاد و رونق گرفته است.

برخی از زنان و همچنین زنان طراح مد فروش کلکسیون خود را از طریق آنلاین آغاز کردند. همچنین در شبکه های اجتماعی نظیر فیسبوک گروه های بسیاری توسط زنان ایجاد شد که به تبلیغ اجناس و فروش آن می پردازد که در شرایط عادی شاید چنین ایده ای در ذهن بوجود نمی آمد.  

خانم صبیحه اخلاق، که بنیاد SSARA، یک نهاد خیریه بین المللی را اداره می کند، تأکید می کند که وضعیت فعلی پاکستان نگران کننده است. ما روزانه وعده های غذایی تازه و بسته های مواد غذایی را تامین و به نیازمندان می دهیم. در سراسر پاکستان، درخواست های کمک مالی به طور گسترده در واتس اپ و رسانه های اجتماعی پخش می شود و سمن ها و نهادهای خیریه هم با دریافت زکات و کمک های اهدایی مردم نقش به سزایی را در تامین مواد غذایی خانواده های نیازمند در بحبوحه کرونا  ایفا می کنند.

اقدامات در سطح دولت

در همین راستا دولت هم اقداماتی کلی و خاص را برای کاهش پیامدهای ناشی از کرونا بر جامعه و همچنین زنان و دختران در نظر گرفته است.

پس از انتشار خبرهایی مربوط به افزایش خشونت خانگی وزارت حقوق بشر در ۳۰ مارس ۲۰۲۰ میلادی طی توییتی اظهار داشت محدودیت ها و اقدامات قرنطینه زنان و کودکان را در معرض آزار و خشونت خانگی قرار داده است و به همین منظور با ارائه شماره گویا و شماره همراه گامی را برای ثبت این خشونت ها و حمایت از متاثرین برداشت. در همین حال با افزایش خشونت ها و ناراحتی های روانی متخصصان بهداشت روانی هم جلسات درمانی آنلاین را آغاز کردند. به گفته آنان چالش بزرگ این است که متقاضیان جلسات آنلاین را ناتمام می گذارند.

در اقدامی دیگر نهادهای دولتی اعم از دفتر توسعه زنان، دفتر حقوق بشر وزارت حقوق بشر و اداره رفاه اجتماعی با همکاری دفتر سازمان ملل در پاکستان (البته دفتر سازمان ملل در پاکستان از تاریخ ۱۹ مارس ۲۰۲۰ میلادی عملا بسته می باشد) برخی از کارمندان خود را با وجود تعطیلی این نهادها در بحبوحه کرونا برای ثبت و ارائه خدمات به متاثرین خشونت خانگی فراخواندند. بعضی از این خدمات شامل ثبت موارد خشونت، خدمات قضایی و حقوقی می شود.

دولت در گامی دیگر اقداماتی کلی را برای کاهش تاثیرات منفی کرونا در کشور آغاز کرد. در ۲۴ مارس ۲۰۲۰ میلادی بسته کمکی دولت به ارزش ۱.۲ تریلیون روپیه اعلام شد. هر چند که در خصوص این بسته کمکی پرسش هایی مطرح است، لیکن مطابق آنچه که دولت اعلام کرد این بسته شامل موارد زیر می شود:

(۱) حذف عوارض واردات مرتبط با تجهیزات بهداشتی اضطراری

(۲) کمک مالی به کارگران روزمزد در مجموع به ارزش ۲۰۰ میلیارد روپیه

(۳) کمک مالی نقدی به خانواده های کم درآمد در مجموع به ارزش ۱۵۰ میلیارد روپیه

(۴) بازپرداخت مالیات صادرکنندگان در مجموع ۱۰۰ میلیارد روپیه

(۵) پشتیبانی مالی از صنایع کوچک و متوسط در مجموع به ارزش ۱۰۰ میلیارد روپیه

همچنین در این بسته اقتصادی مبلغ ۲۸۰ میلیارد روپیه برای تهیه گندم، ۵۰ میلیارد روپیه پشتیبانی مالی از فروشگاه های زنجیره ای دولت، ۱۱۰ میلیارد روپیه تسویه صورتحساب برق، ۱۰۰ میلیارد روپیه صندوق اضطراری و ۲۵ میلیارد روپیه به مدیریت حوادث ملی برای خرید تجهیزات لازم برای مهار همه گیری کرونا اختصاص یافت. در این راستا مبلغ ۱۲ هزار روپیه به ازای سه ماه به بیش از ۹ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر از خانواده های کم درآمد و نیازمند تحت عنوان برنامه احساس داده شده است که در قیاس با هزینه های خانواده به ویژه در بخش انرژی قابل توجه نیست ضمن آنکه بسیاری از مردم به عدم دریافت این بسته های حمایتی معترضند.   

بخش دوم: تاثیرات کرونا بر زنان بر پایه نابرابری های جنسیتی

در این گزارش "تاثیرات فرهنگی و اجتماعی کرونا بر وضعیت زنان و خانواده" از زاویه دیگری مورد بررسی قرار گرفته است. نظر به عدم یافت داده ها، گزارش، مقالات و اطلاعات جامع که فقط مختص به تاثیرات فرهنگی و اجتماعی کرونا بر وضعیت زنان و خانواده باشد، و با توجه به اینکه در جامعه مردسالار پاکستان زنان آنچنان مستقل نیستند و وضعیت آنان نیز در پیوند کلی با خانواده و جامعه خودشان می باشد. لذا برای بررسی تاثیرات فرهنگی و اجتماعی کرونا بر وضعیت زنان و خانواده شاید بتوان با روش دیگری یعنی نگاهی به وضعیت "نابرابری های جنسیتی" آن را ارزیابی کرد که به نوعی حاکی از تاثیرات کرونا بر وضعیت زنان در بحبوحه کرونا و پس از آن است. 

در این گزارش شواهدی در مورد نابرابری جنسیتی چند بعدی موجود، شناسایی آسیب پذیری های خاص زنان و دختران در برابر کووید-۱۹ و تاثیر آن ارائه می شود. در اینجا این وضعیت در بخش های آموزش و پرورش، بهداشت و سلامت، مشارکت نیروی کار، استفاده از زمان و پویایی و توانمدسازی مالی در قالب جدول و نمودار تشریح شده است.

نتیجه گیری:

در خصوص خشونت بر علیه زنان پاکستان نیز از سایر کشورها مستثنی نیست. ۲۸ درصد از زنان بین ۱۵ تا ۴۹ سال  از سن ۱۵ سالگی خشونت جسمی و ۶ درصد خشونت جنسی را تجربه کرده اند. ۷ درصد از زنانی که تاکنون باردار بوده اند در دوران بارداری خود خشونت را تجربه کرده اند. ۳۴ درصد از زنان همیشه متاهل خشونت جسمی، جنسی یا عاطفی همسر را تجربه کرده اند. شایع ترین نوع خشونت همسران خشونت عاطفی ۲۶ درصد است که به دنبال آن خشونت جسمی ۲۳ درصد مشاهده می شود. ۵ درصد از زنان متاهل خشونت جنسی همسران را تجربه کرده اند. شواهد نشان می دهد که همه گیری بیماری و استرس های ناشی از آن به همراه محدودیت های ایجاد شده و قرنطینه ممکن است خطر خشونت خانگی و سایر اشکال خشونت مبتنی بر جنسیت را افزایش دهد. همچنین  از آنجاییکه بیکاری خطر افسردگی، پرخاشگری و رفتارهای خشونت آمیز در مردان را افزایش می دهد ، کاهش فعالیت های اقتصادی، عدم اطمینان مالی و محدودیت ها در وضعیت فعلی همه گیری کرونا می تواند به افزایش تنش و آسیب پذیری بیشتر زنان منتهی شود ضمن آنکه دولت پاکستان برای حمایت ویژه از زنان در شرایط کرونا هیچ سیاست و برنامه ای را اعلام نکرده است.