تاریخ اسلام در قزاقستان
گسترش اسلام به قلمرو قزاقستان طی چندین قرن و از مناطق جنوبی شروع شد. به همین دلیل در حال حاضر بخش‌های جنوبی و غربی قزاقستان اسلامی‌ترین بخش‌ها هستند. اسلام ابتدا در شهر ترکستان و سپس به برکت مبلغان سامانی در شهر طراز و اطراف آن مستقر شد.
نقش اساسی در گسترش اسلام در این کشور توسط متفکر صوفی خواجه احمد یسوی که اشعار منظوم و آثار فلسفی را به زبان‌های ترکی سروده بود، ایفا کرد. پس از فوت او، فرقه صوفی که توسط یسوی تأسیس شد، به یکی از تأثیرگذارترین فرقه‌های آسیای مرکزی تبدیل شد. امروزه یسوی در قزاقستان و آسیای مرکزی بسیار مورد احترام است. مقبره او در شهر ترکستان در جنوب قزاقستان قرار دارد و در میان مسلمانان قزاقستان مکانی مورد احترام است.
در دوره شوروی که قزاقستان از نظر دینی زیر نظر تاشکند اداره می شد در طول سال های ۱۹۶۰-۱۹۸۰ در سراسر سرزمین پهناور قزاقستان تنها ۲۲ و به روایت دیگر ۲۸ مسجد فعالیت داشت که با استقلال قزاقستان در سال ۱۹۹۱ و تجدید حیات اسلامی ساخت مساجد نیز سرعت گرفت. براساس آمارهای رسمی در حال حاضر بیش از ۲۸۵۰ (بر اساس داده‌های مفتیات در اول ژانویه سال ۲۰۲۴) مسجد در قزاقستان ثبت شده و فعال می‌باشد. گفتنی است در سال ۲۰۲۳ در سراسر قزاقستان ۸۸ مسجد جدید ساخته و افتتاح شدند.
از آنجا که کشور قزاقستان کثیرالمله می‌باشد ادیان و مذاهب زیادی نیز در این کشور قابل احصا است که در ادامه فقط به ذکر اسامی آن می پردازیم. در این کشور اقلیت شیعه نیز زندگی می‌کنند که تماماً آذری زبان‌ها هستند، دولت نگاه چندان مثبتی به مذهب شیعه ندارد و عموما شیعیان در این کشور با محدودیت‌هایی روبه‌رو هستند. سایر ادیان و مذاهب موجود در قزاقستان عبارت است از ارتدکس، کاتولیک، پنتیکاستی، باپتیسیت، پرسبیترینیستی، شاهدان یهوه، ادونتیستی، کلیسای حواری جدید، لوتریانیستی، متدیستی، انجمن شناخت کریشنا، یهودی، بهایی، منونایتی، مورمونی، بودایی و کلیسای متحده (مونی‌ها) و سایر ادیان دیگر. در قزاقستان دو نهاد کمیته امور دینی وزارت فرهنگ و اطلاع رسانی و اداره دینی مسلمانان قزاقستان (مفتیات) مناسبات دینی و امور مذهبی مردم را سامان می‌دهند و مدارس و موسسات دینی و اسلامی با نظر مفتیات اداره می‌شود. قانون دینی قزاقستان نحوه فعالیت اتحادیه‌های دینی را از هر حیث مشخص کرده است، این قانون در تاریخ ۱۱ اکتبر سال ۲۰۱۱ به امضا نورسلطان نظربایف رئیس جمهور وقت این کشور رسیده و در تاریخ ۱۶نوامبر سال ۲۰۱۵ مورد بازبینی قرار گرفته است. در سالهای ۲۰۲۱ و ۲۰۲۳ در برخی از بندهای آن تغییراتی اعمال شد. براساس این قانون جمهوری قزاقستان خود را به عنوان دولتی سکولار و دموکراتیک معرفی می‌نماید و بر حق آزادی هر شهروند تاکید و برابری هر شهروند را صرف‌نظر از اعتقادات دینی خود تضمین نموده و نیز نقش تاریخی مذهب حنفی و مسیحیت ارتدکس را در توسعه فرهنگ و زندگی دینی مردم به رسمیت می شناسد و به سایر ادیان که با میراث معنوی مردم قزاقستان هماهنگ است، احترام می گذارد و همچینین به اهمیت هماهنگی بین ادیان، مدارای دینی و احترام به اعتقادات دینی شهروندان تاکید می‌نماید.
برغم اینکه با جرات می‌توان گفت اسلام در رفتار فردی و اجتماعی مردم قزاق خصوصا نواحی شمالی این کشور چندان ظهور و بروز ندارد با این حال این دین آسمانی مهمترین ویژگی جامعه قزاقی محسوب می شود. اسلام نخستین بار توسط پادشاهان سامانی در سده‌های سوم و چهارم در میان ترکان ترویج یافت، در سده چهارم همزمان با قدرت یافتن ترکان غزنوی، آنها نواحی نفوذ خود را تا دشت قپچاق و ترکستان گسترش دادند، مقبره برخی از این شاهان که در دینداری استوار بودند هنوز هم در شهر طراز از استان ژامبول قزاقستان که در جنوب این کشور واقع است مورد احترام مردم می باشد. ظهور دانشمند بزرگی همچون ابونصر فارابی در نیمه نخست سده چهارم و نیز عارف بزرگ سده ششم خواجه احمد یسوی که به گونه‌ای از شاگردان خواجه یوسف همدانی محسوب می‌شود و مقبره او در شهر ترکستان واقع در جنوب قزاقستان و همجوار با ازبکستان قرار دارد، هر دو نقش بارزی در گرایش و نیز دیانت مردم این کشور داشته است.
با ورود روسها به قزاقستان با توجه به وجود این انگیزه که اسلام می تواند قبائل پراکنده دشت‌های قزاقستان را بهم نزدیک کند و به این صورت کنترل قبائل آسان‌تر می‌شود و به سبب فعالیت‌های تبلیغی تاتارها، گرایش قزاق‌ها به اسلام بیشتر شد، ساخت مساجد رونق گرفت اما در اواسط قرن نوزدهم سیاست‌های روسها کاملا دگرگون گردید و با معرفی دین به عنوان افیون ملت‌ها با شدت تمام با هرگونه فعالیت دینی مقابله شد، سیاست‌های سخت‌گیرانه شوروی در جهت خلق انسان واحد سوسیالیسم سبب شد به تدریج مردم از هویت مذهبی خود فاصله بگیرند، این وضعیت تا زمان استقلال این کشور یعنی سال ۱۹۹۱ ادامه داشت. با استقلال قزاقستان، نگرش و گرایش مجدد به سنت‌ها و آداب ورسوم اسلامی نیز رقم خورد.
اسلام، ویژگی مهم جامعه قزاقی
به گمان اینجانب شاید بتوان از احیاء ارزش‌های اسلامی در تاجیکستان و یا قرقیزستان در سالهای پس از استقلال سخن گفت اما نمی توان واژه احیای ارزش‌های اسلامی را در قزاقستان بکار برد. درست‌تر این است که بگوییم با استقلال قزاقستان گرایش به سنت‌های اسلامی در برخی نقاط قزاقستان نمود پیدا کرد اگر چه در همین حد هم نقاط کشور پهناوری نظیر قزاقستان یکسان نبوده است، مردم برخی مناطق تنها خود را به اسلام و فرهنگ اسلامی نزدیک می‌دانند و برای ارزش‌های اسلامی نیز احترام قائلند ولی فعالیت مذهبی ندارند. همچنان که قبلا ذکر شد، اسلام در قزاقستان بیش از همه در مناطق جنوبی و غربی گسترش یافته است. در استان‌های قزاقستان جنوبی و منگیستائو بیش از ۸۰ درصد از افراد خود را مسلمان نامیده‌اند. در حال حاضر در این کشور حدود ۱۴ میلیون نفر مسلمان هستند که ۶۹.۳ درصد مردم را تشکیل می‌دهند. در آمارهای رسمی معمولا تعداد کل مسلمانان بدون ذکر مذاهب و گرایش ارائه می‌گردد.
بیشترین پیروان اسلام بر اساس داده‌های سرشماری سال ۲۰۲۱ در استان های قزل اوردا (۹۱/۹۳ درصد)، ترکستان (۹۱.۸۲ درصد)، استان آکتوبه (۸۲.۵۷ درصد) زندگی می‌کنند، در استان آلماتی تعداد مسلمانان ۶۱.۴۷ درصد می‌باشد.
آموزش اسلامی در قزاقستان
حوزه اسلام در قزاقستان توسط اداره دینی مسلمانان قزاقستان با نظارت کمیته امور دینی وزارت فرهنگ و اطلاع‌رسانی جمهوری قزاقستان مدیریت می‌گردد که در ۱۲ ژانویه ۱۹۹۰ تاسیس شد. اداره مسلمانان از زمان تأسیس خود، چهار مجمع با حضور همه ائمه جماعات قزاقستان برگزار کرده است. همزمان در سالهای استقلال، مؤسسات آموزشی دینی و اسلامی جدیدی نظیر دانشگاه نورمبارک، ۹ مدرسه -کالج و مؤسسه آموزش عالی ائمه جماعات در کشور افتتاح شد. در حال حاضر ۱۳ مرکز آموزش دینی وجود دارد که بیش از چهار هزار نفر در آنها تحصیل می‌کنند.
در کنار این، امروزه شرایط برای تضمین دسترسی به آموزش عالی دینی در قزاقستان فراهم شده است. به عنوان مثال کمک هزینه تحصیلی برای دانشجویان توسط وزارت آموزش عالی و همچنین دستگاه‌های اجرایی محلی اختصاص می‌یابد. آموزش پرسنل در زمینه دین در رشته‌های «مطالعات اسلامی» و «مطالعات دینی» انجام می‌شود. به طور کلی اسلام جایگاه مهمی در زندگی اجتماعی فرهنگی جامعه قزاقستان دارد.
در سال تحصیلی ۲۰۲۲-۲۰۲۳ میلادی، ۷۱۲ فارغ‌التحصیل از موسسات آموزشی اداره دینی فارغ‌التحصیل شدند که از آن جمله تعداد ۲۴۵ نفر از دانشگاه نورمبارک، ۳۷۱ نفر از ۹ مدرسه-کالج وابسته به اداره دینی، ۶۳ نفر از مراکز تربیت قاریان و ۳۳ نفر از مؤسسه اسلامی "حسام الدین السیگانکی" فارغ‌التحصیل شدند.
موقعیت اسلام در قزاقستان
در موضوع اسلام در قزاقستان بیان دو مطلب ضروری است؛ اول اینکه دولت این کشور در مباحث دینی سه اصل را مد نظردارد: ۱) اصل جدایی دین از سیاست که به طور جدی رعایت می شود، ۲) امور دین زیر نظر دولت می‌بایست اداره شود و متولی آن نیز صرفاً اداره مسلمانان تحت عنوان مفتیات است و ۳) اصل آزادی دین برای همه ادیان و مذاهب.
لازم است بدانیم دوری قزاقستان از مراکز اسلامی موجب شده قزاق‌ها نتوانند با این دین آسمانی آن طور که شایسته است آشنا شوند. در همین حد نیز ساکنان خانات و مردم قزاق براسلام و احکام آن تکیه کردند. اگرچه باورهای دینی آنها در اکثر موارد با عناصر تنگری باوری و شمن باوری که در این منطقه وجود داشت، آمیخته بود. جامعه امروزی قزاقستان در نگاه کلان متاثر از اسلام است اگر چه اسلام در مقایسه با تاثیرات فرهنگ غرب که به صورت فراگیر جامعه قزاقی را در برگرفته، نشانه‌های بیرونی آن در رفتار قزاق‌ها چندان برجسته و محسوس نیست. به عنوان نمونه در حالی که مساجد برای نماز جمعه سراسر شور و شوق است با این حال زنان و مردان از حیث آداب ظاهری با یک مسلمان فاصله دارند. این امر نشان می‌دهد اگاهی دینی مردم بسیار سطحی است و هنوز به آن حد از فهم و درک از احکام شرعی نرسیده‌اند که بتواند منشا تغییر رفتار در آنها شود. نکته مهم دیگری که بیان آن در این مبحث ضروری است اینکه جامعه مسلمان قزاقستان پیوندی با جامعه جهانی اسلام برقرار نکرده و اهتمامی هم به مسائل جهان اسلام از نوع مثلا فلسطین نشان نداده است. از این رو می‌توان گفت اسلام در قزاقستان بیشتر از نوع اسلام دولتی است که با نظر دولت و متاثر از استراتژی و راهبرد سیاسی این کشور اداره می‌شود.
همانطور که پیشتر اشاره شد متولی امور دین در قزاقستان اداره دینی مسلمانان این کشور است، اداره‌ای که همواره از سوی جامعه دیندار به جهت ناتوانی در معرفی دقیق و صحیح اسلام مورد انتقاد است.
وضعیت امت اسلامی قزاقستان: اسلام و قومیت
در طی سالهای ۱۹۹۲-۲۰۱۷، دولت این کشور کارهای زیادی انجام داد. امروزه جامعه مسلمانان قزاقستان بزرگترین جامعه دینی این کشور است که بیش از ۲۷۰۰ مسجد، عبادتگاه و سایر نهادهای مذهبی دارد.
مرم قزاقستان امروز در حال انسجام است. وجود مذهب شیعی، طریقت‌های صوفیانه در ترکیب آن، وجود جریاناتی چون سلفیه و احمدیه نشان از تنوع مذاهب دارد.
در حال حاضر، امت مسلمان قزاقستان، افزون بر قزاق‌ها که اکثریت آن را تشکیل می‌دهند، بیش از ۱۵ قوم ترک‌زبان دیگر شامل ازبک‌ها، تاتارها، اویغورها، کاراکالپاک‌ها، ترک‌ها، آذربایجانی‌ها و همچنین تاجیک‌ها، کردها، دونگان‌ها و اقوام قفقاز شمالی (چچنی‌ها، اینگوش‌ها، بالکارها) و غیره هستند. در مجموع، ۷۰ درصد مردم قزاقستان به اسلام اعتقاد دارند.
اگر نتایج سرشماری سال ۲۰۰۹ را در نظر بگیریم، ۷۰.۲ درصد (۱۱۲۳۹۱۷۶ نفر) از اقوام مسلمان در قزاقستان گرایش خود را به اسلام اعلام کردند. از این تعداد ۹,۹۲۸,۷۰۵ قزاق، ۴۵۲۶۶۸ ازبک، ۲۲۱۰۰۷ اویغور، ۱۶۲,۴۹۶ تاتار، ۹۶۱۷۲ ترک، ۸۰۸۶۴ آذربایجانی، ۵۱۳۸۸ دانگان، ۳۷۶۶۷ کرد، ۳۵۴۷۳ تاجیک، ۲۹۴۴۸ چچن، ۲۲۵۰۰ قرقیز و ۵۴۵۳۳ سایر ملیت‌ها (باشکی ها، قراقالپاک ها، ترکمن ها و غیره) می باشند.
در واقع، اسلام در حال حاضر پرطرفدارترین دین در قزاقستان است. بر اساس بررسی‌های جامعه‌شناسی این کشور، ۸۲ درصد از مردم نسبت به پیروان اسلام نگرش مثبت دارند. در میان اقوامی که به طور سنتی به این دین پایبند هستند، ۸۰ تا ۹۸ درصد نگرش‌ها مثبت است. ساخت دولت پیشرفته قزاقستان پیش از هر چیز با احیای قوم قزاق ملی همراه است که به طور غیرمستقیم بر زندگی مذهبی جامعه مسلمان این کشور تأثیر می‌گذارد.
در عین حال باید اذعان داشت که تعلق اقوام مختلف به یک مذهب منجر به رفع تضادهای بین قومیتی بین آنها نمی‌شود. به عنوان مثال در تعدادی از مناطق قزاقستان جنوبی، درگیری‌های بین قومی عمده‌ای بین نمایندگان قوم قزاق با نمایندگان گروه‌های قومی ازبک، دونگان و تاجیک وجود داشت.
لازم به ذکر است که حتی در حدود ۱۲ سال پیش، تقسیم جامعه مسلمانان به لحاظ قومی برای قزاقستان مشکل‌ساز بود، زمانی که مساجد عمدتاً توسط یک قوم مسلمان یا دیگری اداره می‌شد. مشکل اصلی، فقدان امامان هر یک از گروهای قومی در میان اقلیت‌های مسلمان و اجازه نداشتن آنها برای شنیدن خطبه‌ها به زبان مادری‌شان بود. از آنجایی که اکثر ائمه جماعات مساجد تحت مدیریت اداره دینی مسلمانان قزاقستان توسط قزاق‌های قومی نمایندگی می‌شوند و خطبه‌های نماز جمعه به زبان قزاقی برگزار می‌شود، اکنون دولت توانسته این مشکل را حل کند.
با این حال «بازگشت اسلام» به هیچ وجه تنها به قومی شدن آن خلاصه نمی‌شود. ظهور "اسلام جدید" و "مسلمانان جدید" وجود دارد، که برای آنها "تعلق به جامعه جهانی مسلمانان بالاتر از تعلق به گروه قومی و ملی خود است"، اگرچه اکثریت جمعیت قزاقستان اسلام را به عنوان یک ایدئولوژی سیاسی درک نمی‌کنند.
بنابراین امروزه جامعه مسلمانان در قزاقستان نه تنها شامل گروه‌های قومی است که به طور سنتی اسلام را پذیرفته‌اند، بلکه تا همین اواخر، کسانی که با سایر ادیان مرتبط هستند، به عنوان مثال، نمایندگان گروه قومی روسی را نیز در بر می‌گیرد. به گفته مهدی سنچینوف، رئیس مرکز فرهنگی مسلمانان روسیه قزاقستان در آلماتی، مسلمانان روس در قزاقستان روز به روز در حال افزایش هستند.
وی تاکید کرد: مسلمانان روس قزاقستان افرادی بسیار وسیع نگر هستند که نگرش مثبتی نسبت به دیگران دارند. در بین ما همه جور آدمی هست، نمایندگان اقشار روشنفکر، بازرگانان و دانشمندان. مسلمانان روسیه عمدتاً در شهرهای آلماتی، پاولودار، اوست-کامنوگورسک و کاراگاندا زندگی می‌کنند. امیدوارم مسلمانان روسیه به خواست خداوند در نهایت به فعال ترین نمایندگان امت قزاق تبدیل شوند."
لازم به ذکر است که بسیاری از مسلمانان جمهوری قزاقستان به معنای کامل کلمه به اسلام معتقد نیستند و برخی دیگر اصلاً در مساجد شرکت نمی‌کنند. اما، با این وجود، آنها هنوز هم خود را با امت اسلامی مرتبط می‌دانند، خود را مسلمان می‌دانند و در بسیاری از مسائل با هم دینان خود یکی می‌شوند.
سیاست و اسلام در قزاقستان
اسلام در قزاقستان به عنوان مهمترین بخش از میراث فرهنگی و دینی این کشور نقش بسزایی در شکل‌گیری هویت ملی دارد. با این حال، دین در قزاقستان همیشه در چارچوب یک نظام سیاسی سکولار قرار دارد که ماهیت ویژه تعامل بین دولت و نهادهای اسلامی را تعیین می‌کند. سیاست در قبال اسلام در قزاقستان به دنبال ایجاد تعادل بین حفظ آزادی‌های مذهبی و کنترل فعالیت‌های دینی است که هم فرصت‌هایی برای همکاری و هم ایجاد تفرقه به وجود می‌آورد.
قزاقستان به عنوان یک کشور سکولار، رسماً دین را از سیاست جدا می‌کند. قانون اساسی این کشور آزادی مذهب را تضمین می‌کند، اما سازمان‌های مذهبی نباید در امور دولتی دخالت کنند. موضوع دین بخشی از سیاست داخلی است و دولت به دنبال کنترل فعالیت‌های مذهبی برای جلوگیری از افراط گرایی و رادیکالیسم است.
برای تنظیم زندگی دینی در قزاقستان، یک نهاد ویژه یعنی کمیته امور دینی زیر نظر وزارت فرهنگ و اطلاع‌رسانی ایجاد شده است. این وزارت مسئول تعامل با سازمان‌های دینی و توسعه سیاست‌های دولتی در مورد دین است.
یکی از نمونه‌های تعامل دولت و دین در فضای سیاسی ایجاد مرکز نظربایف برای توسعه گفت‌وگوی بین ادیان و تمدن‌ها است که در ۲۵ آوریل ۲۰۱۹، با فرمان شماره ۲۲۶ دولت جمهوری قزاقستان، ایجاد شد.
اهداف مرکز
- ترویج برقراری صلح و هماهنگی بین همه ادیان در فضای احترام متقابل.
- اطمینان از تعامل مستمر با انجمن‌های مذهبی داخلی و خارجی و رهبران دینی آنها.
- تعامل با ساختارهای بین المللی (سازمان‌ها، مراکز و غیره)، انعقاد تفاهم‌نامه‌های همکاری در مورد موضوعات گفتگوی بین مذهبی و بین فرهنگی.
- تشکیل و برگزاری جلسات کنگره رهبران ادیان جهانی و سنتی، دبیرخانه کنگره و کارگروه.
- سازماندهی و مشارکت در تهیه کنفرانس‌های بین‌المللی، جمهوری و منطقه‌ای، میزگردها، سمینارها، رویدادها و مسابقات در مورد مسائل مذهبی با هدف تقویت گفتگوی بین ادیان و بین فرهنگی.
- تحلیل وضعیت و پویایی توسعه وضعیت دینی در جهان؛
- رصد مطالب مرتبط با موضوعات دینی در رسانه‌های خارجی و داخلی.
کمک به نهادهای دولتی جمهوری قزاقستان و مشارکت در فعالیت‌های گروه‌های اطلاعاتی و توضیحی در همه سطوح در اجرای سیاست‌های دولتی در زمینه دین، از جمله در مورد مسائل مقابله با مظاهر مذهبی و سایر مظاهر افراط گرایی.
- ارتقای تجربه قزاقستان از گفتگوی ادیان در سطح بین‌المللی.
سیاست و اسلام در قزاقستان نشان دهنده تعامل پیچیده‌ای است که در آن دولت به دنبال حفظ تعادل بین احترام به سنت‌های مذهبی و حفظ ماهیت سکولار جامعه است. این تعامل مبتنی بر همکاری با نهادهای رسمی مذهبی است، اما کنترل دولتی برای جلوگیری از رادیکالیسم مذهبی را مستثنی نمی‌کند.
نکته:
اسلام نقش مهمی در زندگی فرهنگی و دینی قزاقستان دارد. اسلام به عنوان یکی از بزرگترین ادیان جهان، تأثیر بسزایی در شکل گیری هویت قزاقستان داشته است و همچنان یکی از جنبه‌های مهم آگاهی عمومی در بین مردم است. امروزه این دین در قزاقستان در چارچوب جریان‌های گوناگون در حال توسعه است.
در شرایط کنونی اسلام دین غالب در قزاقستان است و اکثریت مسلمانان این کشور سنی و پیرو مذهب حنفی هستند. در قزاقستان، این مذهب جایگاهی کلیدی در زندگی مذهبی مردم دارد و توسط سازمان‌های دولتی حمایت می‌شود.
علیرغم موقعیت غالب مذهب حنفی، تنوع مذهبی در جامعه اسلامی قزاقستان نیز وجود دارد. این تنوع با حضور جنبش‌های مختلف اسلامی که بر زندگی مسلمانان در کشور نیز تأثیر می‌گذارد، آشکار می‌شود.
اگرچه شیعیان اقلیت کوچکی در قزاقستان هستند، اما نفوذ آنها به ویژه در جنوب و غرب این کشور که پیوندهای تاریخی با ایران قوی دارد، قابل مشاهده است. جنبش شیعه نقش مهمی در حفظ تنوع مذهبی و ترویج گفتگو بین جنبش‌های مختلف اسلامی ایفا می‌کند.
در آینده نفوذ اسلام در قزاقستان در ساختارها و فرآیندهای اجتماعی و فرهنگی افزایش خواهد یافت. دولت این کشور و رهبران مذهبی در حال حاضر اقداماتی را برای انطباق هنجارهای مذهبی با واقعیت‌های مدرن نظیر شهرنشینی، جهانی شدن و رشد فناوری انجام می‌دهند. یکی از چالش‌های کلیدی برای آینده ایجاد فضایی برای همزیستی مسالمت آمیز بین سنت‌های مذهبی و ارزش های سکولار خواهد بود. آینده اسلام در قزاقستان نیز تا حد زیادی به مشارکت جوانان در زندگی مذهبی بستگی دارد. همه ساله تعداد ابتکارات و ایده های جدید با هدف آموزش و مشارکت جوانان در پروژه‌های مذهبی و اجتماعی در حال افزایش است که به شکل‌گیری نسل جدیدی از مسلمانان کمک می‌کند که اهمیت همزیستی مسالمت آمیز و گفتگو را درک کنند. نقش زنان در مباحث دینی و امور عمومی کشور نیز در حال گسترش است که افق جدیدی را برای توسعه اسلام در این کشور می گشاید.
منابع:
نظر شما