مقدمه :

اندونزی، مجمع‌الجزایری پهناور با بیش از ۱۷ هزار جزیره و جمعیتی بالغ بر ۲80 میلیون نفر نه تنها عنوان پرجمعیت‌ترین کشور مسلمان جهان را یدک می‌کشد، بلکه به عنوان یکی از متنوع‌ ترین و پویاترین نمونه‌های همزیستی ادیان نیز شناخته می ‌شود. اسلام، مسیحیت، هندوئیسم، بودیسم و ادیان بومی، همگی در بستر اجتماعی و فرهنگی این کشور حضور دارند و بر یکدیگر و بر تحولات جامعه تأثیر می‌گذارند. این تنوع و پویایی در حوزه دین، اندونزی را به موردی منحصربه‌فرد و جذاب برای مطالعه تبدیل کرده است. دراین مقاله به بررسی عمیق‌ترابعاد مختلف تحولات دینی دراندونزی می‌پردازیم و با نگاهی جامع، دین‌گرایی، ظهور سکولاریسم، جریانات ضد دین و چالش‌ های پیش روی این کشور را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهیم.

دین‌گرایی در اندونزی

ریشه‌های تاریخی:

پیشینه دینداری دراندونزی به قرن‌ ها پیش بازمی‌گردد. پیش از ورود اسلام، ادیان هندو و بودا در این مجمع‌الجزایر نفوذ قابل توجهی داشتند. شواهد این نفوذ را می‌توان در معابد باستانی و باشکوهی مانند بوروبودور و پرامبانان مشاهده کرد. با ورود اسلام در قرن سیزدهم میلادی، این دین به تدریج درسراسر جزایر گسترش یافت و به دین غالب تبدیل شد. این گسترش عمدتاً از طریق فعالیت‌ های بازرگانان مسلمان و صوفیان صورت گرفت. آنها با به کارگیری روش‌ های مسالمت‌آمیز و با احترام به فرهنگ و آداب و رسوم محلی، اسلام را در میان مردم ترویج دادند. در دوره استعمار هلند مسیحیت نیز در برخی مناطق، به ویژه جزایر شرقی نفوذ پیدا کرد و به این ترتیب چهره دینی اندونزی با حضورادیان مختلف شکل گرفت. درحال حاضر دین  اسلام با حدود ۸۷٪ پیرو دین اکثریت جمعیت اندونزی را تشکیل می‌ دهد. پس از آن مسیحیت با حدود ۱۰٪ (شامل ۷٪ پروتستان و ۳٪ کاتولیک) در رده دوم قرار دارد. هندوئیسم (۱.۷٪)، بودیسم (۰.۸٪) و سایر ادیان (۰.۵٪) نیز در اندونزی پیروانی دارند.

نقش اسلام در استقلال:

اسلام نقش بسزایی در شکل‌گیری هویت ملی اندونزی و مبارزه با استعمار هلند ایفا کرده است . رهبران مذهبی و علمای اسلامی با بسیج مردم و ترویج روحیه مقاومت دربرابر بیگانگان، نقش مهمی درجنبش استقلال‌طلبی داشتند. آنها با استفاده از نفوذ مذهبی و اجتماعی خود، مردم را به مقاومت دربرابر ظلم و ستم استعمارگران فراخواندند و به این ترتیب اسلام به یکی از ارکان اصلی جنبش استقلال تبدیل شد. جنبش ‌های اسلامی مانند "نهضت العلماء" (NU) و "محمدیه" (Muhammadiyah) تأثیر عمیقی بر جامعه اندونزی داشته‌اند. سازمان اسلامی نهضت العلماء با ریشه در سنت صوفیانه و با تاکید بر تعلیم و تربیت اسلامی و ترویج میانه‌روی، به دنبال حفظ و تقویت ارزش‌ های سنتی و فرهنگی است. سازمان اسلامی محمدیه نیز با رویکردی اصلاح‌گرایانه و با تمرکز بر فعالیت‌ های اجتماعی و عام‌المنفعه، به دنبال مدرنیزه کردن جامعه و ترویج آموزش و بهداشت است. این دو جنبش در زمینه‌ های مختلفی مانند آموزش، بهداشت، و فقر زدایی فعالیت می‌کنند و نقش مهمی در جامعه اندونزی داشته اند.

تأثیر دین بر سیاست و حکومت:

دین دراندونزی تأثیرقابل توجهی بر سیاست و حکومت داشته است . اگرچه اندونزی یک کشور سکولار است، اما احزاب و گروه‌ های مذهبی نقش فعالی درعرصه سیاسی دارند و بر تصمیم‌گیری ‌های دولت تأثیر می‌گذارند. برای مثال، فتواهای شورای علما (MUI) بر سیاست ‌های دولت در مواردی مانند حجاب، مصرف الکل، و روابط با اسرائیل تأثیر داشته است . همچنین احزاب مذهبی در پارلمان و دولت حضور دارند و در تصویب قوانین و اجرای سیاست‌ ها نقش اساسی دارند. این تأثیر دین بر سیاست گاهی موجب ایجاد تنش و اختلاف نظر میان گروه‌های مختلف می‌ شود. اسلام به عنوان دین اکثریت جمعیت، نقش مهمی در ایجاد وحدت و انسجام ملی دارد. همچنین ارزش‌های مذهبی مانند احترام به بزرگترها، همکاری، گذشت، در فرهنگ اندونزی ریشه دوانده و به عنوان بخشی از هویت ملی شناخته می ‌شوند. با این حال تنوع قومی، زبانی، و مذهبی دراندونزی نیز بخشی از هویت ملی این کشور را تشکیل می‌ دهد و دولت تلاش می‌کند تا تعادلی بین این عوامل ایجاد کند. از سوی دیگر دین تأثیرقابل توجهی بر جنبه‌های مختلف زندگی روزمره مردم اندونزی دارد. برای مثال اکثریت زنان مسلمان دراندونزی حجاب می‌پوشند و نمازهای روزانه را به جا می‌آورند. مساجد نقش مهمی در زندگی اجتماعی مردم دارند و مراسم مذهبی مانند ماه رمضان و عید فطر با شکوه خاصی برگزار می ‌شوند. همچنین، ارزش‌ های مذهبی مانند صداقت، امانتداری، و احترام به حقوق دیگران در روابط اجتماعی مردم نقش مهمی ایفا می‌کنند.

تنوع در بیان دینداری:

در اندونزی، گونه‌های مختلفی از دینداری وجود دارد، از جمله سنت‌گرایی، اصلاح‌طلبی، و صوفی‌گری. نهضت العلماء به عنوان نماینده سنت‌گرایی برحفظ آداب و رسوم سنتی و تفسیر میانه‌رو از اسلام تأکید دارد. محمدیه به عنوان نماینده اصلاح‌ طلبی، بر بازگشت به قرآن و سنت و اجتناب از خرافات و بدعت‌ها تأکید دارد. همچنین، گروه‌های صوفی مختلفی در اندونزی فعالیت می‌کنند که بر جنبه‌های باطنی و عرفانی اسلام تأکید دارند. این گونه‌های مختلف دینداری در کنار یکدیگر وجود دارند و تعامل آنها با یکدیگر به غنی شدن فرهنگ دینی در اندونزی کمک کرده است.

چالش‌ های دین‌گرایی:

در سال ‌های اخیر، دین‌گرایی در اندونزی با چالش ‌هایی نیز روبرو بوده است. ظهور گروه‌های اسلام‌گرای تندرو مانند "جماعت انصار الدوله" (JAD) و افزایش نفوذ آنها در برخی مناطق، نگرانی‌هایی را در مورد افزایش افراط‌گرایی و تضعیف پلورالیسم دینی ایجاد کرده است. همچنین برخی از سیاست‌های دولت، مانند قانون توهین به مقدسات، به دلیل محدود کردن آزادی بیان و حقوق اقلیت‌ های مذهبی مورد انتقاد قرار گرفته است.

ظهور و عوامل مؤثر برگسترش سکولاریسم:

در کنار دین‌گرایی، گرایش‌های سکولارنیز در اندونزی درحال رشد هستند. عواملی مانند جهانی شدن، مدرنیزاسیون، گسترش تحصیلات عالی و تأثیر رسانه‌ های اجتماعی درگسترش این گرایش‌ ها نقش اساسی داشته‌اند. شهرهای بزرگی مانند جاکارتا و بالی به عنوان مراکز گرایش‌ های سکولار شناخته می ‌شوند، جایی که نسل جوان بیشتر به سمت ایده‌ های مدرن و لیبرال گرایش پیدا کرده‌اند.جهانی شدن باعث شده تا مردم اندونزی با ایده‌ها و ارزش‌ های جدیدی آشنا شوند و درمعرض فرهنگ‌ ها و سبک‌ های زندگی مختلف قرار بگیرند. این امر به چالش کشیدن ارزش‌های سنتی و گسترش سکولاریسم منجر شده است. برای مثال گرایش به مد و سبک زندگی غربی، مصرف‌گرایی، و فردگرایی درمیان جوانان اندونزیایی رو به افزایش است. رسانه‌های اجتماعی نیز به بستری برای تبادل ایده‌ های سکولار و انتقاد از ارزش‌ های سنتی تبدیل شده‌اند. پلتفرم‌ هایی مانند توییتر، فیس‌ بوک، اینستاگرام امکان ترویج دیدگاه‌های انتقادی و مباحث آزاد را فراهم کرده‌اند. برای مثال کمپین‌های آنلاین در نقد قوانین مذهبی یا ترویج حقوق زنان، در سال‌های اخیر رشد چشمگیری داشته است. از طرفی سکولاریسم تأثیر قابل توجهی بر نظام آموزشی اندونزی داشته است. اگرچه آموزش دینی در مدارس اجباری است، اما دولت تلاش می‌کند تا محتوای آموزشی را به گونه‌ای طراحی کند که با ارزش‌های سکولار مانند پلورالیسم و تحمل مذهبی سازگار باشد. همچنین دردانشگاه‌ها، فضای بازتری برای بحث و گفتگو در مورد مباحث مذهبی و سکولار وجود دارد و دانشجویان می‌توانند دیدگاه‌های مختلف را بررسی کنند. گروه‌ های سکولار و فمینیستی با چالش کشیدن تبعیض و نابرابری علیه زنان در قوانین و ارزش‌ های سنتی، به دنبال ایجاد جامعه‌ای عادلانه‌تر و برابری طلبانه‌ تر هستند. برای مثال، آنها برای حق تحصیل، اشتغال، و مشارکت سیاسی زنان مبارزه می‌کنند و با خشونت علیه زنان مخالفت می‌کنند.

جریانات ضد دین

ریشه ‌ها و علل:

جریانات ضد دین در اندونزی، اگرچه در مقایسه با دین‌گرایی و سکولاریسم از نفوذ کمتری برخوردارند، اما در سال‌های اخیر قابل توجه داشته اند . این جریانات ریشه در عوامل مختلفی دارند از جمله:

• تجربه ‌های منفی از افراط‌گرایی مذهبی: برخی از افراد به دلیل تجربه‌ های منفی از گروه‌های افراطی، مانند اعمال خشونت ‌آمیز یا محدودیت ‌های اجتماعی و فرهنگی ناشی از تفاسیر سخت‌گیرانه از دین، از دین و مذهب رویگردان شده‌اند. برای مثال، اعمال خشونت‌آمیز گروه‌هایی مانند جماعت انصار الدوله (JAD) باعث شده تا برخی از مردم اندونزی نگاه منفی نسبت به دین و مذهب پیدا کنند.
• تأثیر جهانی شدن و گسترش ایده‌ های سکولار: جهانی شدن و گسترش ایده‌ های سکولار باعث شده تا برخی از افراد به نقد دین و مذهب بپردازند و آنها را مانعی برای پیشرفت و آزادی فردی بدانند. گسترش اینترنت و رسانه‌ های اجتماعی باعث شده تا مردم اندونزی با ایده‌ها و دیدگاه‌های جدیدی آشنا شوند که برخی از آنها با ارزش ‌های مذهبی سنتی در تضاد هستند.
• افزایش نابرابری‌ های اجتماعی و فساد: برخی از افراد به دلیل نارضایتی از وضعیت اقتصادی و اجتماعی و مشاهده فساد درمیان برخی از رهبران مذهبی، از دین و مذهب دلسرد شده‌اند و آنها را عامل توجیه کننده وضع موجود می‌دانند. فساد و نابرابری اجتماعی باعث شده تا برخی از مردم اندونزی اعتماد خود را به نهادهای مذهبی و رهبران آنها از دست بدهند.

نمونه‌ هایی از جریانات ضد دین:

• گروه‌های آتئیستی و لاادری گرایانه: این گروه‌ها با انکار وجود خدا یا ابراز تردید در مورد آن، به نقد دین و مذهب می‌ پردازند و خواستار جدایی دین از دولت و حذف تأثیر دین از زندگی عمومی هستند. این گروه‌ها عمدتاً در شهرهای بزرگ و درمیان قشر تحصیل‌کرده فعالیت می‌کنند و از طریق رسانه‌های اجتماعی و اینترنت به ترویج ایده‌های خود می‌ پردازند.
• جنبش‌های فمینیستی و حقوق LGBTQ+: این جنبش‌ها با نقد تبعیض و نابرابری علیه زنان و اقلیت‌های جنسی و جنسیتی در جوامع مذهبی، به چالش کشیدن ارزش‌ های سنتی و قوانین مذهبی می‌پردازند و خواستار برابری و آزادی برای همه افراد بدون توجه به جنسیت یا گرایش جنسی آنها هستند. این جنبش‌ها در سال‌های اخیر در اندونزی فعال‌تر شده‌اند و با استفاده از رسانه‌های اجتماعی و اینترنت به ترویج ایده‌های خود می‌پردازند.
• هنرمندان و روشنفکران منتقد دین: برخی از هنرمندان و روشنفکران با استفاده ازآثار خود، به نقد دین و مذهب می‌ پردازند و آنها را عامل خرافات، تعصب و سرکوب می‌دانند. این افراد با چالش کشیدن تابوهای مذهبی و ترویج آزادی بیان و اندیشه، نقش مهمی درگسترش جریانات ضد دین دارند.

آینده جریانات ضد دین:

پیش‌بینی آینده جریانات ضد دین در اندونزی دشوار است. با این حال عواملی مانند گسترش تحصیلات، افزایش دسترسی به اینترنت، و تداوم نابرابری‌ های اجتماعی می‌تواند به رشد این جریانات کمک کند. از سوی دیگرگروه‌های مذهبی نیز درحال تلاش برای مقابله با این جریانات هستند و با استفاده از روش‌ های مختلف، مانند تبلیغات و آموزش، به دنبال جذب مردم به سمت دینداری هستند. بنابراین آینده جریانات ضد دین در اندونزی به تعامل پیچیده بین عوامل مختلف بستگی دارد.

چالش‌ های پیش‌ رو و راهکارها      

از چالش ‌های اصلی پیش روی اندونزی، ایجاد تعادل بین دین‌گرایی و سکولاریسم است. دولت و جامعه باید راهکارهایی برای همزیستی مسالمت‌آمیز این دو گرایش پیدا و از تبدیل شدن آنها به منبع تنش و درگیری جلوگیری کنند. این امرنیازمند گفتگو و تفاهم متقابل میان گروه‌های مختلف و احترام به تنوع دیدگاه‌ها و باورها است. افزایش نفوذ گروه‌ های اسلام‌گرای تندرو و گسترش افراط‌گرایی ازجمله چالش‌ های مهم پیش روی اندونزی است. این گروه ‌ها با ترویج خشونت و نفرت پراکنی، امنیت و ثبات کشور را تهدید می‌کنند. دولت و جامعه با اتخاذ سیاست‌ های مناسب و ترویج میانه‌روی، با این پدیده مقابله می کنند. با اینحال این امر نیازمند تقویت نهادهای امنیتی و اطلاعاتی، مقابله با تبلیغات افراط گرایانه، وحمایت ازگروه‌های میانه‌رو و مدافع پلورالیسم است. به اعتقاد کارشناسان دینی حفظ و تقویت پلورالیسم دینی دراندونزی از اهمیت بالایی برخورداراست. اندونزی کشوری با تنوع قومی، زبانی، و مذهبی است و همزیستی مسالمت آمیز این گروه‌ها برای حفظ وحدت و یکپارچگی ملی ضروری است. دولت و جامعه با ترویج گفتگو و همکاری بین ادیان و فرهنگ‌ های مختلف، به تقویت همزیستی مسالمت آمیزکمک کرداند. درکنار آن آموزش نقش مهمی درشکل‌دهی به آینده اندونزی و مقابله با چالش‌ های پیش رو دارد. اصلاح نظام آموزشی، بهبود کیفیت آموزش، و گنجاندن مباحثی مانند حقوق بشر،حقوق شهروندی، گفتگوی میان ادیان از اقداماتی بوده که دربرنامه درسی گنجانده شده است.

نتیجه‌گیری

تحولات دینی در اندونزی نشانگر پیچیدگی‌ های اجتماعی و فرهنگی این کشور است. دین‌گرایی همچنان یکی از ارکان اصلی جامعه اندونزیایی باقی مانده است، اما ظهور سکولاریسم و جریانات ضد دین به عنوان پدیده‌هایی جدید و چالش‌ برانگیز قابل توجه هستند. مدیریت این تحولات نیازمند سیاست‌گذاری ‌های متعادل و ترویج گفتگو میان گروه‌های مختلف است. آینده اندونزی در گرو توانایی جامعه و دولت در ایجاد توازن میان ارزش‌های سنتی و الزامات مدرن و احترام به تنوع دیدگاه‌ها و باورها خواهد بود.

منابع:

https://www.nu.or.id/

https://www.muhammadiyah.or.id/

https://www.thejakartapost.com/

https://www.kompas.id/

https://en.tempo.co/

www.kemlu.go.id

www.kemendag.go.id

http://www.bkpm.go.id

http://www.bps.go.id

www.antaranews.com

http://www.lipi.or.id

www.kadin-indonesia.or.id

www.detik.com