زبان فارسی در قرن هجدهم در شبه‌قاره هند جایگاهی مشابه زبان لاتین در قرن پانزدهم در انگلستان داشت. این زبان ترجیح داده‌شده برای الهیات، مدیریت، تاریخ‌نگاری و ادبیات بود. در همین سنت، میر تقی میر (۱۷۲۲–۱۸۱۰)، یکی از بزرگ‌ترین شاعران اردو، خودزندگی‌نامه‌اش *ذکر میر* را به زبان فارسی نوشت.
میر تقی میر: میراثی فراتر از شعر
اگرچه میر به خاطر اشعار اردو خود که تأثیر عمیقی بر تکامل این زبان گذاشت مشهور است، دستاوردهای او به اشعار محدود نمی‌شود. *نکات الشعراء* (۱۷۵۲)، یک تذکره به زبان فارسی، یکی از آثار مهمی است که زندگی و اشعار شاعران اردو اولیه را ثبت کرده است. قابل ذکر است که میر اولین شاعر اردو است که خودزندگی‌نامه نوشته است.
با این حال، *ذکر میر* بیش از یک قرن از دید جهان ادبی پنهان ماند. دست‌نوشته آن که به سال ۱۸۰۸ بازمی‌گردد، در اوایل دهه ۱۹۲۰ در ایتاوا، راجستان کشف شد. مولوی عبدالحق نسخه مختصر اردو آن را در سال ۱۹۲۶ در مجله سه‌ماهه *اردو* منتشر کرد. نسخه اصلی فارسی در سال ۱۹۲۸ منتشر شد، اما حاوی اشتباهات چاپی فراوانی بود. در سال ۱۹۵۷، نثار احمد فاروقی *ذکر میر* را به اردو با عنوان *میر کی آپ بیتی* ترجمه کرد. ترجمه فاروقی در سال ۱۹۹۶ توسط انجمن ترقی اردو هند (دهلی) و مجلس ترقی ادب (لاهور) با متن فارسی بازنگری و بازنشر شد. ترجمه کامل انگلیسی این اثر توسط سی.ام. نعیم در سال ۱۹۹۹ منتشر شد.
نویسندگی و زمان‌بندی
درباره زمان نگارش *ذکر میر* اختلاف‌نظر وجود دارد. قدیمی‌ترین دست‌نوشته شناخته‌شده، نوشته‌شده در سال ۱۸۰۷، در زمان حیات میر نوشته شده است. دست‌نوشته‌های دیگری بعداً کشف شدند که یکی مربوط به سال ۱۸۱۶ و دیگری به سال ۱۸۳۱ بازمی‌گردد. قاضی عبدالودود بر اساس یک ماده تاریخ در متن، سال نگارش کتاب را ۱۷۸۳ میلادی تخمین زده است. با این حال، این کتاب رویدادهایی را نقل می‌کند که پس از این تاریخ رخ داده‌اند، مانند اعمال وحشیانه غلام قادر روهیلا در سال ۱۷۸۸.
به گفته فاروقی، میر نوشتن *ذکر میر* را از سال ۱۷۷۱–۷۲ میلادی آغاز کرده و تا روزهای پایانی عمرش به افزودن به آن ادامه داده است. بیشتر این نوشته‌ها در مکان کمان، نزدیک دهلی، نگاشته شده است، با افزودنی‌های جزئی در زمان اقامت میر در دهلی و لکهنو.
اهمیت ادبی و تاریخی
*ذکر میر* چیزی فراتر از یک زندگی‌نامه شخصی است. به عنوان تنها منبع اولیه معاصر درباره زندگی میر، این اثر دیدگاه‌های ارزشمندی درباره شخصیت، فرآیند خلاقانه و محیط اجتماعی-سیاسی قرن هجدهم هند ارائه می‌دهد. متن همچنین شرکت میر در نبردها را روایت می‌کند و گزارش‌های دست اولی از رویدادهای تاریخی ارائه می‌دهد.
با وجود اهمیت آن، تاکنون هیچ ترجمه اردوی *ذکر میر* به طور کامل "کامل" نبوده است. ترجمه‌های قبلی صفحات پایانی را که حاوی حکایات طنزآمیز بودند، به دلیل محتوای "نامناسب" حذف کرده‌اند. جدیدترین ترجمه اردو، *میر کی خودنوشت سوانح*، که توسط انجمن ترقی اردو هند (ATUH) منتشر شده است، این صفحات را شامل می‌شود و با سیصدمین سالگرد تولد میر همزمان شده است.
چالش‌های ترجمه
اگرچه گنجاندن صفحات حذف‌شده پیشرفت بزرگی است، کیفیت ترجمه همچنان یک نگرانی مهم باقی مانده است. صدف فاطمه، یک پژوهشگر جوان هندی، ۲۰ صفحه پایانی را به اردو ترجمه کرده است، اما نارسایی‌های موجود در کار او بر آن سایه افکنده است. حتی ضرب‌المثل‌های معروف فارسی مانند "پیش شاعر طبیب، پیش طبیب شاعر" به اشتباه ترجمه شده‌اند که باعث ایجاد تردید در کل ترجمه او می‌شود. علاوه بر این، نسخه اردوی او دو حکایت از ۵۵ حکایت طنزآمیز متن اصلی را حذف کرده و ماده تاریخ پایانی را نیز نادیده گرفته است، بنابراین این ترجمه همچنان ناقص است.
علاوه بر این، نبود متن فارسی یا واژه‌نامه در نسخه فاطمه ارزش علمی آن را کاهش داده و امکان دسترسی پژوهشگران به متن اصلی را دشوار می‌کند.
نتیجه‌گیری
*ذکر میر* گواهی بر درخشش ادبی میر تقی میر و غنای تاریخی قرن هجدهم است. با وجود چالش‌های موجود در ترجمه و انتشار، این اثر همچنان منبعی اساسی برای درک زندگی و زمانه میر است. تلاش‌ها برای تولید یک نسخه کامل و دقیق، اهمیت ماندگار میراث او را تأکید می‌کند. در حالی که پژوهشگران به کار با *ذکر میر* ادامه می‌دهند، باید اصالت آن را حفظ کنند و آن را در دسترس خوانندگان معاصر قرار دهند.
نظر شما