مقدمه

اندونزی، به‌عنوان بزرگ‌ترین کشور مسلمان‌نشین جهان با بیش از 280 میلیون نفر جمعیت، نقش ویژه‌ای در جهان اسلام ایفا می‌کند. این کشور پهناور که از بیش از ۱۷ هزار جزیره تشکیل شده، تنوع فرهنگی و قومیتی گسترده‌ای دارد که در آداب و رسوم مختلف آن، به‌ویژه در ماه مبارک رمضان، به‌خوبی نمایان است. اسلام که از قرن سیزدهم میلادی به این مجمع‌الجزایر وارد شد، به مرور زمان با فرهنگ بومی اندونزی درهم آمیخت و ترکیبی منحصربه‌فرد از آداب و رسوم اسلامی و سنت‌های محلی را پدید آورد. ماه رمضان در اندونزی، فراتر از یک واجب دینی، به عنوان یک جشن ملی و رویدادی اجتماعی شناخته می‌شود. این ماه مقدس فرصتی است تا مسلمانان اندونزی نه تنها به عبادت و روزه‌داری بپردازند، بلکه با انجام کارهای خیریه، تقویت پیوندهای خانوادگی و اجتماعی، و زنده نگه‌داشتن سنت‌های دیرینه، به یک انسجام ملی دست یابند. خیابان‌ها و بازارهای محلی با فانوس‌های رنگارنگ و سفره‌های افطاری، حال و هوایی خاص پیدا می‌کنند و مراسم‌هایی چون "پادوسان" (غسل تطهیری پیش از رمضان) و "نغابوبوریت" (گشت و گذار پیش از افطار) به بخش جدایی‌ناپذیر این ماه تبدیل شده‌اند. از سوی دیگر، رسانه‌های اندونزیایی نیز با برنامه‌های ویژه مذهبی، سریال‌های مناسبتی و پخش اذان، فضای رمضان را در سراسر کشور طنین‌انداز می‌کنند. مؤسسات خیریه و مساجد با توزیع غذا و برگزاری سفره‌های افطار برای نیازمندان، روح همدلی و سخاوت اسلامی را تقویت می‌کنند. همچنین، شب‌های قدر با آیین‌های خاصی همچون خواندن قرآن و ذکرهای جمعی در مساجد و خانه‌ها گرامی داشته می‌شوند. با فرا رسیدن روزهای پایانی رمضان، اندونزیایی‌ها خود را برای جشن‌های عید فطر یا "هاری رایا ایدول فیطری" آماده می‌کنند. مراسم "مودیک"، که به سفرهای بازگشت به زادگاه برای دیدار با خانواده‌ها اختصاص دارد، به یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای سالیانه این کشور تبدیل شده است. خیابان‌ها مملو از خودروها و ایستگاه‌های قطار و فرودگاه‌ها شلوغ‌ترین روزهای خود را تجربه می‌کنند. در روز عید، مراسم نماز جماعت در مساجد و میادین شهرها برگزار می‌شود و مردم با پوشیدن لباس‌های نو، به دیدار خویشاوندان و دوستان می‌روند. دراین مقاله، به بررسی جامع آداب و رسوم مرتبط با ماه رمضان در اندونزی، از آماده‌سازی‌ های پیش از ماه رمضان تا آیین‌ های خاص شب‌ های قدر و جشن‌ های عید فطر، خواهیم پرداخت. همچنین به نقش رسانه‌ ها، نهادهای خیریه و تأثیرات اجتماعی و اقتصادی این ماه بر جامعه اندونزیایی اشاره خواهد شد. هدف از این پژوهش، ارائه درکی عمیق‌تر از چگونگی پیوند آیین‌های اسلامی با فرهنگ بومی اندونزی و بررسی فرصت‌ های همکاری‌ های فرهنگی میان جمهوری اسلامی ایران و اندونزی در این زمینه است.

۱. استقبال از ماه رمضان: سنت ‌های پاکسازی و زیارت قبور

مونگاهان (Munggahan) در سوندا

مونگا هان یکی از سنت ‌های محبوب در میان جامعه سوندا در جاوه غربی است که برای استقبال از ماه مبارک رمضان برگزار می‌شود. این مراسم معمولاً یک یا دو هفته قبل از شروع ماه رمضان برگزار می‌شود و فرصتی است برای گردهمایی اعضای خانواده، دوستان و همکاران. در این مراسم، افراد به دیدار یکدیگر می‌روند، از یکدیگر عذرخواهی می‌کنند و کینه ‌ها و کدورت ‌ها را کنار می‌گذارند تا با دلی پاک به استقبال ماه رمضان بروند. اغلب این گردهمایی‌ها همراه با ضیافت‌ های غذایی ساده و دعا خواندن است.

مِگیبونگ (Megibung) در بالی

مگیبونگ سنتی است که در منطقه کارنگ آسِم بالی رواج دارد، جایی که مسلمانان این منطقه پیش از ماه رمضان به طور دسته‌جمعی غذا می‌خورند. این رسم که ریشه در فرهنگ محلی دارد، به معنای غذا خوردن چند نفر بر سر یک سفره مشترک است. در این مراسم مردم دور یک سفره می‌نشینند و به طور صمیمانه از غذاهای محلی مانند برنج و گوشت لذت می‌ برند. این گردهمایی‌ها علاوه بر تقویت روابط اجتماعی، فرصتی برای طلب بخشش و شروعی تازه در ماه رمضان فراهم می‌کند.

     

پادوسَن (Padusan)

پادوسَن یک سنت مذهبی و معنوی در منطقه بویولالی، جاوه میانی است که شامل غسل در آب‌ های مقدس، چشمه‌ها یا آبشارها می‌شود. این مراسم به منظور تطهیر جسم و روح برگزار می‌شود. مردم اعتقاد دارند که با این عمل می‌توانند خود را از گناهان پاک کرده و با آمادگی بیشتری به استقبال ماه رمضان بروند.

مسابقه قایقرانی (Jalur Pacu)

در منطقه ریاو، مردم پیش از شروع ماه رمضان، مسابقات قایقرانی برگزار می‌کنند. این مسابقات که جنبه‌ای جشن‌گونه دارد، همراه با سنتی به نام بالیماو کاسای (Balimau Kasai) برگزار می‌شود. در این مراسم، مردم پیش از غروب آفتاب به شستشو و تطهیر می‌پردازند و با شادی و هیجان مسابقات را دنبال می‌کنند.

نِیوروگ (Nyorog)

در جاکارتا، مردم بِتاوی سنتی به نام نیوروگ دارند که شامل توزیع غذا و هدایا به خانواده‌ها و همسایگان است. این سنت به منظور طلب دعای خیر و رضایت از بزرگ‌ترها انجام می ‌شود و نشانه‌ای از احترام به خانواده و جامعه است. نیوروگ همچنین فرصتی است برای تحکیم روابط اجتماعی و آماده شدن روحی و معنوی برای ماه رمضان.

لِمانگ (Lemang)

لِمانگ یک غذای محلی و خوشمزه از منطقه مینانگکابو، سوماترای غربی است که از برنج چسبناک و شیر نارگیل در بامبو پخته می ‌شود. مردم این منطقه پیش از ماه رمضان به پخت لِمانگ می‌پردازند و آن را به عنوان بخشی از ضیافت ‌های دسته‌جمعی مصرف می‌کنند. این غذا که بر روی آتش طبخ می‌شود، نمادی از همبستگی و همکاری در جامعه مینانگکابو است.

دوگدِران (Dugderan)

دوگدِران یک جشن مردمی در سِمارنگ، جاوه میانی است که قدمتی بیش از یک قرن دارد. این جشن شامل کارناوال، ضربه درام و نمایش‌های خیابانی است. مجسمه "اسب آبی تخمگذار" که نماد این مراسم است، در طول کارناوال به نمایش درمی‌آید. این سنت با مراسم دعا در مسجد شهر پایان می‌یابد و نمادی از همبستگی و شور و شوق مردم برای ورود به ماه رمضان است.

مِوگانگ (Meugang)

مردم آچه پیش از ماه رمضان به ذبح گاو یا بز می‌پردازند و گوشت آن را در ضیافت‌هایی به همراه خانواده، یتیمان و نیازمندان مصرف می‌کنند. این سنت که به مِوگانگ مشهور است، نمایانگر سخاوت و مهربانی مردم آچه و قدردانی از نعمت‌های خداوند است. مِوگانگ برای مردم آچه به قدری اهمیت دارد که حتی افراد با توان مالی کم نیز سعی می‌کنند در آن شرکت کنند.

دندانگان (Dandangan)

دندانگان یک جشنواره سنتی در شهر قدوس، جاوه میانی است که شامل بازارهای شبانه، فروش غذا و کالاهای مختلف و مراسم دعا در مسجد است. این سنت از زمان سونان قدوس، یکی از اولیای نه گانه، رواج داشته و هنوز هم با شور و شوق زیادی برگزار می‌شود. نام دندانگان برگرفته از صدای طبل‌های بزرگی است که آغاز ماه رمضان را اعلام می‌کنند.

بالیماو (Balimau)

سنت بالیماو در مینانگکابو، سوماترای غربی شامل شستشو با آب لیمو در رودخانه‌ها به منظور پاکسازی جسم و روح پیش از ماه رمضان است. این مراسم که نسل به نسل منتقل شده، نمادی از پاکیزگی و آمادگی برای ورود به ماه مبارک است. مردم در این روز به همراه خانواده و دوستان به کنار رودخانه‌ها می‌روند و پس از شستشو، به دعا و نیایش می‌پردازند.

زیارت قبور

مردم شهر پالمبانگ پیش از ماه رمضان به زیارت مقبره‌های اجداد و علمای خود می‌روند. این سنت که به نام زیارت کبری معروف است، فرصتی است برای دعا خواندن، طلب مغفرت و یادآوری اهمیت احترام به درگذشتگان. در این مراسم، مردم با اهدای گل و خواندن فاتحه به مقابر می‌روند و با آمادگی معنوی بیشتری به استقبال ماه رمضان می‌روند.

دعاخوانی (Suro'baca)

در ماکاسار، قبیله بوگیس سنت دعاخوانی پیش از ماه رمضان را برگزار می‌کنند. این مراسم شامل دعاهای دسته‌جمعی، ضیافت‌های خانوادگی و صله رحم است. دعاخوانی که از ۷ تا ۱ روز قبل از رمضان برگزار می‌شود، با زیارت قبور به پایان می‌رسد و نمادی از آمادگی روحی و معنوی مردم برای ماه رمضان است.

مِگِنگان (Megengan)

در سورابایا، جاوه شرقی، مردم پیش از ماه رمضان به توزیع و خوردن کلوچه‌های محلی به نام اپِم (Apem) می‌پردازند. این کلوچه که به معنای بخشش و عفو است، نمادی از تصفیه نفس و آمادگی برای ورود به ماه رمضان به شمار می‌رود. مگنگان علاوه بر ضیافت‌های غذایی، شامل مراسم دعاخوانی و یادبود درگذشتگان نیز می‌شود که نشانه‌ای از احترام به ارزش‌های دینی و معنوی جامعه است.

۲. بازارهای رمضان: پاسار رمضان و غذا های سنتی

پاسار رمضان تنها یک بازار نیست؛ بلکه یک پدیده فرهنگی و اجتماعی است که به مردم امکان می‌دهد تا علاوه بر خرید، به تعاملات اجتماعی و تقویت همبستگی بپردازند. این بازارها نقش مهمی در اقتصاد محلی نیز دارند و به بسیاری از فروشندگان محلی فرصتی برای کسب درآمد می‌دهند. برخی از مساجد و سازمان‌های خیریه نیز با برپایی این بازارها، درآمد حاصل را صرف فعالیت‌های خیریه مانند تأمین غذای رایگان برای فقرا، تعمیر مساجد، و حمایت از کودکان یتیم می‌کنند. ماه رمضان در اندونزی تنها یک ماه عبادت و روزه‌داری نیست؛ بلکه یک جشن فرهنگی و اجتماعی نیز محسوب می‌شود. در این ماه، خیابان‌ها و محله‌های مختلف شهرهای اندونزی شاهد برپایی بازارهای موقتی به نام پاسار رمضان (Pasar Ramadan) هستند که به مرکزی برای عرضه انواع خوراکی‌ها، نوشیدنی‌ها، و محصولات سنتی تبدیل می‌شوند. پاسار رمضان در شهرهای مختلف اندونزی مانند جاکارتا، باندونگ، سورابایا، مدان، ماکاسار و یوگیاکارتا به‌شدت رونق دارد. این بازارها معمولاً از عصر تا زمان افطار برپا می‌شوند و غرفه‌های رنگارنگی از غذاها و نوشیدنی‌های محلی و سنتی را به مردم عرضه می‌کنند. از محبوب‌ترین بازارهای رمضان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• پاسار بندنگارا (Bandeng Rara) در سمارانگ: به خاطر عرضه ماهی‌های تنوری و دسرهای محلی مشهور است.
• پاسار بنی هاروم (Beny Harum) در یوگیاکارتا: انواع غذاهای جاوایی و جاجانان (میان‌وعده‌های سنتی) را ارائه می‌دهد.
• پاسار کالاوان (Kalawaan) در جاکارتا: تنوع گسترده‌ای از کباب‌ها و نوشیدنی‌های خنک را در خود جای داده است.

غذاهای مخصوص افطار در اندونزی

تنوع غذایی اندونزی، به‌ویژه در ماه رمضان، بسیار گسترده است و هر منطقه دارای خوراکی‌های ویژه‌ای برای افطار و سحر است. درادامه به برخی از مشهورترین غذاهای افطار دراین کشوراشاره می‌ شود:

کولاک (Kolak): دسر شیرین و پرطرفدار

کولاک یکی از دسرهای محبوب افطاری است که با ترکیبی از موز، نارگیل، شکر قهوه‌ای، و شیر نارگیل تهیه می‌شود. انواع مختلف کولاک در اندونزی وجود دارد:

• کولاک پیزانگ (Kolak Pisang): با موز و تاپیوکا، بسیار پرطرفدار است.
• کولاک اوبی (Kolak Ubi): با سیب‌زمینی شیرین و نارگیل.
• کولاک بیجی سالاک (Kolak Biji Salak): با ساگو و شهد نارگیل.

این دسر به دلیل طعم شیرین و انرژی‌بخش خود، یکی از انتخاب‌ های اصلی مردم اندونزی برای افطار است.

بوبر لامبوک (Bubur Lambuk): حلیم برنجی پرادویه

بوبر لامبوک نوعی حلیم برنجی است که با گوشت، نارگیل، و ادویه‌های معطر تهیه می‌شود. این غذا بیشتر در استان‌های آچه و سوماترا رایج است و معمولاً توسط مساجد یا خیرین به‌صورت رایگان توزیع می‌شود. ویژگی خاص بوبر لامبوک، استفاده از ادویه‌هایی مانند هل، دارچین، و میخک است که عطر و طعمی منحصربه‌فرد به آن می‌ بخشد.

 اس بوا (Es Buah): نوشیدنی خنک و گوارا

اس بوا یک نوشیدنی خنک و پرطرفدار برای افطار است که با ترکیبی از میوه‌های تازه مانند هندوانه، طالبی، آناناس، و سیب به همراه شیر تغلیظ شده و شربت‌های میوه‌ای تهیه می‌شود. این نوشیدنی به دلیل خنک‌کنندگی و تأمین آب بدن، بسیار مورد استقبال روزه‌داران قرار می‌گیرد.

مارتاباک (Martabak): میان‌وعده خوشمزه

مارتاباک یکی از غذاهای خیابانی پرطرفدار در پاسار رمضان است که به دو نوع شیرین و شور طبخ می‌شود:

• مارتاباک شیرین: با ترکیبی از شکلات، پنیر، و کنجد.
• مارتاباک شور: با گوشت چرخ‌کرده، تخم‌مرغ، و ادویه‌های مخصوص.

این میان‌وعده به دلیل طعم دلپذیر و تنوع در مواد، به یکی از اصلی‌ترین انتخاب‌های مردم برای افطار تبدیل شده است.

سوتو (Soto): سوپ اندونزیایی مقوی

سوتو نوعی سوپ پرطرفدار است که با مرغ، گوشت، نودل، و سبزیجات تهیه می‌شود. انواع مختلفی از سوتو در اندونزی وجود دارد:

• سوتو باندونگ: با گوشت گاو و تربچه.
• سوتو آیه: با مرغ و سس نارگیل.
• سوتو ماکاسار: با ادویه‌های تند و غلیظ.

این غذا معمولاً به همراه برنج و کرپوک (چیپس میگو) سرو می‌شود و به دلیل طعم متنوع و سیرکننده خود، در ماه رمضان بسیار محبوب است.

۳. نماز تراویح و فعالیت ‌های مساجد درماه رمضان

ماه رمضان در اندونزی با شور و اشتیاق خاصی برگزار می‌شود و مساجد نقش محوری در این ماه دارند. نماز تراویح، که پس از نماز عشاء در شب‌های رمضان به صورت جماعت برگزار می‌شود، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. مسجد استقلال (استقلال) در جاکارتا، به‌عنوان بزرگ‌ترین مسجد جنوب شرق آسیا، هر ساله میزبان هزاران نمازگزار است که برای اقامه نماز تراویح گرد هم می‌آیند. علاوه بر اقامه نماز مساجد اندونزی در ماه رمضان برنامه‌های متنوعی را برای گروه‌های سنی مختلف تدارک می‌ بینند. برای کودکان ونوجوانان، کلاس‌های آموزش قرآن و احکام اسلامی برگزار می‌شود تا آنان با مفاهیم دینی بیشتر آشنا شوند. یکی از سنت‌های قدیمی در استان بانتن، ختم قرآن از افطار تا سحر در مساجد است که هر شب انجام می‌شود. در ماه رمضان، بسیاری از مساجد اندونزی به توزیع افطاری و سحری رایگان می‌پردازند. این اقدام به‌ویژه برای افراد نیازمند و فقیر صورت می‌گیرد و نشان‌دهنده همبستگی و همدلی جامعه مسلمانان است.   ‌

۴. شب‌ های قدر در اندونزی

شب‌های قدر، از مهم‌ترین و پرفضیلت‌ترین شب‌های ماه رمضان، در اندونزی نیز با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌شود. مسلمانان این کشور با انجام مراسمی همچون احیا، اعتکاف و مسابقات قرآن، این شب‌های مبارک را گرامی می‌دارند. مراسم  Tadarus، یکی از شاخص‌ترین برنامه‌های شب‌ های قدر در اندونزی است. در این شب‌ها، مسلمانان به صورت دسته‌جمعی در مساجد و یا در خانه‌های خود گرد هم می‌آیند و به قرائت قرآن می‌پردازند. این مراسم اغلب با ترتیل خوانی و به صورت نوبتی انجام می‌شود، به گونه‌ای که گروه‌های مختلف سوره‌های مختلفی از قرآن را تلاوت می‌کنند. مردم اندونزی با شور و اشتیاقی خاص در این مراسم شرکت می‌کنند و با خواندن دعاها و ذکرهایی همچون استغفار، صلوات و لا اله الا الله از خداوند طلب مغفرت و رحمت می‌نمایند. در برخی مناطق، مراسم احیا تا سحر ادامه دارد و همراه با سخنرانی‌های دینی و ذکرهای جمعی همراه است. برخی مساجد بزرگ، مانند مسجد استقلال در جاکارتا، میزبان هزاران نفر از مسلمانان برای این شب‌های مبارک هستند.

آداب ویژه:

• پخش زنده از مساجد: برخی شبکه‌های تلویزیونی و رادیویی مراسم احیا را به صورت زنده پخش می‌کنند تا افرادی که امکان حضور در مسجد ندارند، بتوانند از این فیض بهره‌مند شوند.
• اهدای غذا (Sahur on the Road): جوانان اندونزیایی معمولاً در این شب‌ها غذا و نوشیدنی میان روزه‌داران پخش می‌کنند، به ویژه برای کسانی که در خیابان‌ها و مناطق محروم به سر می‌برند.

 اعتکاف در مساجد

اعتکاف، یکی دیگر از آیین‌های مهم شب‌ های قدر در اندونزی است. بسیاری از مسلمانان، به ویژه جوانان و افراد میانسال، دهه آخر ماه رمضان را به اعتکاف در مساجد اختصاص می‌دهند. در این مدت آنان شبانه‌روز در مساجد می‌مانند و با عبادت، تلاوت قرآن، دعا و نیایش به پاکسازی روح و تقرب به خداوند می‌پردازند.

مساجد معروف برای اعتکاف:

• مسجد استقلال (Istiqlal Mosque) در جاکارتا: بزرگ‌ترین مسجد در جنوب شرق آسیا که میزبان هزاران معتکف در شب‌های قدر است.
• مسجد رایا باندونگ (Masjid Raya Bandung): یکی از مساجد مهم در جاوه غربی که برنامه‌های ویژه‌ای برای معتکفین دارد.

برنامه‌های ویژه:

• کلاس‌های دینی: برخی مساجد کلاس‌های آموزشی کوتاه مدت برای معتکفین برگزار می‌کنند که شامل تفسیر قرآن، احکام فقهی و اخلاق اسلامی است.
• افطار و سحری رایگان: بسیاری از مساجد با کمک‌های مردمی، افطار و سحری را به صورت رایگان برای معتکفین فراهم می‌کنند.

 مسابقات قرآن

مسابقات حفظ و قرائت قرآن یکی از برجسته‌ترین فعالیت‌های مذهبی در ماه رمضان است که با استقبال گسترده‌ای از سوی نوجوانان و جوانان اندونزیایی روبرو می‌شود. این مسابقات در سطوح مختلف محلی، استانی و ملی برگزار می‌شوند و هدف اصلی آنها تشویق نسل جوان به یادگیری و حفظ قرآن کریم است.

ویژگی ‌های مسابقات:

• رده‌های سنی مختلف: این مسابقات برای گروه‌های سنی مختلف، از کودکان تا بزرگسالان برگزار می‌شود.
• جوایز و افتخارات: برندگان مسابقات در سطح ملی به عنوان نمایندگان اندونزی در مسابقات بین‌المللی قرآن مانند مسابقات مالزی، ایران و عربستان شرکت می‌کنند.
• پوشش رسانه‌ای: رسانه ‌های اندونزی به ویژه شبکه‌های اسلامی این مسابقات را به صورت زنده پوشش می‌دهند و از قاریان برجسته تقدیر به عمل می‌آورند.

 سایر آداب و رسوم  شب های  قدر در اندونزی

1. نورپردازی مساجد: بسیاری از مساجد با چراغ‌های رنگارنگ و بنرهای خوش‌آمدگویی تزیین می‌شوند که جلوه‌ای معنوی به فضای عبادت می‌بخشد.
2. دعای مخصوص (Doa Qunut): در نمازهای شب‌های قدر، امامان جماعت دعای قنوت را با صدای بلند و با لحنی سوزناک قرائت می‌کنند.
3. افطاری‌های خیابانی: مردم اندونزی در شب‌های قدر غذاها و نوشیدنی‌های سنتی مانند کولاک (نوعی نوشیدنی خرما و نارگیل) و لومپیا (نوعی پیراشکی) را به صورت خیریه میان روزه‌داران پخش می‌کنند.

ادامه دارد... د.