اماکن مذهبی بودیسم در پاکستان:

با وجود اینکه دین گوتاما بودا در بسیاری از کشورهای آسیای جنوب شرقی همچون سنگاپور، برمه، لائوس، تایلند، ویتنام، تایوان، کامبوج، چین، ژاپن، نپال، بوتان، کره، سریلانکا، مغولستان و هند پیروی می‌شود، اما با کمال تعجب جمهوری اسلامی پاکستان که تنها حدود 2000 تا 1500 بودایی دارد، تاریخ گسترده و مستندی از بودیسم دارد. علاوه بر اسلام، هندوئیسم و ​​سیکیسم، پاکستان خانه صومعه های بودایی بزرگ، استوپاها و دانشگاه های باستانی بودایی بوده است. مناطق ایالت خیبر پختونخوا و ایالت پنجاب پاکستان  به طور خاص از نظر میراث تاریخی و فرهنگی بودایی غنی هستند[1].

 بودیسم در مناطق شمالی پاکستان:

آثار بودایی و همچنین اماکن مذهبی آنها در بسیاری از مناطق گیلگیت و بلتستان یافت می شود که در میان آن ها صخره بودا در منطقه "مانتال" و همچنین صخره مقدس منطقه "هونزا" مهمترین آن ها هستند[2].

بودیسم در منطقه تخت بهایی و شهر مردان پاکستان:

در 2 کیلومتری بازار تخت بهایی، ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان بر فراز تپه ای کوچک، صومعه بودایی گندهارا قرار دارد که بخشی از میراث فرهنگی جهانی است. علت نامگذاری "تخت" این است که بر روی تپه قرار دارد، لذا به دلیل بلندی تخت نامیده شده است و بهایی به زبان فارسی به معنی آب است که رودخانه ای در کنار آن جاری بوده است، پس روی هم رفته " تخت بهایی" نامگذاری شده است. تخت بهایی حاصل خیز ترین منطقه در ناحیه مردان است. با توجه به حاصلخیزی این سرزمین، اولین آسیاب قند آسیا در نزدیکی صومعه بودایی در زمان حکومت بریتانیا در این منطقه ساخته شد. این مکان اطلاعات و شواهد بسیار دقیقی در مورد تمدن باستانی بودیسم ارائه می دهد. سکه های باستانی یافت شده در اینجا نشان می دهد که مردم بودایی و هندو در اینجا زندگی می کردند. ساختمان های ساخته شده برای راهبان از هر نظر مجهز به تمام وسایل زندگی بودند. آب رسانی برای ساکنان بالای تپه نیز فراهم شده است. دیوارهای ساختمان ها نیز با نور گیری برای تهویه و طاقچه هایی برای روشنایی چراغ های نفتی در شب ساخته شده است، از جمله چیزهایی که در حفاری ها در اینجا کشف شده است، زیارتگاه های بودایی، معبد ها، حیاط باز زیارتگاه ها، سالن اجتماعات، مجسمه های ایستاده بزرگ و دیوارهای بلند تزئین شده با کنده کاری است[3].

بودیسم در منطقه سوات ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان:

دره سوات پایین شامل ناحیه سوات، ناحیه دیر پایین و ملاکند یک منطقه تاریخی مهم است که آثاری از مردم آریایی اولیه در آن یافت می شود. دره جنوبی رودخانه سوات هزاران سال است که بهشتی برای مهاجمان بوده است و بناهای تاریخی گانهارا، معبد های بودایی و ساختمان های سلطنتی از منطقه "چاکدارا برج" تا منطقه "سیدو شریف" اماکن و مذکور سایر اماکن مذهبی بودیسم پراکنده شده است.

بری کوت، در منطقه سوات: بری کوت، دروازه ورود به دره سوات، در سواحل رودخانه سوات واقع شده است. گفته می شود که براساس آثار شهر اسکندر مقدونی "بازیرا" ساخته شده است که یک تیم ایتالیایی از سال 1984 ء در حال حفاری بوده است. از جمله اشیای قابل توجهی که در اینجا کشف شده اند، مجسمه سبز رنگ بزرگی از "سدهارت" بودا بر روی اسبش و استوپای سنگی با دو شیر است. دیر سفلی یا دیر پایین شهر اصلی ایالت خیبر پختونخوا است و همچنین به خاطر مکان های باستان شناسی امپراتوری گندهارا و قلعه های هندو مشهور است. سفال‌ و زیور آلاتی که در اینجا با حفاری بالای تپه "دم کوت "کشف شده اند، در موزه "سیدو شریف" در سوات نگهداری می ‌شوند. در سال 1962،1965 احمد حسن دانی یک استوپا و معبد بودایی باستانی قرن اول را از اینجا در حفاری کشف کرد. در زیر این صخره متون کتیبه ای بودایی نیز یافت شده است. اخیراً هیأتی 130 نفره از تایلند از اماکن تاریخی و مذهبی بودایی در تخت بهایی (سوات) بازدید کردند. جایی که این هیأت در مکان های مختلف مذهبی بودایی مستقر در سوات مراسم مذهبی را انجام دادند. به همین مناسبت اعضای هیأت از مردم و دولت سوات به خاطر مراقبت خوب از اماکن مذهبی شان تشکر کردند. اعضای هیأت گفتند که سوات مکانی آرام، زیبا و وسیع است. و ما از آمدن به سوات احساس خوبی داریم. اعضای این هیأت همچنین گفتند که پاکستان کشوری مهم برای اقلیت ها است. همه ساله مردمی از مذاهب مختلفی، از خارج به اینجا می آیند تا در مراسم مذهبی شرکت کنند. این بازتابی از اهمیتی است که به تساهل مذهبی در پاکستان داده شده است[4].

بودیسم در منطقه صوابی ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان:

تپه عزیز (Aziz Dherai)  در 3 کیلومتری به نام روستای "Gangu Dherai" در ناحیه صوابی ایالت خیبر پختونخوا واقع شده است. این مرکز در سال 1976ء کشف شد، اما حفاری آن در سال 1993 آغاز شد. این مکان به چند دلیل بسیار مهم است، اولا در اینجا می‌توانید سکونت‌گاه‌های زیبا و با نقشه‌های تاریخی از دوران باستان را پیدا کنید. ثانیاً، این مکان تمدن گندهارا است که تمام تصویر فرهنگی از قرن دوم قبل از میلاد تا امپراتوری اسلامی را بدون هیچ وقفه ای به شما ارائه می دهد. زمانی که تلاش ها با کمک گروهی از باستان ‌شناسان دانشگاه پیشاور انجام شد، اشیا و لایه ‌های زیادی کشف شدند که نشان ‌دهنده اهمیت این مکان در امپراتوری گندهارا است. در این مکان چندین استوپا  در وجود دارد و نهر بارانی از میان آنها می ‌گذرد. عبادتگاه های مذهبی و همچنین مناطق مسکونی در اینجا کشف شده است[5].

بودیسم در شهر پیشاور ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان:

زمانی که از موزه پیشاور سخن گفته می‌شود، قطعاً نمی‌توان به تمدن گندهارا اشاره نکرد. موزه که در سال 1907 ساخته شده است، بزرگترین مجموعه آثار باستانی مربوط به بودیسم و ​​پادشاهی بودایی در جهان است. موزه شهر پیشاور صدها مجسمه کمیاب بودا، استوپاهای باستانی و آثار آن ها، از جمله سکه ها، اقلام تاریخی و کمیاب مانند گلدان، مهر، زیور آلات و غیره و ویرانه های صومعه ها را حفظ کرده است. اینجا در گالری گندهارا، مجسمه‌ های مراقبه بودایی مختلف را خواهید دید که از گوشه و کنار ایالت خیبر پختونخوا کشف شده‌ اند[6].

بودیسم در شهر هری پور ایالت خیبر پختونخوا در پاکستان:

در منطقه خان پور، شهر هری پور ویرانه های "بامالا" وجود دارد که زمانی بخشی از "مجتمع بودایی بامالا" بوده است. این مکان در سال 1929ء توسط سر جان مارشال و سر سفیان ملک، حفاری شده است. حفاری این مکان در سال 2017 ء متوقف شد. این مکان در فهرست "میراث جهانی" یونسکو نیز گنجانده شده است. از زمانی که در این فهرست قرار گرفت، کارهای مرمتی زیادی را پشت سر گذاشته و بدون شک یکی از بهترین مکان‌ های حفظ شده در دره تاکسیلا، در هری پور پاکستان است[7].

بودیسم در شهر تاکسیلا ایالت پنجاب در پاکستان:

تاکسیلا  در فاصله 22 مایلی از شهر راولپندی یک شهر باستانی است که در لغت به معنای "شهر سنگ تراشیده شده" است. اگر این شهر را مهد تاریخ بودایی بنامیم، اشتباه نخواهد بود. در اینجا بود که راجا آمبی اطاعت اسکندر مقدونی را پذیرفت و پس از آن اسکندر برای مبارزه با راجا پورس به کرانه های جهلم رسید. فرمانروای یونانی باختری، دیمیتریوس، در سال 190 قبل از میلاد منطقه گندهارا را فتح کرد و تاکسیلا را پایتخت خود قرار داد، حتی در زمان حکومت مهاراجه "آشوکا" بزرگ، این شهر در اوج خود بود و مرکز آموزش بودایی ها بوده است. در قرن هفتم پس از میلاد، جهانگرد معروف چینی "هیون تسانگ" به اینجا آمد. وی در سفرنامه خود به عظمت این شهر اشاره کرده است. برخی از ویرانه های کشف شده در شهر تاکسیلا به قرن ششم باز می گردد. همچنین، چیزهای زیادی از دوران امپراتوری مایورا، امپراتوری هندو یونانی و کوشانی نیز در اینجا کشف شده است. بر اساس برخی از باستان شناسان، دانشگاه بودیسم تاکسیلا اولین دانشگاه در جهان بوده است[8].

بودیسم در منطقه رحیم یار خان ایالت پنجاب در پاکستان:

در حدود 15 کیلومتری جنوب رحیم یار خان در جاده کاخ ابوظبی "پتن منارا" یعنی برج پتن قرار دارد که مورخان آن را یک صومعه باستانی بودایی توصیف می کنند. "پتن منارا" از نظر تاریخی به نام "پتن پور" شناخته می شد. به گفته برخی از محققان، "پتن پور" توسط اسکندر مقدونی ساخته شده و مدرسه علمیه ای عظیم در اینجا ساخته شده بود، در حالی که به گفته برخی، این شهر حتی قبل از زمان اسکندر مقدونی، رودخانه ای باستانی به نام "هاکرا" یا "گهاگهرا" که از صحرای چولستان می گذرد و از نزدیک "پتن پور" جاری می شده است، بوده است. اسکندر مقدونی پس از فتح این شهر مدتی با لشکرش در اینجا ماند. اسکندر مقدونی در دوران این اقامت برجی در اینجا ساخت که "برج پتن" نام گرفت[9].

بودیسم در منطقه نواب شاه ایالت سند در پاکستان:

نوعی استوپا (یا ثل) منحصر به فرد است که در فاصله 15 کیلومتری شهر دولت پور صفن در ناحیه نوابشاه و شمال شهر قاضی احمد قرار دارد. این تنها بنای بودایی در ایالت سند است که سقفی گنبدی دارد. ارتفاع این بنا 60 فوت است و از آجر خام و پخته ساخته شده است[10].

بودیسم در منطقه میر پور خاص ایالت سند در پاکستان:

این مکان که در نزدیکی شهر میر پور خاص واقع شده، امروزه صحنه‌ای خشک و بیابانی را نمایان می‌کند، اما بی‌تردید تاریخ هنوز در دل خاک آن مدفون است. در کاوش‌های انجام شده در این منطقه، که مساحتی معادل 30 جریب را پوشش می‌دهد، استوپاها، گلدان‌های سفالی و شیشه‌ای، آجرها و سنگ‌های کتیبه‌دار و دیگر آثار باستانی به دست آمد، که برخی از آن ها در موزه کراچی نگهداری می شوند. امروزه وضعیت این استوپا بسیار خراب است. چیزی برای گردشگران مذهبی باقی نمانده است، اما باستان شناسان  و گردشگران مذهبی هنوز هم از این مکان دیدن می کنند.

بودیسم در منطقه "سانگهر" ایالت سند در پاکستان:

استوپای برهمن آباد تندو آدم ناحیه "سانگهر" در حاشیه جاده "سانگهر " واقع است. مردم محلی آن را "برهمن آباد جو ثال" می نامند. این استوپاها که از دوران باستان به جا مانده‌اند، هنوز در وضعیتی ویرانه در دل دشتی شنی قرار دارند.کار تعمیر این استوپا آجری تحت نظارت اداره باستان شناسی دولت سند در حال انجام است.

بودیسم در منطقه "خیر پور" ایالت سند در پاکستان

این بناهای بودایی که در لبه تپه ‌های روهری واقع شده‌ اند، در نزدیکی جاده خیرپور به "سورا" واقع شده‌ اند. این بناهای ساخته شده از سنگ و ساروج در هیچ کجای تاریخ سند ذکر نشده است و حتی امروزه افراد کمی از آن ها اطلاع دارند[11].

بودیسم در ایالت بلوچستان پاکستان:

در چند نقطه از ایالت بلوچستان نیز آثار بودیسم یافت شده است. مهمترین آن ها غار های "گوندرانی" هستند که در 20 کیلومتری شمال شهر بیلا در ناحیه لسبیله قرار دارند. این مکان با نام های "شهر  مادر گوندرانی"، "شهر روغان" و "محل ارواح" نیز شناخته می شود. تاریخچه این شهر چیست و چه کسانی و چه زمانی این غارهای باستانی را ساخته اند؟ مورخان نمی توانند چیزی در مورد آن بگویند، اما حدس می زنند که یک صومعه بزرگ بودایی در قرن هشتم در اینجا تأسیس شد، زیرا این منطقه در آن زمان بخشی از امپراتوری بودایی بوده است، بنابراین این حدس و گمان را می توان به عنوان واقعیت پذیرفت[12]. برای زیارت این اماکن نیز بودایی ها می آیند.

تحلیل کارشناسی.

پاکستان در 23 ژوئیه 1976 به فهرست میراث جهانی پیوست و واجد شرایط افزودن مکان‌ های تاریخی و مذهبی خود به این فهرست شد. در حال حاضر شش مکان فرهنگی در پاکستان وجود دارد. 26 مکان اول فهرست شده در دهه 1980 ء شامل خرابه های باستان شناسی "موهنجو دارو" ایالت سند، ویرانه های بودایی "تخت بهایی"، ویرانه های "سری بهلول" و آثار قدیمی تاکسیلا بوده است. دو مکان دیگر در سال 1981 فهرست شدند، از جمله قلعه لاهور و باغ شالامار در لاهور و بناهای تاریخی قبرستان موکلی در تاتا. این فهرست همچنین مکان‌ های جدید تری را شامل می ‌شود، از جمله قلعه رهتاس به عنوان یک سایت میراث جهانی در سال 1997ء شامل گردید و هر شش مکان فرهنگی هستند[13]. به همین دلیل بسیاری از گردشگران مذهبی برای بازدید از این آثار مذهبی و تاریخی به پاکستان سفر می کنند.

منابع: