پویایی‌های شیعیان پاکستان: مطالعه‌ای درباره هویت فرقه‌ای، کنشگری سیاسی و نفوذ فراملی
مقدمه
شیعیان پاکستان تقریباً ۲۰٪ از جمعیت کشور را تشکیل می‌دهند. با وجود این حضور قابل‌توجه، تاریخ، مبارزات سیاسی و تحولات هویتی شیعیان پاکستان کمتر مورد توجه علمی قرار گرفته است. با این حال، دو کتاب اخیر از آندریاس تی. ریک و سایمون ولفگانگ فوکس شکاف‌های موجود را تا حد زیادی پر کرده‌اند.
کتاب "شیعیان پاکستان: اقلیتی جسور و تحت فشار" (۲۰۱۵) اثر ریک، یک مطالعه بنیادین درباره تاریخ شیعیان پاکستان، سازمان‌های شیعه و روابط پرتنش آن‌ها با دولت پاکستان است. در مقابل، کتاب "در سرزمینی کاملاً اسلامی: تشیع میان پاکستان و خاورمیانه" نوشته فوکس به تحول فراملی تفکر شیعی و اقتدار دینی پرداخته و تأثیر انقلاب ایران و رشد فرقه‌گرایی جهانی را بررسی می‌کند.
این گزارش به بررسی تحولات تاریخی، کنشگری سیاسی و چالش‌های فرقه‌ای شیعیان پاکستان پرداخته و بر رابطه بین نهادهای دینی محلی، نفوذ فراملی و سیاست‌های دولتی تأکید دارد.
رشد تشیع در پاکستان
شیعیان پیش از استقلال پاکستان
پیش از سال ۱۹۴۷، مرکز اصلی تفکر و آموزش شیعیان شبه‌قاره، شهر لکنو در هند بود که معتبرترین حوزه‌های علمیه شیعه را در خود جای داده بود. در ایالت پنجاب (بخشی از پاکستان امروزی) تا سال ۱۹۱۵ هیچ حوزه علمیه شیعی وجود نداشت و تا زمان استقلال پاکستان در ۱۹۴۷ تنها دو حوزه دایر بود.
نقش شیعیان در جنبش استقلال پاکستان هرچند با تردیدهایی همراه بود، اما غیرقابل‌انکار بود. سر آقاخان سوم، رهبر اسماعیلیان، اولین رئیس "مسلم لیگ" بود. سیاستمداران برجسته شیعه نظیر سید امیر علی، سید وزیر حسن و راجا صاحب محمودآباد نقش کلیدی در پیشبرد اهداف این جنبش ایفا کردند. در حقیقت، راجا صاحب و وزیر حسن بودند که محمدعلی جناح را متقاعد کردند تا رهبری مسلم لیگ را بر عهده گیرد، تغییری که مسیر تاریخ جنوب آسیا را دگرگون ساخت.
با این حال، پس از استقلال، شیعیان پاکستان ارتباط خود را با لکنو از دست دادند و به ناچار برای هدایت فکری و دینی، به نجف در عراق و قم در ایران روی آوردند.
گسترش نهادهای دینی شیعه پس از استقلال
پس از تأسیس پاکستان، تعداد حوزه‌های علمیه شیعه به‌تدریج افزایش یافت. تا سال ۲۰۰۴، در سراسر کشور ۳۷۴ حوزه علمیه شیعی برای مردان و ۸۴ حوزه برای زنان فعال بودند که از این میان، ایالت پنجاب ۲۱۸ حوزه مردانه و ۵۵ حوزه زنانه را در خود جای داده بود. این روند پس از انقلاب ۱۹۷۹ ایران شتاب گرفت، چرا که فعالیت‌های سیاسی و دینی شیعیان پاکستان تحت تأثیر آموزه‌های انقلاب ایران قرار گرفت.
انقلاب ایران و تأثیر آن بر شیعیان پاکستان
ظهور کنشگری سیاسی شیعیان
انقلاب ۱۹۷۹ ایران بر شیعیان پاکستان تأثیری عمیق و گسترده گذاشت و موجب شد آن‌ها در مطالبه حقوق دینی و سیاسی خود جسورتر شوند.
اوج این تحولات در تظاهرات ۱۹۸۰ علیه قانون زکات در پاکستان نمایان شد. دولت ژنرال ضیاءالحق، در چارچوب سیاست‌های اسلام‌گرایانه خود، قانونی را تصویب کرد که مالیات زکات به‌طور خودکار از حساب‌های بانکی تمام مسلمانان کسر می‌شد. اما طبق فقه جعفری، شیعیان برداشت متفاوتی از زکات دارند و اعمال این قانون را تعرض به استقلال مذهبی خود دانستند.
در پاسخ، سازمان شیعه "تحریک نفاذ فقه جعفریه" (TNFJ) به رهبری مفتی جعفر حسین بزرگ‌ترین تجمع شیعیان پاکستان را در اسلام‌آباد برگزار کرد و در نهایت ضیاء مجبور شد شیعیان را از پرداخت زکات معاف کند. این واقعه که به "توافق‌نامه اسلام‌آباد" معروف شد، نقطه عطفی در روابط دولت و شیعیان بود. ضیاء آن را شکستی شخصی تلقی کرد و از آن پس، برخورد او با شیعیان تغییر کرد.
واکنش دولت و ظهور گروه‌های افراطی ضدشیعه
در واکنش به قدرت‌گیری شیعیان، ضیاء دو اقدام مهم انجام داد:
1. ایجاد تفرقه در TNFJ: در سال ۱۹۸۴، سازمان‌های اطلاعاتی پاکستان در بدنه رهبری TNFJ شکاف ایجاد کردند و آن را تضعیف نمودند.
2. حمایت از گروه‌های ضدشیعه: "سپاه صحابه پاکستان" (SSP)، که یک سازمان افراطی ضدشیعه بود، در دوره ضیاء تشکیل شد و حمایت مالی گسترده‌ای از عربستان سعودی دریافت کرد.
با تشدید رقابت ایران و عربستان و مشارکت پاکستان در جهاد افغانستان در دهه ۱۹۸۰، گروه‌های افراطی مدارس دیوبندی ضدشیعه ایجاد کردند که باعث افزایش خشونت‌های فرقه‌ای شد.
رهبری شیعیان و تحولات فکری
شخصیت‌های کلیدی شیعه
1. علامه عارف حسین الحسینی: از روحانیون نزدیک به ایران که به شدت ضد ضیاء و مخالف عربستان سعودی بود. او در سال ۱۹۸۸ ترور شد.
2. علامه سید جواد نقوی: مؤسس پروژه معروف "پروژه لاهور" که هدف آن ایجاد یک حوزه علمیه مدرن شیعی است.
3. احسان الهی ظهیر: از روحانیون افراطی ضدشیعه که در عربستان سعودی تحصیل کرده بود. او پس از مجروح شدن در بمب‌گذاری، با هواپیمای اختصاصی ولیعهد عربستان به ریاض منتقل شد و پس از مرگ در مدینه دفن شد.
تغییر مرجعیت شیعیان از عراق به ایران
پیش از انقلاب ایران، نجف (عراق) مرکز اصلی مرجعیت دینی شیعیان پاکستان بود. آیت‌الله محسن الحکیم محبوب‌ترین مرجع شیعیان پاکستانی بود، اما پس از درگذشت او و به‌ویژه بعد از ۱۹۷۹، مراجع ایرانی از جمله آیت‌الله خمینی و سپس آیت‌الله خامنه‌ای نفوذ بیشتری پیدا کردند.
فرقه‌گرایی در قرن ۲۱
افزایش خشونت‌های فرقه‌ای
از دهه ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۰، حملات علیه شیعیان افزایش یافت. گروه‌های افراطی نظیر لشکر جهنگوی (LeJ) به ترور و کشتار شیعیان در کراچی، کویته و پاراچنار پرداختند. در مقابل، سپاه محمد، یک گروه شبه‌نظامی شیعه، برای دفاع تشکیل شد که به چرخه‌ای از خشونت‌های متقابل دامن زد.
نقش عوامل ژئوپلیتیکی
- جنگ علیه تروریسم پس از ۱۱ سپتامبر: ظهور القاعده و طالبان بر فرقه‌گرایی پاکستان تأثیر گذاشت.
- رقابت ایران و عربستان: عربستان به تأمین مالی گروه‌های افراطی ضدشیعه ادامه داد، در حالی که ایران نفوذ خود را از طریق نهادهای دینی افزایش داد.
نتیجه‌گیری
کتاب‌های فوکس و ریک به درک تحولات شیعیان پاکستان، تأثیرات فراملی و سیاست‌های فرقه‌ای کمک می‌کنند. شیعیان همچنان یک اقلیت قدرتمند و سازمان‌یافته‌اند، اما با چالش‌های جدی در حوزه سیاست، امنیت و هویت فرقه‌ای روبه‌رو هستند.
نظر شما