مقدمه

اندونزی با بیش از ۱۷ هزار جزیره و بیش از ۳۰۰ گروه قومی کشوری استثنایی در تنوع فرهنگی، زبانی و مذهبی است. این کشور در جنوب‌شرقی آسیا نه‌تنها به‌عنوان پرجمعیت‌ترین کشور مسلمان جهان شناخته می‌شود، بلکه از نظر فرهنگی نیز گنجینه‌ای بی‌بدیل از آیین ‌ها، سنت‌ها، و ارزش‌های اجتماعی است. سنت‌های فرهنگی اندونزی نقش تعیین‌کننده‌ای در هویت جمعی مردم دارند و از دل زندگی روزمره، مراسم دینی، کشاورزی، خانواده و محیط زیست شکل گرفته‌اند. این سنت‌ها، در کنار ارزش‌های مدرن، توانسته‌اند همچنان زنده بمانند و نسل به نسل منتقل شوند. در این نوشتار، به بررسی برخی از برجسته ‌ترین سنت‌های اندونزی می‌پردازیم که از روستاهای کوهستانی تا شهرهای بزرگ در تار و پود جامعه تنیده شده‌اند.

همیاری اجتماعی یا Gotong Royong

یکی از برجسته‌ترین و ریشه‌دارترین جلوه‌های فرهنگ مردمان اندونزی، سنتی است که در زبان محلی به آن گوتونگ رویونگ (Gotong Royong) گفته می‌شود؛ مفهومی غنی که به معنای همکاری و مشارکت جمعی داوطلبانه است. این سنت دیرینه، نه‌تنها در زندگی روزمره مردم، بلکه در قلب هویت فرهنگی و اجتماعی ملت اندونزی جای دارد و نمادی از روح همبستگی و تعاون در میان اقشار مختلف جامعه است. گوتونگ رویونگ فراتر از یک فعالیت فیزیکی یا یک رسم محلی ‌ست؛ این سنت در واقع بازتابی از نگاه مردم اندونزی به زندگی جمعی، ارزش‌نهادن به کارگروهی و برابری در تلاش برای دستیابی به اهداف مشترک است. درمناطق روستایی، این روحیه به‌وضوح درصحنه‌هایی مانند ساختن خانه برای همسایه‌ای که توان مالی ندارد، بازسازی مدرسه یا مسجد روستا، ترمیم پل یا جاده، و یا کمک به برداشت محصول در زمین‌های کشاورزی دیده می‌شود. نکته مهم آن است که تمامی این کارها بدون هیچ‌گونه چشم‌ داشت مالی یا توقع پاداش انجام می‌گیرد و تنها بر پایه‌ی ارزش‌های اخلاقی و دینی چون محبت، مسئولیت اجتماعی، و وظیفه‌ی انسانی بنا شده است. در مناطق شهری با وجود سبک زندگی مدرن، همچنان می‌توان نمونه هایی از گوتونگ رویونگ را مشاهده کرد؛ هرچند با شکل و شمایلی متفاوت. کارهای داوطلبانه برای نظافت عمومی محله‌ ها، گردهمایی ‌های فرهنگی و اجتماعی، مشارکت دربرنامه‌های مدرسه یا فعالیت‌های زیست‌ محیطی مانند کاشت درخت وپاکسازی رودخانه‌ها، همه و همه ادامه‌ی همان روح گوتونگ رویونگ هستند که به شکلی نوین در زندگی شهرنشینان جلوه‌گر شده‌اند. نکته‌ی قابل توجه آن است که سنت گوتونگ رویونگ نه‌تنها به‌طور خودجوش در میان مردم شکل گرفته، بلکه به‌عنوان یکی از سیاست‌ های فرهنگی مهم در برنامه‌های دولتی اندونزی نیز مورد حمایت قرار می‌گیرد. دولت با تشویق مردم به مشارکت در پروژه‌های توسعه ‌محور محلی، آموزش ارزش‌های همیاری از دوران مدرسه، و ایجاد زیرساخت‌های مناسب برای کار جمعی، سعی دارد این سنت را زنده نگه دارد و آن را به‌عنوان یکی از ارکان انسجام ملی تقویت کند. این سنت همچنین در ایجاد اعتماد اجتماعی و تقویت پیوند میان نسل ‌ها نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند. نسل جوان از طریق مشارکت در فعالیت‌های گوتونگ رویونگ، نه‌فقط مهارت‌های اجتماعی و کار تیمی را می‌آموزد، بلکه با فرهنگ و تاریخ ملت خود نیز ارتباطی عمیق‌تر پیدا می‌کند. برای بسیاری از اندونزیایی‌ها، گوتونگ رویونگ یادآور روزهایی‌ست که جامعه، پیش از پیچیدگی‌های دنیای مدرن، با محبت، همدلی و یاری یکدیگر پیش می‌ رفت. در نهایت گوتونگ رویونگ بیش از یک واژه یا سنت محلی‌ست؛ این مفهوم تجسم زنده‌ای از روح ملت اندونزی است که در دل آن، ارزش‌هایی چون همبستگی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی، عدالت، و کرامت انسانی نهفته است. در جهانی که فردگرایی در حال رشد است، گوتونگ رویونگ همچون نوری است درمسیر بازگشت به معنا و هم‌دلی جمعی.

سلامتان، آیین دعا و برکت

در دل سنت‌های کهن اندونزی، به‌ویژه در میان مردمان جزیره جاوه، مراسمی آمیخته با معنویت و همبستگی اجتماعی به نام سلامتان (Selametan) جایگاه ویژه‌ای دارد. این آیین تلفیقی زیبا از باورهای بومی و آموزه‌های اسلامی است که درگذر زمان، به یکی از جلوه ‌های برجسته‌ی زندگی دینی و فرهنگی مردم اندونزی تبدیل شده است. سلامتان بیش از آن‌که یک مراسم صرفاً مذهبی باشد، بازتابی از روح همدلی، شکرگزاری، و جستجوی آرامش جمعی است. در این آیین، خانواده‌ ها با نیت خالصانه برای طلب برکت، سلامت، رفع خطر یا موفقیت در یک موقعیت خاص، جمعی از همسایگان، بستگان و دوستان را به خانه خود دعوت می‌کنند. فضای این مراسم، سرشار از احترام، دعا و احساس نزدیکی است. یکی از نمادهای اصلی سلامتان، "ناسی تومپنگ (Nasi Tumpeng)" است؛ نوعی برنج زرد مخروطی ‌شکل که با سبزیجات سنتی، مرغ سرخ‌شده، تخم‌ مرغ آب‌پز، تمپه، و دیگر غذاهای محلی همراه می‌شود. این غذا نه‌تنها از نظر ظاهری زیبا و مجلسی‌ست، بلکه در فرهنگ اندونزیایی، نمادی از شکرگزاری به درگاه خداوند و طلب نعمت و آرامش به شمار می‌رود. گاهی نیز شیرینی‌ ها و کیک‌ های سنتی به مهمانان تقدیم می‌شود، که نشان‌دهنده‌ی شادی و کرامت میزبان است. مراسم سلامتان در مناسبت‌ های متنوعی برگزار می‌ شود. از جشن تولد کودک و مراسم ازدواج گرفته تا شفای یک بیمار، آغاز کار جدید، افتتاح خانه، یا حتی مناسبت‌ های مذهبی مانند میلاد پیامبر اسلام. در همه‌ی این موقعیت‌ها، عنصر مشترک مراسم، دعای دسته‌جمعی و خواندن سوره‌هایی از قرآن کریم و دعاهای خاص برای خیر، سلامتی و حفاظت از شر و بلاست. جالب آن‌که در ساختار سلامتان، همه‌چیز ساده و بی‌تکلف است؛ نه تجملات خاصی دیده می‌شود و نه انتظار مادی از مهمانان وجود دارد. آن‌چه اهمیت دارد، حضور قلبی افراد، نیت خیر، و مشارکت معنوی آنان در دعا و ذکر الهی ‌ست. در این فضای صمیمی، افراد نه‌تنها برای صاحب‌خانه دعا می‌کنند، بلکه نوعی همدلی جمعی را تجربه می‌کنند که پیوندهای اجتماعی را محکم‌تر می‌سازد. سلامتان همچنین در بافت شهری و روستایی به‌گونه‌ای متفاوت برگزار می‌شود. در روستاها، معمولاً این مراسم در فضای باز و با حضور گسترده‌ی هم‌محله‌ای‌ها انجام می‌گیرد، درحالی‌که در شهرها ممکن است شکل محدودتر و خانوادگی‌تری به خود بگیرد. اما در هر دو شکل، پیام اصلی آن تغییری نمی‌کند: پیوند میان دین، جامعه، و انسان‌ها در مسیر خیر. دولت اندونزی نیز با شناخت اهمیت فرهنگی و اجتماعی این آیین، از آن به‌عنوان بخشی از میراث فرهنگی ناملموس حمایت می‌کند. این مراسم به‌ویژه در برنامه‌های اجتماعی، بین‌فرهنگی و حتی در عرصه‌ی گفت‌وگوی ادیان، به‌عنوان نمونه‌ای از پیوند دین و جامعه مورد توجه قرار گرفته است. سلامتان تنها یک آیین دعا نیست؛ بلکه زبان مشترکی‌ست برای ابراز ایمان، عشق، و مسئولیت اجتماعی. آیینی که در آن، مردم نه‌فقط برای خود، بلکه برای خوشبختی دیگران دعا می‌کنند.

مراسم ازدواج، جشن اتحاد خانواده‌ها

مراسم ازدواج در اندونزی تنها یک رویداد خانوادگی نیست، بلکه بازتابی از فرهنگ غنی، باورهای عمیق و پیوندهای اجتماعی اقوام گوناگون این کشور است. هر منطقه از اندونزی آیین‌های ویژه‌ای برای ازدواج دارد که ریشه در سنت‌ها، دین، و سبک زندگی بومی آن منطقه دارد و همین تنوع، زیبایی خاصی به این مراسم‌ها بخشیده است. در جزیره‌ی جاوه، مراسم ازدواج با مجموعه‌ای از آیین‌های سنتی آغاز می‌شود که هر یک معنایی نمادین دارد. «سیرامن» یا شست‌وشوی نمادین بدن عروس و داماد توسط والدین یا بزرگان خانواده، نشانه‌ای از تطهیر روح و جسم برای ورود به زندگی مشترک است. شب پیش از عروسی، در مراسم «میدودارنی»، عروس در خانه می‌ماند و زنان خانواده با خواندن دعا، نیایش، و گفت‌وگوهای معنوی، او را برای روز بعد آماده می‌کنند. روز اصلی مراسم، با آیین «پنگانتینان» همراه است؛ جایی که عروس و داماد برای نخستین بار به‌طور رسمی با هم دیدار می‌کنند و آیین‌ های سنتی مانند شکستن تخم‌مرغ یا پای‌بوسی پدر و مادر اجرا می‌شود. لباس‌های سنتی، آرایش هنرمندانه، موسیقی محلی گاملان و حضورخانواده‌ها، جلوه‌ای باشکوه و معنوی به این روز می‌ بخشد. درسوماترای غربی، به‌ویژه در میان مردم مینانگ‌کاباو، سنت ازدواج بر ساختار مادرسالاری استوار است. برخلاف بسیاری از فرهنگ‌ها که خانواده‌ی داماد نقش اصلی را ایفا می‌کند، در اینجا خانواده‌ی عروس پیش‌قدم می‌شود. داماد به خانه‌ی عروس می‌پیوندد و بخشی از خانواده‌ی او می‌شود. این سبک ازدواج نه‌تنها نقش اجتماعی زنان را برجسته می‌کند، بلکه نوعی نگاه متفاوت به ساختار خانواده و جایگاه آن در جامعه را بازتاب می‌دهد. رژه‌های باشکوه، طبل‌زنی سنتی و پذیرایی با غذاهایی مانند رندانگ، بخشی از این مراسم است. درجزیره‌ی بالی مراسم ازدواج با روح آیین هندو در هم تنیده است. عروس و داماد با لباس‌های آیینی، در معبد خانوادگی یا معبد محلی، قربانی‌هایی شامل گل، میوه و بخور به خدایان تقدیم می‌کنند. دعای راهب هندو، حرکات آیینی و فضای معنوی این مراسم، آن را به یک پیوند نه‌فقط انسانی، بلکه روحانی بدل می‌سازد. ازدواج در بالی نه‌تنها یک مناسبت اجتماعی، بلکه گامی برای ادامه مسیر دارما یا مسئولیت معنوی در زندگی است. در تمام این مناطق و سنت‌ها، یک نکته مشترک وجود دارد: ازدواج تنها یک جشن نیست، بلکه انتقال ارزش‌ها، تقویت پیوندهای اجتماعی، و احترام به سنت‌هاست. از طریق همین آیین‌هاست که نسل جوان با هویت فرهنگی خود آشنا می‌شود، نقش‌های اجتماعی را درک می‌کند و به بزرگ‌ترها احترام می‌گذارد. خانواده‌ها از طریق این مراسم، نه‌فقط شادی خود را با دیگران تقسیم می‌کنند، بلکه با دعوت از بستگان و همسایگان، جامعه را در لحظه‌ای از اتحاد و همدلی سهیم می‌سازند. در دنیای مدرن امروز، که بسیاری از مراسم ‌ها به سمت سادگی یا حتی فراموشی پیش می‌روند، حفظ چنین آیین‌هایی یادآور اهمیت ریشه‌ها و ارزش‌های مشترک انسانی است. مراسم ازدواج در اندونزی، با تمام جلوه‌های سنتی و بومی خود، همچنان نمادی زنده از پیوند دل‌ها، خانواده‌ها، و فرهنگ‌ها باقی مانده است.

رمضان و سنت‌های مذهبی-اجتماعی

ماه رمضان در اندونزی، فراتر از یک ماه عبادت و روزه‌داری به یک فصل اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده که در آن زندگی مردم با جلوه‌هایی از سنت، ایمان و نشاط آمیخته می ‌شود. در این کشور که بیشترین جمعیت مسلمان جهان را در خود جای داده، رمضان نه‌فقط به عنوان یک فریضه دینی، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت جمعی و فرهنگی مردم، جایگاه ویژه‌ای دارد. یکی از آیین‌هایی که پیش از آغاز ماه رمضان در برخی مناطق مانند جاوه مرکزی برگزار می‌شود، مراسمی به نام "پادوسان" است. در این سنت، مردم با شست‌وشوی کامل بدن در چشمه‌های طبیعی یا حوض‌های محلی، خود را برای ورود به ماهی مقدس پاک می‌کنند. این شست‌وشو نماد آمادگی روحی و جسمی برای ورود به ماه عبادت است و در کنار آن، فضای معنوی و جمعی خاصی ایجاد می‌شود. خانواده‌ها با هم به محل پادوسان می‌روند، دعا می‌خوانند و به‌نوعی همراه با طبیعت، خود را تازه می‌کنند. با آغاز ماه رمضان، ریتم زندگی مردم تغییر می‌کند. ساعات بیداری و خواب متفاوت می‌شود، برنامه‌های تلویزیونی رنگ و بوی رمضانی می‌گیرند و خیابان‌ها از غروب به بعد حال و هوایی خاص دارند. یکی از پدیده‌های اجتماعی رایج در این ماه، "نگابوبوریت" است؛ یعنی سپری کردن ساعات قبل از افطار. مردم، به‌ویژه جوانان، برای گذران این زمان به بازارها، پارک‌ها، مسجدها یا خیابان‌های قدیمی شهر می‌روند. این لحظات فرصتی برای معاشرت، خرید خوراکی ‌های رمضانی یا حتی انجام کارهای داوطلبانه هستند. نگابوبوریت به یکی از زیباترین سنت‌ های رمضانی در فضای عمومی شهرها است. در کنار این شور عمومی، بازارهایی به نام "پاسار تاکجیل" یا بازار افطار در سراسر کشور برپا می‌شود. این بازارها اغلب از بعدازظهر تا زمان افطار فعال هستند و مردم در آن انواع غذاهای محلی، شیرینی‌ها و نوشیدنی‌های سنتی برای افطار تهیه می‌کنند. بوی نان تازه، برنج با برگ موز، نوشیدنی‌ های سرد و دسرهای رنگارنگ، خیابان ‌ها را پر می‌کند و نوعی شور رمضانی در فضا پخش می‌شود. پاسار تاکجیل نه‌تنها محلی برای خرید است، بلکه به‌نوعی محل ملاقات روزانه، تبادل لبخند، و تقویت پیوندهای اجتماعی تبدیل شده است. شب‌ های رمضان، به‌ ویژه دهه پایانی، فضای متفاوت‌تری دارد. مردم بیشتر به عبادت می‌پردازند، مساجد مملو از نمازگزار می‌شود و برنامه‌های مذهبی مانند قرائت قرآن، ذکر، و افطاری‌های جمعی رونق می‌گیرد. خانواده‌ها بیشتر وقت خود را با یکدیگر می‌گذرانند، کودکان در مراسم‌ های شبانه شرکت می‌کنند و نوعی آرامش روحی در شهرها حاکم می‌شود. با فرارسیدن شب عید فطر، مراسمی به نام "تکبیران" برگزار می‌شود. در این مراسم مردم به‌صورت دسته‌جمعی با طبل، فانوس، و پرچم‌های رنگی درخیابان ‌ها راه می‌روند و تکبیر می‌گویند. صدای طبل و فریاد «الله اکبر» در کوچه‌ها و محله‌ها می‌پیچد و حس شادی جمعی را به اوج می‌رساند. کودکان با لباس‌ های نو، شوق در چهره دارند و محله‌ها از نور، صدا و لبخند پر می‌شود. این لحظه، همزمان اوج شور اجتماعی و پایان یک ماه از خودسازی و بندگی است. رمضان در اندونزی نشان می‌دهد که دین و سنت چگونه می‌توانند در کنار یکدیگر، جامعه‌ای شاد، متحد و معنوی خلق کنند. این ماه فرصتی است برای بازیابی ارزش‌های انسانی، تقویت روابط خانوادگی و اجتماعی، و تجدید پیمان با خدا و خلق.

آیین‌های سوگواری و پیوند با نیاکان

در فرهنگ اندونزی، مرگ پایان نیست، بلکه آغازی برای ارتباطی عمیق ‌تر با نیاکان و سفر روح به جهانی دیگر است. آیین‌های سوگواری در این کشور، آمیخته‌ای از آموزه‌ های دینی، رسوم بومی و باور به پیوند جاودانه میان زندگان و درگذشتگان ‌اند. در دل این سنت‌ها، نه‌تنها غم و اندوه از دست‌دادن عزیزان دیده می‌شود، بلکه احترام، یادبود، و تلاش برای آرامش روح متوفی و تسلای بازماندگان نیز حضوری پررنگ دارد. در بسیاری از مناطق مسلمان‌نشین اندونزی، به‌ویژه در جزیره جاوه، سنتی رایج به نام تهلیلان برگزار می‌شود. این مراسم معمولاً در شب‌ های سوم، هفتم، چهلم و صدم پس از وفات و گاه سالگرد درگذشت انجام می‌گیرد. خانواده متوفی، بستگان، همسایگان و دوستان را به خانه خود دعوت می‌کنند. فضای خانه با صدای آرام تلاوت قرآن، ذکر الهی و قرائت دعای مخصوص آرامش روح درگذشته پر می‌شود. مهمانان، پس از دعا، غذای ساده‌ای را که معمولاً شامل برنج، تمپه، سبزیجات، و شیرینی سنتی است، صرف می‌کنند. این گردهمایی، فرصتی برای همدردی، تقویت روابط اجتماعی، و بازسازی پیوندهای خانوادگی است. تهلیلان تنها یک آیین دینی نیست؛ بلکه تجلی روحیه جمع‌گرایی، مسئولیت‌پذیری اجتماعی و شفای جمعی پس از فقدان است. درجزیره بالی، که مردم آن پیرو آیین هندوی بالیایی هستند، مراسم سوگواری شکلی کاملاً متفاوت دارد و یکی از آیین‌های نمادین و باشکوه این جزیره است. مهم‌ترین بخش این آیین، مراسم سوزاندن جسد یا "نگابن" است. باور مردم بالی بر آن است که با سوزاندن پیکر، روح فرد از وابستگی‌های دنیوی رها می‌شود و برای ورود به چرخه باززایش (سامسارا) یا وصال به خدایان آماده می‌گردد. نگابن مراسمی پُر از رنگ، موسیقی و آیین‌های مذهبی‌ست که برخلاف تصور رایج از سوگواری، حال‌وهوایی آیینی و حتی شاد دارد. خانواده ‌ها گاه سال‌ها برای برگزاری این مراسم پس‌انداز می‌کنند، چراکه آن را نشانه‌ای از احترام نهایی و بدرقه‌ای باشکوه برای عزیز از دست‌رفته می‌دانند. درفرهنگ جاوه‌ای، سنت نیه‌کار یا زیارت قبور نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از مناسک مرتبط با درگذشتگان است. مردم، به‌ویژه در آستانه اعیاد اسلامی مانند عید فطر یا مناسبت‌های خانوادگی، به زیارت آرامگاه عزیزانشان می‌روند. در این دیدارها، فاتحه می‌خوانند، قبر را تمیز می‌کنند، گل می‌ریزند و لحظاتی را با یاد متوفی سپری می‌کنند. نیه‌کار علاوه بر جنبه مذهبی، حامل پیامی احساسی و فرهنگی است؛ نوعی گفت‌وگو با گذشته، احترام به پیشینیان و بازسازی هویت خانوادگی. این آیین‌ های سوگواری، با وجود تفاوت‌های ظاهری، همگی یک هدف مشترک دارند: حفظ حافظه‌ی جمعی، انتقال ارزش‌ های بین ‌نسلی و تسکین روحی و روانی بازماندگان. در جامعه‌ای که احترام به نیاکان و پیوند با ریشه‌ها اهمیت دارد، این سنت‌ها مانند پلی هستند میان اکنون و گذشته، میان زندگی و مرگ. آن‌ها یادآور این واقعیت‌اند که مردگان، گرچه از نظر فیزیکی حضور ندارند، اما در دل خاطرات، دعاها، و آیین‌ها همچنان زنده و حاضرند. (ادامه دارد )

نویسنده و گرد آورنده پژوهش: دکتر کیکی میکائیل

منابع:

1. Kementerian Pendidikan dan Kebudayaan RI – www.kemdikbud.go.id
2. Kompas.com: "Gotong Royong sebagai Karakter Bangsa"
3. Tempo.co: "Makna Tradisi Selamatan dan Asal Usulnya"
4. Buku "Ensiklopedia Adat Indonesia" – Penerbit Gramedia
5. Tirto.id: "Ragam Tradisi Ramadan di Berbagai Daerah"
6. National Geographic Indonesia – Tradisi dan Warisan Budaya
7. Liputan6.com – Adat Pernikahan Unik Nusantara
8. CNN Indonesia – Tradisi Tahlilan dan Pemaknaan Kolektif
9. https://dataindonesia.id/varia/detail/ada-174-juta-pernikahan-di-indonesia-pada-2021
10. https://id.wikipedia.org/wiki/Tradisi_perkawinan_di_Indonesia
11. https://dataindonesia.id/ragam/detail/perselisihan-jadi-sebab-utama-perceraian-di-indonesia-pada-2022
12. https://www.bridestory.com/id/blog/45-tradisi-dan-adat-pernikahan-unik-dari-penjuru-indonesia
13. https://www.orami.co.id/magazine/pernikahan-adat
14. https://www.kominfo.go.id/content/detail/4060/nikah-atau-rujuk-di-kua-kini-gratis-di-luar-kua-bayar-rp-600000/0/berita
15. https://databoks.katadata.co.id/datapublish/2023/03/02/pertengkaran-terus-menerus-faktor-utama-penyebab-perceraian-di-indonesia-pada-2022
16. https://www.umm.ac.id/id/arsip-koran/radar-sulbar/penyebab-banyaknya-kasus-perceraian-di-indonesia-karena-apa.html
17. https://www.indonesia.travel/id/id/ide-liburan/tradisi-unik-perayaan-idul-adha-di-indonesia-aja-ya ng-perlu-kamu-tahu 
18. https://id.theasianparent.com/tradisi-unik-idul-adha 
19. https://www.traveloka.com/id-id/explore/activities/pl-tradisi-idul-adha-di-indonesia-unik-dan-penu h-makna/148790
20. https://id.wikipedia.org/wiki/Perkawinan
21. https://www.hukumonline.com/klinik/a/perkawinan-di-indonesia-overview-syarat-dan-prosedurnya
22. Kompas.com: https://www.kompas.com/
23. Detik.com: https://www.detik.com/
24. Republika.co.id: https://www.republika.co.id/
25. Tempo.co: https://www.tempo.co/
26. CNNIndonesia.com: https://www.cnnindonesia.com/
27. Okezone.com: https://www.okezone.com/
28. Viva.co.id: https://www.viva.co.id/
29. Antaranews.com: https://www.antaranews.com/
30. Liputan6.com: https://www.liputan6.com/
31. The Jakarta Post: https://www.thejakartapost.com/