اما در ورای این مجموعه مانند بسیاری از نهادهای دینی و فرهنگی دیگر در کشور قطر، نام شخصیتی قرار گرفته است که گرچه نزد نخبگان حوزوی و فرهنگی کشور شناخته شده است، اما در فضای رسانه‌ای بین‌المللی کمتر به آن پرداخته شده است: شیخ عبدالله الأنصاری، یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های دینی در قطر.

عبدالله بن إبراهیم الأنصاری در اوایل قرن بیستم در شهر الخور در شمال شرق قطر به دنیا آمد. گفته می شود که نَسَب وی به سعد بن عباده انصاری خزرجی می‌رسد. دوران کودکی را در دامان پدرش، شیخ ابراهیم انصاری، پرورش یافت و در دوازده‌سالگی حفظ قرآن کریم را به پایان رساند.[i]  علاوه بر این نزد پدرش به مطالعه برخی کتاب‌ها در فقه، حدیث و نحو پرداخت و برخی از آن‌ها را نیز حفظ کرد.[ii] در آغاز جوانی به حرفه غواصی برای صید مروارید مشغول بود و ناخدای قایق «جالبوت» متعلق به سلطان بن خلف بود. در شجاعت زبان‌زد بود و گفته می‌شد هنگام فرو رفتن به عمق دریا، به‌سبب نفس طولانی‌اش، مدت زیادی را زیر آب می‌ماند.

به‌دلیل اشتغال پدر به امر قضاوت، تصمیم گرفت برای تحصیل علوم دینی به سفر برود. در آن زمان، منطقه احساء در عربستان یکی از مراکز مهم علمی و محل تجمع علما به‌شمار می‌رفت. در شانزده‌سالگی به آنجا مهاجرت کرد و به مدرسه امام محمد ابوبکر الملا پیوست و علوم مختلف را در آن مدرسه و دیگر مدارس علمی فعال در احساء، همچون مدارس آل الشیخ و شیخ العَلَجی فرا گرفت. این دوره علمی به او پایه‌ای استوار از دانش بخشید که پس از دو سال، وی را قادر ساخت تا به قطر بازگردد و تدریس را آغاز کند.

مدتی کوتاه پس از بازگشت به قطر، بار دیگر شوق علم آموزی در او زنده شد. این بار راهی مکه مکرمه شد. در مسیر سفر، در ریاض با شماری از علما دیدار کرد و از آنان بهره گرفت که مشهورترین‌شان شیخ «محمد بن مانع المانع» بود. پس از آن به مدرسه صولتیه در مکه و همچنین حلقه‌های علمی مسجدالحرام پیوست. در این مراکز، شاگردی علمای برجسته‌ای همچون شیخ المشاط، امام علوی المالکی، شیخ رحمت‌الله هندی و دیگران را کرد و از آنان بهره‌ فراوان برد.

شیخ عبدالله سپس به قطر بازگشت و به مدرسه «اثریه» پیوست که شیخ محمد المانع پس از ورود به قطر آن را بنیان نهاده بود. در این مدرسه با تعدادی از علمای برجسته‌ چون شیخ عبدالله بن زید المحمود، شیخ احمد بن یوسف الجابر و شیخ حسن الجابر هم‌درس و هم‌نشین شد.

با این حال اما محیط علمی قطر همچنان وی را ارضا نمی کرد. این بار، بارِ سفر به منطقه الشرقیة در عربستان بست تا در شهر دارین نخستین مدرسه نظام‌مند (مدرسه رسمی) را در آن منطقه تأسیس کند. کارش در عربستان تا حدی بالا گرفت که علاوه بر تدریس، از سوی حکومت عربستان قاضی ناحیه قطیف شد.

سرانجام در 1953 و به دعوت شیخ علی بن عبدالله آل ثانی، حاکم وقت قطر که روحیه ای علمی و ادبی داشت به قطر بازگشت. بازگشت وی به قطر در آن شرایط اما راحت نبود. حاکم قطر مجبور شد برای بازگشت وی از سعود بن عبدالعزیز، ولیعهد عربستان اجازه بگیرد. ولیعهد عربستان نیز با وساطت شیخ محمد المانع که در آن زمان ریاست اداره معارف عربستان را بر عهده داشت، با بازگشت وی موافقت کرد.

شیخ عبدالله انصاری به‌عنوان یکی از پیشگامان نهضت آموزشی در قطر شناخته می‌شود. وی از شاگردان مدرسه اثریه بود که یکی از نخستین مدارس تأسیس‌شده در کشورهای حوزه خلیج فارس به شمار می‌رفت. این مدرسه و دانش‌آموختگان آن نقش بسیار مهم و روشنی در ساختار و پیشبرد نهضت آموزشی قطر ایفا کردند. از جمله این پیشگامان می‌توان به شیخ عبدالله بن زید آل محمود، شیخ عبدالله السبیعی، شیخ قاسم درویش فخرو، احمد الجابر و دیگران اشاره کرد.

پس از بازگشت به قطر، در دوره‌ای که دولت تازه‌تأسیس این کشور به دنبال تثبیت ساختارهای فرهنگی و دینی بود، شیخ انصاری نقش کلیدی در سازماندهی آموزش دینی، تأسیس مدارس شرعی و نهادینه کردن آموزه‌های اسلامی در ساختار اداری و اجتماعی کشور ایفا کرد.

از تاثیرات مهم شیخ عبدالله الأنصاری می توان به تأسیس نخستین مؤسسه دینی رسمی در قطر اشاره کرد که به عنوان اولین معهد دینی این کشور شناخته می‌شود. وی در تدوین برنامه درسی علوم اسلامی نقش اساسی داشت و بر تألیف و بازبینی کتاب‌های درسی مربوط به مراحل مختلف آموزش دینی نظارت می کرد.

کارنامه مهم زندگی شیخ اما تلاش های وی در رفع موانع آموزش دختران در قطر بود که از این جهت، از پیشگامان و مشوقان اصلی آموزش برای زنان در این کشور به شمار می‌رود.

آمنه محمود الجیده، پیشگام آموزش دختران در کشور قطر در خاطرات خود می گوید: «شیخ عبدالله بن ترکی و شیخ عبدالله الأنصاری از من خواستند که ایده تدریس را با برخی از زنان قطری در میان بگذارم، اما در ابتدا با پذیرش و استقبال مواجه نشدیم. پس از آن، به شهر وکره رفتیم و برخی از خانواده‌ها را برای تدریس قرآن کریم و اداره مدرسه‌ای در وکره تشویق کردیم؛ پس از آن، مدرسه‌ای کوچک در آن‌جا افتتاح شد».[i]

آمنه الجیدة در سمت چپ تصویر

نقش‌آفرینی در نهادهای دینی و فرهنگی قطر

شیخ عبدالله الأنصاری سال‌ها به‌عنوان نسختین مدیر اداره امور دینی در قطر فعالیت کرد و در همین مقام، سنگ‌بنای بسیاری از مؤسسات و برنامه‌های دینی کشور را گذاشت. وی از نخستین کسانی بود که ایده تأسیس مدارس شرعی و آموزش رسمی علوم اسلامی در قطر را مطرح کرد و پروژه‌های مختلفی را پایه‌ریزی نمود.

شیخ پس از بازگشت از عربستان و استقرار در دوحه، در 1955م نخستین مؤسسه دینی رسمی را در پایتخت قطر افتتاح کرد. وی خود مدیریت و نظارت بر این معهد دینی را بر عهده گرفت و دروس دینی را شخصاً در آن تدریس می‌کرد. شیخ الأنصاری برای تدریس از گروهی از علما و شیوخ برجسته دعوت کرد که بیشتر آنان از چهره‌های پیشگام آموزش در قطر بودند. بسیاری از این استادان، مثل خود شیخ از فارغ‌التحصیلان مدرسه اثریه بودند. از جمله این اساتید می‌توان به افراد زیر اشاره کرد: شیخ عبدالله بن ترکی، شیخ محمد غباش، شیخ مبارک الناخی، شیخ راشد الدرهم، شیخ یوسف عبدالمقصود، شیخ احمد قدسی، شیخ عبدالرحمن الملا و شیخ خمیس فیاض. این معهد دینی به مرور به یکی از پایه‌های اصلی آموزش دینی و گسترش معارف اسلامی در قطر تبدیل شد.

از همان آغاز تأسیس، معهد انصاری فعالیت های مختلفی داشت. مهمتر از همه، پاسخ به نیازهای آموزشی و دینی مختلف اقشار جامعه به‌ویژه طلاب علوم دینی بود که از مناطق مختلف قطر و حتی برخی کشورهای خلیج فارس برای حضور در این معهد به دوحه می آمدند. در ساختار اولیه این معهد، بخشی برای آموزش مقدماتی و پایه به طلبه‌های مبتدی اختصاص یافته بود تا آنان بتوانند در فضایی مناسب، آموزش‌های ابتدایی دینی را فرا بگیرند. همچنین بخشی به‌عنوان «داخلی» برای اقامت طلابی که از روستاها و مناطق دورافتاده قطر یا دیگر کشورهای منطقه به این معهد می‌آمدند، در نظر گرفته شده بود.

به مرور، تعداد طلاب معهد دینی به حدود ۱۸۰ نفر رسید در حالی که تعداد کارمندان و اساتید آن فقط ۱۰ نفر بود. این معهد دینی به مدت سه سال به فعالیت خود ادامه داد و سپس در چارچوب توسعه ساختار آموزشی کشور، زیر نظر اداره معارف وقت (وزارت آموزش و پرورش قطر) قرار گرفت. پس از آن، طلاب معهد بر اساس سطح علمی‌شان، به مدارس دولتی انتقال یافتند و در نظام آموزشی رسمی کشور ادغام شدند.

شیخ عبدالله الأنصاری، علاوه بر مدیریت کل معهد، شخصاً به تدریس تفسیـر قرآن و حدیث هم اشتغال داشت. وی شاگردانی تربیت کرد که بعدها برخی از آنان به جایگاه‌های برجسته علمی، اداری و مذهبی در کشورهای خود دست یافتند از جمله:

راشد عبدالله علی وزیر امور خارجه امارات عربی متحده، عبدالله حمید المزروع وزیر پیشین دادگستری در امارات متحده عربی، ثانی بن عیسی بن حارب  وزیر سابق اوقاف و امور اسلامی در امارات متحده عربی؛ محمود هزاع عبدالربه  از شخصیت‌های برجسته حوزه آموزش و پرورش در امارات؛ عبدالعزیز بن عبدالله بن ترکی، وزیر پیشین آموزش و پرورش قطر؛ محمد سالم الکواری، دیپلمات برجسته قطری؛ یوسف عبدالرحمن الملا،  معاون وزارت آموزش و پرورش قطر؛ سلطان محمد الملا، معاون وزارت آموزش و پرورش قطر.

از جمله شاگردان بسیار نزدیک وی، فرزندش دکتر محمد بن عبدالله الأنصاری بود که راه علمی پدر را ادامه داد. وی تحصیلات شرعی خود را در دانشگاه اسلامی مدینه به پایان رساند و پس از بازگشت به قطر، مناصب مختلفی را در وزارت آموزش و پرورش این کشور بر عهده گرفت. دیگر فرزند وی، ابراهیم نیز در تحصیل شریعت، مسیر پدر را پیمود.

دکتر ابراهیم بن عبدالله الانصاری، رئیس دانشکده شریعت دانشگاه قطر

اما از دیگر کاکردهای معهد شیخ عبدالله، برگزاری دوره های ویژه برای ائمه مساجد بود. همچنین کتابخانه‌ای کوچک نیز در این معهد قرار داشت که مراجع اولیه علمی و متون دینی برای دانش‌پژوهان فراهم می‌ساخت. نقش شیخ عبدالله انصاری در تدوین خطبه‌های جمعه، تربیت ائمه جماعات، ساماندهی امور مساجد، و همچنین ترویج حفظ قرآن کریم در دهه‌های ۶۰ و ۷۰ میلادی به‌گونه‌ای بود که بسیاری از پژوهشگران او را «پدر معنوی آموزش اسلامی در قطر» می‌دانند.

شیخ یوسف قرضاوی و عبدالله أنصاری

پس از آن‌که معهد دینی به دستور اداره معارف بسته شد، اداره نخستین مدرسه ابتدایی در قطر به شیخ عبدالله انصاری واگذار شد. این مدرسه بعدها به مدرسه صلاح‌الدین نامگذاری شد.

در دوران مدیریت شیخ بر مدرسه صلاح‌الدین، شیخ یوسف قرضاوی که بعدها به عنوان پدر معنوی جنبش اخوان المسلمین شناخته شد در ۱۵ سپتامبر ۱۹۶۱ میلادی از مصر وارد کشور قطر شد. عبدالله انصاری همان آغاز ورود، بنای آشنایی با قرضاوی نهاد و این دو نفر در دفتر معهد دینی با یکدیگر دیدار کردند. دیداری که به یکی از مهمترین و تاریخی ترین رویدادهای دینی در کشور قطر تبدیل شد.

شیخ عبدالله انصاری در کنار عبدالحلیم محمود شیخ الازهر و شیخ یوسف قرضاوی

قرضاوی که پس از آن، سال‌ها در قطر زندگی کرد و در نهادهای علمی این کشور نقش مهمی داشت، در خاطرات خود از شیخ عبدالله الأنصاری به‌عنوان شخصیتی زاهد، فقیه، متواضع و مردمی یاد می‌کند و می‌گوید: «شیخ عبدالله مردی بود که دین را در عمل تبلیغ می‌کرد نه فقط در کلام. او اخلاق اسلامی را زیسته بود، نه اینکه فقط درباره‌اش سخن بگوید.»

قرضاوی همچنین اشاره کرده که شیخ انصاری، برخلاف برخی علما، از ورود به منازعات سیاسی پرهیز می‌کرد و بیشتر به تقویت بنیان دینی جامعه و تعلیم نوجوانان و جوانان اهتمام داشت. به نظر می رسد که یکی از زمینه‌های ایفای نقش قرضاوی در قطر را باید در همین استقبال عبدالله انصاری از وی جستجو کرد.

میراث فکری شیخ عبدالله انصاری

در زمینه اداره امور دینی، شیخ عبدالله انصاری نقش برجسته‌ای ایفا کرد؛ وی در تألیف، تحقیق، چاپ و نشر بیش از ۲۰۰ عنوان کتاب مشارکت داشت. بیشتر این آثار از منابع اصلی در فقه، تفسیر، حدیث، زبان و ادب، تاریخ، پزشکی و نجوم بودند. در سال 1980م، سومین کنفرانس جهانی سیره و سنت در قطر برگزار شد که ریاست آن را شیخ انصاری بر عهده داشت. این کنفرانس با موفقیت چشم‌گیری برگزار و پیشنهاداتی در آن مطرح شد که در حوزه تربیت، فقه، و علوم سیره و سنت، نقش مؤثری در جهان عرب ایفا کرد.[i]

شیخ عبدالله انصاری در کنار حمد بن خلیفه آل‌ثانی در حال میزبانی قطر از «کنفرانس جهانی سیره نبوی»

در ۱۹۸۲م به فرمان امیر وقت کشور قطر، شیخ خلیفه بن حمد آل ثانی، اداره احیای التراث الاسلامی (میراث اسلامی) تأسیس شد. مسئولیت این اداره به شیخ عبدالله الأنصاری واگذار گردید که در طول سال‌های فعالیت خود توانست آن را به یکی از نهادهای اصلی فرهنگی و دینی کشور تبدیل کند. این اداره به‌مرور زمان،  جایگزین اداره شؤون دینی شد و نقش اصلی در مدیریت امور دینی، نشر علوم اسلامی، و احیای آثار و منابع اصیل اسلامی را بر عهده گرفت. پس از وفات شیخ عبدالله الأنصاری، این نهاد توسعه بیشتری یافت و به وزارت اوقاف و امور اسلامی تبدیل شد، که امروزه نیز یکی از مهم‌ترین نهادهای رسمی دینی در کشور قطر به‌شمار می‌رود.

شیخ عبدالله الأنصاری دانش گسترده‌ای در علم نجوم هم داشت. او به مدت نزدیک به سی سال مسئول انتشار تقویم قطری بود. نخستین تقویم تحت نظارت او در سال 1985م هجری قمری منتشر شد.

وی آگاهی عمیقی از مسائل مربوط به حلول ماه، زمان‌بندی‌های تقویم عربی، ستارگان، ماه‌های شمسی و تأثیرات آن بر کشاورزی، شکار و صید دریایی، بادها و آغاز و پایان فصول داشت. کتاب مشهور «الموافقات» را هم در چارچوب همین مسائل نجومی و تقویمی تألیف کرد و پایه‌های محاسباتی تقویم قطری را بنیان نهاد، تقویمی که بعدها به عنوان تقویم رسمی دولت قطر شناخته شد و حتی در بسیاری از کشورهای خلیج فارس نیز مورد استفاده قرار گرفت.[i]

شیخ انصاری در فیلیپین

انصاری در بسیاری از فعالیت‌های تبلیغی بین المللی هم مشارکت داشت. وی عضو شورای تأسیسی انجمن جهانی اسلام و عضو انجمن ادب اسلامی بود.

شیخ انصاری در کره جنوبی

علاوه بر این، یکی از مؤسسان سازمان دعوت اسلامی و شورای اسلامی آفریقا نیز بود. همچنین در تأسیس مراکز اسلامی در کشورهایی مانند کره، ژاپن، فیلیپین، سنگاپور، تایلند، آلمان، فرانسه و چند ایالت آمریکا نقش داشت. وی همچنین مؤسسه دار الایتام الأنصاریه در منطقه «کرالا» هند را تاسیس کرد که امروزه به یکی از بزرگ‌ترین دانشگاه‌های فناوری در هند محسوب می شود. امروزه مدارس این دارالایتام از مدارس سطح بالای منطقه کرالا به شمار می‌روند، به طوری که هم مسلمانان و هم هندوها به آنجا مراجعه می‌کنند. این در حالی است که طبق سنت شیخ، دانش‌آموزان فقیر در این مدارس به صورت رایگان تحصیل می‌کنند.[i]

شیخ انصاری در پاییز 1989 درگذشت. مراسم تشییع وی یکی از رویدادهای تاریخی در قطر به شمار می رود. نماز میت به امامت شیخ عبدالله بن زید المحمود، قاضی القضات و مفتی بلاد قطر اقامه شد و شیخ یوسف قرضاوی نیز در آن مراسم سخنرانی کرد.

مجمع شیخ عبدالله الأنصاری؛ میراثی زنده

در سال ۲۰۱۱ دولت قطر به پاس خدمات ده‌ها ساله شیخ، اقدام به تأسیس یک نهاد دینی مستقل با نام «مجمع الشیخ عبدالله بن إبراهیم الأنصاری للقرآن الکریم وعلومه» نمود.  این مرکز با حضور نخست وزیر قطر، شیخ یوسف قرضاوی رئیس اتحادیه جهانی علمای مسلمان و شیخ محمد الخلیفی، رئیس شورای مشورتی و فرزندان شیخ انصاری در بیست و پنجمین سالگرد رحلت وی افتتاح شد.

این مجمع، امروز زیر نظر وزارت اوقاف و امور اسلامی در حوزه های مختلف «آموزش تخصصی علوم قرآنی»، «تربیت حفاظ و قراء»، «تحقیق و نشر نسخ خطی قرآنی و فقهی» و «برگزاری مسابقات قرآن» فعالیت می کند.

از سال ۲۰۱۵ این مرکز همچنین میزبان نشست‌های علمی، کارگاه‌های تربیتی و دوره‌های آموزشی برای ائمه جماعات بوده است.

یکی از ویژگی‌های کمتر شناخته‌شده این مجتمع، وجود کتابخانه‌ای تخصصی از آثار دینی و نسخ خطی است که بسیاری از آن‌ها به همت شخص شیخ عبدالله الأنصاری گردآوری یا تألیف شده‌اند. برخی منابع از وجود بیش از ۲۰۰ نسخه خطی فقهی، تفسیری، ادبی و تاریخی در این مرکز خبر داده‌اند. اکنون این کتابخانه ۲۳ هزار نسخه چاپی از کتاب در حوزه‌های گوناگون را به بازدیدکنندگان ارائه می دهد.

امروز، نام شیخ عبدالله الأنصاری نه‌فقط در تابلوی این مؤسسه، بلکه در اذهان بسیاری از دانش‌آموختگان علوم دینی در قطر زنده است. وی نسلی از علما، ائمه جماعات، معلمان قرآن و خطیبان را پرورش داد که در سراسر قطر به آموزش و تبلیغ مشغول‌اند. به تعبیر بسیاری از پژوهشگران قطری: اگر بخواهیم یک نماد بومی برای هویت دینی قطر معرفی کنیم، بی‌تردید شیخ عبدالله الأنصاری، یکی از اصلی‎ترین گزینه‌ها خواهد بود.