مقبره حکیم ابوالفتح گیلانی یکی از بناهای تاریخی دوران مغول است که در حسن ابدال، پاکستان واقع شده است. این مقبره محل دفن حکیم ابوالفتح گیلانی (متوفی ۱۵۸۹ م.) و برادرش حکیم حمام گیلانی (متوفی ۱۵۹۵ م.) می‌باشد. این بنا نه‌تنها یک شاهکار معماری است، بلکه یادآور پیوندهای تاریخی میان ایران و هند گورکانی در دوران حکومت جلال‌الدین اکبر است.
علاوه بر نقش مهم او در امور سیاسی و اداری، حکیم ابوالفتح گیلانی به دلیل اختراع قلیان نیز شناخته می‌شود؛ وسیله‌ای که در ابتدا برای تصفیه دود تنباکو و کاهش اثرات مضر آن طراحی شده بود. این نوآوری بعدها به یک پدیده فرهنگی در شبه‌قاره هند و خاورمیانه تبدیل شد.
پیشینه تاریخی
هجرت ابوالفتح گیلانی به دربار مغولان هند
حکیم ابوالفتح گیلانی از اشراف‌زادگان گیلان در ایران بود. پدر او، مولانا عبدالرازق، سال‌ها به عنوان صدر (عالم مذهبی عالی‌رتبه) گیلان خدمت کرد. اما هنگامی که شاه طهماسب صفوی گیلان را فتح کرد، حاکم آنجا، احمدخان، به اسارت درآمد و مولانا عبدالرازق تحت شکنجه کشته شد.
برای فرار از آزار و اذیت صفویان، ابوالفتح گیلانی و دو برادرش، حکیم حمام و حکیم نورالدین، در سال بیستم سلطنت اکبر (حدود ۱۵۷۵ میلادی) به هند گریختند. آنان پس از ورود به دربار مغولان، به دلیل نسبت اشرافی و توانایی‌های شخصی‌شان، مورد پذیرش و حمایت اکبر قرار گرفتند.
مورخان هم‌عصر او، از جمله ابوالفضل علامی و عبدالقادر بداونی، از هوش سرشار، سیاست‌مداری و دانش گسترده ابوالفتح گیلانی یاد کرده‌اند. بداونی به‌ویژه از برتری فکری و تأثیر او در دربار اکبر تمجید می‌کند.
فعالیت در بنگال و درگیری‌های سیاسی
پس از چهار سال خدمت در دربار مغول، در ۱۵۷۹ میلادی، حکیم ابوالفتح گیلانی به عنوان صدر و امین (اداره‌کننده) بنگال منصوب شد. در دوران مسئولیت او، قیام قبیله قاشال‌ها در این منطقه رخ داد. در این شورش، سپاه مغول شکست خورد و بسیاری از مقامات، از جمله ابوالفتح گیلانی و برادرش نورالدین، اسیر شدند.
ابوالفتح گیلانی موفق شد فرار کند و خود را به دربار اکبر برساند، اما برادرش نورالدین کشته شد. با این وجود، اکبر همچنان به او اعتماد داشت و او را در دربار نگه داشت تا زمانی که در سال ۱۵۸۹ میلادی درگذشت.
معماری و ویژگی‌های مقبره
ساخت و طراحی
مقبره حکیم ابوالفتح گیلانی در حسن ابدال قرار دارد، شهری که به دلیل اهمیت معنوی و تاریخی‌اش شهرت دارد. طبق خاطرات جهانگیرشاه، مقبره و حوض مجاور آن توسط خواجه شمس‌الدین محمد خوافی، یکی از وزرای اکبر بین سال‌های ۱۵۸۱ تا ۱۵۸۳ میلادی، ساخته شد.
ویژگی‌های معماری
- طرح مربعی: مقبره دارای پایه‌ای مربعی با گوشه‌های پخ‌شده در جهت‌های جنوبی و غربی است.
- دو طبقه: بنا دو طبقه دارد که بر شکوه آن می‌افزاید.
- ایوان‌های قوسی‌شکل: در هر سمت مقبره، یک ایوان قوسی‌شکل بزرگ قرار دارد که ارتفاع هر دو طبقه را در بر می‌گیرد.
- نقش‌ونگارهای ایرانی: در کنار هر ایوان بزرگ، چهار طاقچه کوچک به سبک معماری ایرانی ساخته شده‌اند.
- راه‌سنگفرش و باغ دیواردار: یک راه‌سنگفرش از حوض به باغی دیواردار منتهی می‌شود که زیبایی محوطه را دوچندان کرده است.
مقبره ماهی
یکی از جنبه‌های جالب این مجموعه، مقبره‌ای مرموز در سمت غربی آن است که به مقبره ماهی معروف شده است. هرچند اطلاعات دقیقی درباره منشأ آن در دست نیست، اما این سازه به رمز و راز این مکان تاریخی افزوده است.
ابوالفتح گیلانی و اختراع قلیان
منشأ قلیان و نقش گیلانی
یکی از مهم‌ترین میراث‌های حکیم ابوالفتح گیلانی، ابداع قلیان (چُلیم یا نارجیل) است. در اواخر قرن شانزدهم، بازرگانان پرتغالی تنباکو را به هند معرفی کردند و اشراف مغول به استعمال آن علاقه‌مند شدند. گیلانی که نگران آثار زیان‌بار دود مستقیم تنباکو بود، سیستمی را طراحی کرد که دود از میان آب عبور کند تا "تصفیه شود".
این وسیله برای نخستین بار در دربار اکبر استفاده شد و به سرعت در میان طبقات اشرافی هند گورکانی محبوب گردید. بعدها، این فرهنگ به ایران، امپراتوری عثمانی و کشورهای عربی نیز راه یافت.
تأثیرات فرهنگی و اجتماعی قلیان
- اشراف‌زادگان هندی: قلیان به نماد جایگاه اجتماعی و ثروت در میان اشراف هند تبدیل شد.
- نفوذ در جهان عرب و ایران: این شیوه استعمال تنباکو در خاورمیانه و ایران نیز رواج پیدا کرد و قهوه‌خانه‌های قلیان‌دار به مراکز فرهنگی تبدیل شدند.
- کاربرد مدرن: امروزه، قلیان در سراسر جهان در خانه‌ها و قهوه‌خانه‌ها یافت می‌شود و به بخشی از فرهنگ اجتماعی بسیاری از ملت‌ها تبدیل شده است.
ارتباط با دنیای واقعی: قلیان کرم آبی در آلیس در سرزمین عجایب
جالب است بدانید که قلیان حکیم ابوالفتح گیلانی الهام‌بخش شخصیت کرم آبی در داستان "آلیس در سرزمین عجایب" شده است. این کرم با یک قلیان دسته‌بلند دیده می‌شود، که برخی معتقدند اشاره‌ای به میراث تاریخی قلیان گیلانی دارد.
نتیجه‌گیری
مقبره حکیم ابوالفتح گیلانی در حسن ابدال نه‌تنها یادگار شکوه دوران مغولان هند، بلکه نشان‌دهنده روابط عمیق میان ایران و هند گورکانی است. این بنا به‌عنوان آرامگاه یکی از برجسته‌ترین پزشکان و سیاستمداران ایرانی در دربار اکبر، ارزشی تاریخی و فرهنگی دارد.
همچنین، ابداع قلیان توسط گیلانی تأثیر عمیقی بر فرهنگ و رسوم استعمال تنباکو در شبه‌قاره هند، خاورمیانه و فراتر از آن داشته است. امروزه، میراث او هم در قالب این بنای تاریخی و هم در استمرار فرهنگ قلیان در سراسر جهان زنده است.
نکات کلیدی:
- گیلانی یک پزشک و سیاستمدار ایرانی بود که در دربار اکبر خدمت کرد.
- مقبره او ترکیبی از معماری ایرانی-مغولی است.
- او مخترع قلیان بود که ابتدا در دربار اکبر معرفی شد.
- قلیان به یک نماد اجتماعی در هند، ایران و کشورهای عربی تبدیل شد.
- این بنا بخشی از میراث مغولی پاکستان و پیوندهای تاریخی ایران و هند است.
https://pakheritage.org/tomb-of-abul-fateh-gilani/
https://warehouse13.fandom.com/wiki/Hakim_Abu%27l-Fath_Gilani%27s_Hookah
نظر شما