روز 11 جولای، ده‌ها هزار نفر در بوسنی و هرزگوین به یاد قربانیان قتل‌عام سربرنیتسا که سی سال پیش رخ داد، گرد هم آمدند. در مراسم تأثیرگذار یادبود در روستای پوتوچاری در شرق بوسنی، بازماندگان، خانواده‌های قربانیان و نمایندگان سیاسی حضور داشتند. پس از مراسم، بقایای هفت تن از قربانیان به خاک سپرده شد. در سارایوو، پایتخت بوسنی، نیز مردم با شنیدن آژیرهای ظهر، خودروها را متوقف کردند و عابران برای یک دقیقه سکوت کردند تا به قربانیان ادای احترام کنند. مقامات این کشور روزی ملی برای عزاداری اعلام کرده بودند. در روزهای گذشته نیز هزاران نفر در یک راهپیمایی صلح صد کیلومتری، یک مسابقه دوی فوق‌ماراتن و یک کاروان موتورسواری به یاد قربانیان شرکت کردند. قتل‌عام سربرنیتسا (۱۹۹۲-۱۹۹۵) به‌عنوان تاریک‌ترین فصل تاریخ این منطقه شناخته می‌شود. در عرض چند روز، سربازان ارتش صرب بوسنیایی، پلیس و شبه‌نظامیان بیش از هشت هزار بوسنیایی مسلمان را به دلیل مذهب و قومیتشان کشتند. قربانیان عمدتاً مردان و پسران بودند و هنوز هم گورهای جمعی آن‌ها در این سرزمین کشف می‌شود. بر اساس گزارش‌های رسانه‌های بوسنیایی، در میان قربانیانی که روز جمعه به خاک سپرده شدند، دو جوان ۱۹ساله نیز بودند.
گراسیلا گاتی سانتانا، رئیس دادگاه سازمان ملل برای یوگسلاوی سابق، اظهار داشت که بهترین راه برای مقابله با انکار جنایت، پایبندی به احکام صادره از سوی دادگاه لاهه است. او تأکید کرد: این امر از طریق تمرکز بر آموزش ممکن می‌شود.» به گزارش شبکه محلی N1، تاکنون ۵۴ نفر در ارتباط با جنایات سربرنیتسا به بیش از ۷۰۰ سال زندان محکوم شده‌اند. برخی از این افراد توسط دادگاه‌های بوسنی و برخی دیگر، مانند راتکو ملادیچ، فرمانده ارتش صرب بوسنیایی، توسط دادگاه‌های بین‌المللی محاکمه شده‌اند.
در این مراسم، نمایندگان بین‌المللی متعددی حضور داشتند. مارک روته، دبیرکل ناتو، امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه، و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، از طریق پیام یا ویدئو با شرکت‌کنندگان سخن گفتند. همچنین سران کشورهای کرواسی، اسلوونی، کوزوو و مونته‌نگرو، که از جمهوری‌های سابق یوگسلاوی هستند، پیام‌های همبستگی ارسال کردند. مارتا کوس، کمیسر گسترش اتحادیه اروپا از اسلوونی، اظهار داشت: وظیفه ماست که یادآوری کنیم و هرگز چشم خود را بر نقض حقوق بشر و زیر سؤال بردن کرامت انسان‌ها نبندیم.
پیام الکساندر ووچیچ، رئیس‌جمهور صربستان، واکنش‌های متفاوتی برانگیخت. او در پلتفرم ایکس این جنایت را «جرمی هولناک» خواند و افزود: «ما نمی‌توانیم گذشته را تغییر دهیم، اما باید آینده را تغییر دهیم. از طرف مردم صربستان، بار دیگر به خانواده‌های قربانیان بوسنیایی تسلیت می‌گویم و اطمینان دارم که چنین جنایتی دیگر تکرار نخواهد شد.» بااین‌حال، سال گذشته ووچیچ با قطعنامه سازمان ملل برای تعیین ۱۱ ژوئیه به‌عنوان روز جهانی یادبود سربرنیتسا مخالفت کرده بود. مقامات بلگراد همچنان از به‌کاربردن واژه «نسل‌کشی» برای این جنایت خودداری می‌کنند.
یادبود سربرنیتسا: تعهدی برای یادگیری و اقدام
کمال ارگون، رئیس جامعه اسلامی میلی گروش، تأکید کرد که یادبود نباید صرفاً یک آیین باشد، بلکه باید به معنای مسئولیت‌پذیری در زمان حال باشد. این جامعه در سی‌امین سالگرد این نسل‌کشی، با ابراز همدردی عمیق با قربانیان و خانواده‌هایشان، از همه گروه‌های اجتماعی خواست تا سربرنیتسا را در حافظه جمعی حفظ کنند و به صدای بازماندگان گوش دهند. او گفت: دعای ما برای قربانیان است، اما کلام ما متعلق به زندگان. یادبود، ساکت نیست؛ هشداری است، تعهدی است و نفی فراموشی است. سربرنیتسا نه یک حادثه تاریخی، بلکه نتیجه نفرت، پروپاگاندای سیاسی و ناکامی جامعه جهانی بود. جهان نظاره‌گر بود و سکوت کرد. امروز، این فاجعه وظیفه‌ای را بر دوش ما گذاشته است: اروپا هرگز نباید در برابر آزار، تبعید یا نابودی انسان‌ها به دلیل مذهب یا قومیتشان سکوت کند. وقتی نفرت قومی به سلاحی سیاسی تبدیل می‌شود، جامعه جهانی نباید پشت عبارات دیپلماتیک پنهان شود. دیگر نباید گفته شود: «ما نمی‌دانستیم».
سربرنیتسا حمله‌ای به مسلمانان اروپا در قلب این قاره بود؛ حمله‌ای به تنوع دینی، کرامت انسانی. هرکس تاریخ اروپا را جدی بگیرد، باید سربرنیتسا را نیز جدی بگیرد و آن را بخشی از هویت خود بداند. تاریخ مسلمانان اروپا بخشی از حال و آینده این قاره است. کسی که برای ارزش‌های اروپایی تلاش می‌کند، نباید از رنج مسلمانان چشم‌پوشی کند. نفرت و تبعیض با قتل‌عام آغاز نمی‌شود، بلکه با کلمات، طرد و محرومیت شروع می‌شود. کسانی که به‌طور کلیشه‌ای مسلمانان را متهم می‌کنند، دین آن‌ها را تهدید نشان می‌دهند یا وجودشان را زیر سؤال می‌برند، راه را برای نیروهایی هموار می‌کنند که از کلمات به عمل می‌رسند.
سربرنیتسا به ما یادآوری می‌کند که طرد گروه‌های انسانی به دلایل مذهبی یا نژادی، کل جامعه را به خطر می‌اندازد. نظم دموکراتیکی که انسان‌ها را گزینش کند و از آن‌ها محافظت نکند، اعتبار خود را از دست می‌دهد. یادبود نباید صرفاً تشریفاتی باشد و بی‌نتیجه بماند؛ باید واقعیت زندگی مسلمانان در اروپا را نیز در نظر بگیرد.
نسل‌کشی سربرنیتسا در کتاب‌های درسی غایب است
هنوز هم نسل‌کشی سربرنیتسا به‌ندرت در کتاب‌های درسی دیده می‌شود. بسیاری از جوانان از آنچه در بوسنی رخ داد بی‌اطلاع‌اند. این خلأ بی‌طرفانه نیست؛ خطرناک است. کسی که نداند چه اتفاقی افتاده، نمی‌تواند تشخیص دهد که تاریخ ممکن است تکرار شود. سربرنیتسا باید بخشی از فرهنگ یادبود شود. تاریخ نسل‌کشی علیه مسلمانان اروپا باید در کلاس‌های درس، موزه‌ها و آموزش سیاسی گنجانده شود. یادآوری، محافظت می‌کند؛ فراموشی، خطر می‌آفریند.
هزاران نفر در راهپیمایی صلح برای گرامیداشت قربانیان سربرنیتسا
از روز چهارشنبه 9 جولای، بیش از ۶ هزار نفر در بوسنی و هرزگوین با شرکت در «راهپیمایی صلح» سه‌روزه، یاد قربانیان نسل‌کشی سربرنیتسا را گرامی داشتند. این مسیر حدوداً ۱۰۰ کیلومتری، بازماندگان، فعالان و شرکت‌کنندگان بین‌المللی را از میان جنگل‌ها، کوه‌ها و روستاها به سوی یادبود سربرنیتسا در پوتوچاری هدایت می‌کند، جایی که در روز جهانی یادبود مراسم گرامیداشت قربانیان برگزار شد.
این مسیر که از شهر توزلا در شرق بوسنی آغاز می‌شود، یادآور «راهپیمایی مرگ» سی سال پیش است؛ زمانی که بیش از ۸ هزار بوسنیایی مسلمان در تلاش برای فرار از دست ارتش صرب بوسنیایی به سوی شهر آزاد توزلا کشته شدند.
یکی از بازماندگان در گفت‌وگو با شبکه N1 اظهار داشت: وقتی از مکانی عبور می‌کنم که برادرم در آنجا کشته شد، همه‌چیز دوباره در خاطرم زنده می‌شود. ابتدا می‌خواستم راهپیمایی را ترک کنم، اما ادامه دادم.
نسل‌کشی سال ۱۹۹۵ همچنان همزیستی در این کشور چندقومیتی را دشوار کرده است. کشف گورهای جمعی حتی پس از سه دهه، گواهی بر این زخم عمیق است. در سال ۲۰۲۴، سازمان ملل متحد با تعیین روزی بین‌المللی برای یادبود این نسل‌کشی، به گرامیداشت قربانیان آن پرداخت.یادبود به معنای عمل است، نه فقط به‌یادآوردن. هدف، کشیدن خطوط موازی بی‌جا نیست، بلکه حفظ معیارهای اخلاقی است. کسی که امروز برای سربرنیتسا سوگواری می‌کند، نباید در برابر مرگ انسان‌ها در مدیترانه یا محرومیت اقلیت‌ها در غزه یا مرزهای اروپا سکوت کند. سالگرد سربرنیتسا تنها یک نشانه تاریخی نیست؛ آزمونی برای زمان حال ماست. نسل‌کشی سربرنیتسا به‌عنوان فجیع‌ترین جنایت جنگی اروپا پس از جنگ جهانی دوم شناخته می‌شود.
در جریان جنگ داخلی بوسنی و هرزگوین (۱۹۹۲-۱۹۹۵)، نیروهای صرب در ژوئیه ۱۹۹۵ به این شهر یورش بردند. سربازان کلاه‌آبی سازمان ملل، که وظیفه حفاظت از منطقه را داشتند، نتوانستند از مردم در برابر نیروهای صرب محافظت کنند. در این روز، بیش از هشت هزار بوسنیایی مسلمان به‌طور دسته‌جمعی کشته شدند.
گاه‌شمار نسل‌کشی سربرنیتسا:
۱ مارس ۱۹۹۲
همه‌پرسی: بوسنی و هرزگوین با ۹۹٫۴ درصد آرا استقلال خود را اعلام کرد. صرب‌های بوسنی این همه‌پرسی را تحریم کردند.
۶ آوریل ۱۹۹۲
در پی تحریم، جنگ میان صرب‌های مسیحی بوسنی و بوسنیایی‌های مسلمان آغاز شد.
۱۶ آوریل ۱۹۹۳
شهرهای سربرنیتسا، سارایوو، گوراژده، ژپا، توزلا و بیهاچ به‌عنوان مناطق امن اعلام شدند و استفاده از تسلیحات سنگین در این مناطق ممنوع شد. حفاظت نظامی این مناطق عمدتاً بر عهده نیروهای کلاه‌آبی هلندی (داتچ‌بَت) بود که تنها به تسلیحات سبک مجهز بودند.
آوریل ۱۹۹۴ – اوت ۱۹۹۴
با وجود هشدارها و تهدیدهای سازمان ملل، ارتش صرب بوسنیایی به پیشروی ادامه داد و «پاکسازی قومی» علیه مسلمانان را آغاز کرد.
۵ تا ۶ ژوئیه ۱۹۹۵
ارتش صرب بوسنیایی به رهبری ژنرال راتکو ملادیچ جنوب سربرنیتسا را بمباران کرد و در روزهای بعد، کل شهر را تصرف کرد.
۱۱ ژوئیه ۱۹۹۵
روز نسل‌کشی: راتکو ملادیچ بدون مواجهه با مقاومت جدی، وارد منطقه امن سربرنیتسا شد و هزاران نفر از مردان و پسران بوسنیایی مسلمان را قتل‌عام کرد. اجساد قربانیان تکه‌تکه شده و در گورهای جمعی دفن شدند. تمام مردان ۱۲ تا ۷۷ساله از خانواده‌هایشان جدا شدند. در عرض ۳۰ ساعت، ۳۳ هزار زن و کودک با اتوبوس‌ها جابه‌جا شدند و هزاران مرد در کامیون‌ها و انبارها زندانی شدند.
۲۵ ژوئیه ۱۹۹۵
دادگاه لاهه علیه ژنرال صرب، راتکو ملادیچ، و رئیس‌جمهور جمهوری صرب بوسنی رادوان کاراجیچ، به اتهام نسل‌کشی کیفرخواست صادر کرد.
۱۴ دسامبر ۱۹۹۵
طرف‌های درگیر، توافق‌نامه دیتون را امضا کردند که به جنگ پایان داد.
۲۴ مارس ۲۰۱۶
دادگاه جنایات جنگی لاهه، رادوان کاراجیچ را به اتهام نسل‌کشی، جنایات جنگی و جنایت علیه بشریت به ۴۰ سال زندان محکوم کرد. در دادگاه تجدیدنظر در مارس ۲۰۱۹، این حکم به حبس ابد افزایش یافت.
۲۲ ژوئیه ۲۰۱۷
راتکو ملادیچ، رئیس پیشین ارتش صرب، به اتهام نسل‌کشی و جنایات جنگی توسط دادگاه کیفری بین‌المللی به حبس ابد محکوم شد. ملادیچ پس از پایان جنگ، ۱۶ سال فراری بود و در سال ۲۰۱۱ دستگیر شد. محاکمه او از آن زمان در دادگاه جنایات جنگی سازمان ملل ادامه دارد.
۲۰ ژوئیه ۲۰۱۹
دیوان عالی هلند اعلام کرد که این کشور در قبال مرگ ۳۵۰ مسلمان در سربرنیتسا مسئولیت دارد.
۹ ژوئن ۲۰۲۱
دادگاه جنایات جنگی سازمان ملل در لاهه، حکم حبس ابد راتکو ملادیچ را به اتهام نسل‌کشی و جنایات علیه بشریت در جنگ بوسنی تأیید کرد و درخواست تجدیدنظر او را رد کرد.
۲۳ مه ۲۰۲۵
سازمان ملل متحد ۱۱ ژوئیه را به‌عنوان روز جهانی یادبود نسل‌کشی سربرنیتسا تعیین کرد.
این گاه‌شمار، مروری بر یکی از تاریک‌ترین فصل‌های تاریخ معاصر است که همچنان یادآور ضرورت هوشیاری در برابر نفرت و خشونت قومی و مذهبی است.
نظر شما