مقدمه  

صنعت پوشاک اسلامی در اندونزی یکی از جلوه‌های برجسته پیوند دین، فرهنگ و اقتصاد است که ریشه‌های آن به تاریخ، سنت‌های محلی و سبک زندگی مسلمانان این مجمع‌الجزایر بازمی‌گردد. برخلاف بسیاری از کشورهای اسلامی که پوشاک اسلامی بیشتر در قالب‌های سنتی باقی مانده‌اند، اندونزی موفق شده است از دل این سنت‌ها، صنعتی مدرن، پویا و بین‌المللی خلق کند که امروز در زمره تأثیرگذارترین جریان‌های مد پوشیده در جهان به شمار می‌رود. در سیر تاریخی، لباس‌های سنتی اسلامی در اندونزی همواره با مناسک دینی و آموزش مذهبی پیوند داشته‌اند. در مناطقی همچون سوماترا، به‌ویژه منطقه مینانگ‌کابائو، پوشیدن لباس‌هایی چون "باجو کروگ" همراه با روسری یا "تنگکولوک" بخشی از آداب فرهنگی و دینی بوده است. این لباس‌ها نه‌تنها بر حجاب و پوشش تأکید دارند، بلکه هویت قومی و دینی مردم را نیز بازتاب می‌دهند. با گذشت زمان و در پی تعاملات جهانی و افزایش آگاهی مصرف‌کنندگان مسلمان، این پوشاک سنتی در ترکیب با گرایش‌های مدرن، به سبکی جدید و متفاوت تبدیل شده‌اند که در آن ارزش‌های اسلامی با زیبایی‌شناسی معاصر تلفیق یافته‌اند.

این بخش به‌صورت خاص به بررسی شیوه‌های پوشش در میان مسلمانان، اعم از مرد (مسلمان) و زن (مسلمه) می‌پردازد. درباره پوشش غیرمسلمانان در فصل چهارم توضیح داده شده است. بحث درباره گفتمان و شیوه‌های پوشش مسلمانان بسیار پیچیده است. آنچه در اینجا از «پوشاک مسلمانان» مراد می‌شود، لباس‌هایی است که توسط مسلمانان، فارغ از مذهب، فرقه، جریان، حزب، قومیت، نژاد، یا سازمان دینی‌شان پوشیده می‌شود.

برای ساده‌سازی بحث، پوشاک را به دو دسته تقسیم کرده‌ام: «پوشاک مسلمان» (یعنی لباسی که مردان مسلمان می‌پوشند) و «پوشاک مسلمه» (یعنی لباسی که زنان مسلمان می‌پوشند). برخلاف زنان مسلمان، مردان مسلمان در زمینه پوشاک و آداب آن انعطاف‌پذیری بیشتری دارند. به همین دلیل، مردان مسلمان اندونزی می‌توانند هر نوع لباسی—چه در آیین‌های دینی و چه در زندگی روزمره—بر تن کنند و تنوع پوشاک مردانه در اندونزی گسترده است.

مردان مسلمان آزادی عمل زیادی در انتخاب لباس در فضاهای عمومی یا هنگام عبادت دارند: باتیک، کت، پیراهن، تی‌شرت، شلوار بلند، سارونگ، بَجو کوکو، عبا (گامیس) و غیره. برخی گروه‌های اسلامی تلاش کرده‌اند پوشاک خاصی را با نوعی هویت یا گرایش اسلامی خاص گره بزنند. برای مثال سارونگ نماد اسلام سنتی دانسته می‌شود؛ شلوار و کت‌ وشلوار نماد «اسلام مدرن» و عبا نماد «اسلام سلفی» یا «اسلام سنت نبوی» تلقی می‌ شود. همچنین برخی بَجو کوکو را به‌عنوان «لباس مسلمان» می‌شناسند، هرچند ریشه این لباس در واقع به چین بازمی‌گردد و توسط تاجران چینی به مجمع‌الجزایر اندونزی معرفی شده است. برای ساده‌ سازی بحث، پوشاک را به دودسته تقسیم کرده‌اند: «پوشاک مسلمان» (یعنی لباسی که مردان مسلمان می‌ پوشند) و «پوشاک مسلمه» (یعنی لباسی که زنان مسلمان می‌پوشند). برخلاف زنان مسلمان، مردان مسلمان در زمینه پوشاک و آداب آن انعطاف ‌پذیری بیشتری دارند. به همین دلیل مردان مسلمان اندونزی می‌ توانند هر نوع لباسی چه در آیین‌ های دینی و چه در زندگی روزمره برتن کنند و تنوع پوشاک مردانه دراندونزی گسترده است. درادامه

به توضیح بیشتر انواع پوشاک اسلامی می پردازیم .

سارونگ

از آنجا که در فصل دوم درباره عبا (گامیس) به‌تفصیل توضیح داده شده است، در این بخش تمرکز بر سه نوع دیگر از پوشاک رایج در میان مردان مسلمان خواهد بود: سارونگ، بَجو کوکو، و بَجو سُرجان. اگرچه سارونگ معمولاً توسط مردان استفاده می‌شود، اما زنان ساکن مناطق روستایی نیز به‌وفور از آن استفاده می‌کنند. این امر نشان‌دهنده انعطاف‌پذیری پوشاک سارونگ است. نکته جالب آن است که اگرچه سارونگ در ابتدا پوششی خنثی و غیردینی بود، در روند تحول خود به پوشاکی مختص مسلمانان تبدیل شد—به‌ویژه مسلمانان سنتی مانند اعضای نهضت‌العلما (NU) و ساکنان مناطق حاشیه‌شهری. هرچند برخی ساکنان مناطق شهری نیز در فضاهای خصوصی از سارونگ استفاده می‌کنند.

توضیح عکس: طلاب و مردم با پوشیدن سارونگ در منطقه موناس جاکارتا در راهپیمایی سلامت شرکت کردند. این برنامه به مناسبت گرامیداشت روز طلاب که مصادف با ۲۲ اکتبر است برگزار شد (منبع: لیپوتان۶، عکاس: آنگا یونیار).

سارونگ به‌طور کلی به پارچه‌ای مربعی‌شکل با دوخت لوله‌ای گفته می‌شود که غالباً دارای طرح‌های خاصی است، اگرچه برخی نمونه‌های ساده نیز وجود دارد. معمول‌ترین طرح‌های سارونگ شامل نقش‌های چهارخانه یا خطوط عرضی است. مواد اولیه ساخت سارونگ می‌تواند شامل پنبه، ابریشم یا پلی‌استر باشد. سارونگ پوشاکی است بسیار انعطاف‌پذیر و چندمنظوره. می‌توان آن را در موقعیت‌های مختلف، اعم از رسمی یا غیررسمی، و در فضاهای عمومی یا خصوصی به‌کار برد. برای مثال، سارونگ نه‌تنها در عبادات دینی کاربرد دارد، بلکه به‌عنوان روانداز هنگام خواب، محافظ در برابر سرما، و لباس خانگی روزانه نیز استفاده می‌شود.

در بستر تاریخی اندونزی، سارونگ فراتر از یک پوشاک ساده تلقی شده و به نمادی از مقاومت علیه استعمار، سمبل ملی‌گرایی، و مخالفت با نفوذ فرهنگ بیگانه—اعم از هلندی یا ژاپنی—تبدیل شده است. تقریباً در تمامی مناطق اندونزی، سارونگ‌هایی با طرح‌ها، نقش ‌ها و جنس ‌های متفاوت وجود دارد. حتی در دیگر کشورهای آسیای جنوب شرقی مانند مالزی و برونئی نیز سارونگ محبوبیت دارد. برای دولت و مردم مالزی و برونئی، سارونگ بخشی از پوشاک سنتی مالایی محسوب می‌شود. دولت و مردم اندونزی نیز آن را لباس ملی خود می‌دانند. رئیس‌جمهور جوکو ویدودو در تاریخ ۳ مارس ۲۰۱۹، روز ملی سارونگ را طی جشنواره سارونگ در ورزشگاه گلورا بونگ کارنو جاکارتا اعلام کرد.

با آنکه سارونگ در اصل پوشاک سنتی اقوام گوناگون با ادیان مختلف بوده است، اما در گذر زمان، تنها جامعه اسلامی سنتی—مانند مدارس دینی (پسانترن)، علما و طلاب، و جماعت نهضت‌العلما—در استفاده از آن استمرار داشته‌اند. سایر گروه‌ها، مانند ملی‌گرایان به شلوار بلند روی آورده‌اند. علمایی مانند شیخ وحاب خاسب‌الله، از دوران پیش از استقلال تا کنون، همواره از سارونگ استفاده کرده‌اند. امروزه نیز بسیاری از علما و پیروان NU حتی در محافل عمومی و رسمی همچنان از سارونگ استفاده می‌کنند.

بَجو کوکو

در کنار سارونگ، یکی دیگر از پوشش‌های مورد توجه و قابل بحث در میان مسلمانان، بَجو کوکو است؛ پیراهنی برای مردان. برای بخش زیادی از مسلمانان اندونزی بَجو کوکو به‌ عنوان لباس خاص اسلامی شناخته می‌شود. شاید علت این امر آن است که بَجو کوکو غالباً در هنگام عید فطر (ایدول فیتری) پوشیده می‌شود و حتی به‌عنوان هدیه عید به اعضای خانواده، بستگان، همسایگان و دیگران داده می‌شود. این لباس می‌تواند با سارونگ یا شلوار بلند پوشیده شود، بسته به راحتی فرد استفاده‌کننده.

اگرچه بَجو کوکو به‌عنوان لباس اسلامی شناخته می‌شود، اما گفته می‌شود که منشاء، اقتباس یا الهام آن از لباس «تویی‌خیم» (tui-khim)، لباس روزمره مردان چینی (اعم از توتوک یا پراناکان) بوده است. جامعه چینی معمولاً این لباس را همراه با شلوارهایی تا مچ پا می‌پوشیدند (پِرکاسا، ۲۰۲۱). به‌تدریج مدل پیراهن تویی‌خیم نه‌تنها توسط مردان چینی بلکه توسط اقوام و شهروندان دیگر اندونزی نیز پوشیده شد. مردم بتاوی حتی این لباس را بومی‌سازی کرده و آن را به «بَجو تیکیم» (baju tikim) تبدیل کردند. اگر به دقت بنگریم، بَجو تیکیم به سبک بتاوی شباهت زیادی به بَجو تویی‌خیم چینی دارد. برخی بر این باورند که واژه یا نام «کوکو» از آن‌جا گرفته شده است که مردان چینی پوشنده این لباس را با لفظ «اِنگکو-اِنگکو» (به معنای برادر) صدا می‌زدند.

بَجو سُرجان

در میان مسلمانان، به‌ویژه در جاوه، «بَجو سُرجان» نیز شناخته شده است. واژه «سُرجان» از دو بخش «سو» و «جا» تشکیل شده است که به معنای «سرخوردن از روی سینه» یا «لغزیدن بر قفسه سینه» است. به همین دلیل است که این لباس در جلو و پشت دارای بلندی یکسانی است. معمولاً بَجو سُرجان در مراسم‌های رسمی مانند آیین‌های سنتی جاوه‌ای استفاده می‌شود. در حالی‌که بَجو کوکو معمولاً با کلاه (اعم از «کپیاه» بومی، «سُنکُک»، یا «کلاه حاجی») همراه است، پوشش سر همراه بَجو سُرجان، بلانگکُن (نوعی سربند سنتی) نام دارد. مشخصه اصلی بَجو سُرجان، نقش‌های راه‌راه عمودی به رنگ قهوه‌ای است. در حالی‌که ویژگی بَجو کوکو، یقه ایستاده و آستین بلند آن است.

توضیح عکس: نمونه‌ای از لباس سُرجان.

به گزارش جاندرا (۱۹۹۱)، گفته می‌شود که مدل اولیه بَجو سُرجان آستین کوتاه بوده، اما توسط سونان کالی‌جاگا به آستین بلند تغییر یافته یا اصلاح شده و بعدها به «بَجو تقوا» معروف شد، چراکه در مراسم‌های مذهبی مورد استفاده قرار می‌گرفت. در قسمت یقه این لباس سه دکمه تعبیه شده است که نماد ایمان، احسان و اسلام هستند. در شانه راست و چپ نیز دو دکمه وجود دارد که به دو کلمه شهادت اشاره دارد. همچنین شش دکمه در آستین چپ و راست وجود دارد که به شش اصل ایمان دلالت دارد. در نهایت، پنج دکمه در جلوی سینه لباس، نماد پنج رکن اسلام هستند. این ویژگی‌ها نشان می‌دهد که فرهنگ جاوه، از جمله پوشاک، سرشار از نمادگرایی و معناهای فلسفی عمیق است. نوع دیگر از پوشاکی که توسط برخی از مسلمانان اندونزی، به‌ویژه گروه‌های سلفی و همچنین بخشی از جامعه عرب‌تبار پوشیده می‌شود، که همان گامیس (عبا) است 

گردآورنده و پژوهش:

• محمد رضا ابراهیمی رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در جاکارتا
• مریم دانشور دانشجوی کارشناسی ارشد طراحی لباس

منابع:

Ahmed,  Laela. 1992.  Woman and Gender in Islam: Historical Roots ofa Modern Debate.  New Haven,  CT Yale University Press.

Andaya,  Barbara Watson. 2006. The Flaming Womb: Repositioning Women in Early Modern Southeast Asia.  Honolulu,  HI: University of Hawa'i Press.

Avara Research Center. 2019. "Indonesia  Muslim Report 2019: The Challenges of Indonesia Moderate Moslems." Jakarta.

Candraningrum, Dewi. 2013. Negotiating Women's Veiling: Politics and Sexuality in Contemporary Indonesia.  Bangkok, Thailand: IRASEC.

Brenner,  S.   1996.  "Reconstituting  Self  and  Society:  Javanese

Muslim Women and "the Veil'.' American Ethnologist 23  (4):

673.

CNN    Indonesia.     2018.     "Kemendagri    Terbitkan    Aturan

Penggunaan   Jilbab   untuk   PNS."   Diakses   23    Januari

2023         dari         https://www.cnnindonesia.com/nasion

com/gaya-hidup/2022122913512.4-277-893597/sebut-wanita• berbaju-minim-bodoh-brand-hijab-rabbani-diamuk• netizen.

Dewi, Kurniawati Hastuti. 2012. "Javanese and Islam: Identity Formation  since  the  Twentieth Century."  Southeast Asian Studies 1 (1): 109-40.

Dzuhayatin, Ruhaini Siti. 2020. "Islamism and Nationalism among Niqabis Women in Egypt and Indonesia." Indonesian

Journal ofIslam and Muslim Societies 10  (1):  49-77

Febriani,    Gresnia   A.   2023.   "Deretan   Kontroversi    Brand Hijab Rabbani yang Sebut Wanita Berbaju Seksi  Bodoh." Diakses 3 Januari 2023 dari   https://wolipop.detik.com/ hijab-update/d-6486126/deretan-kontroversi-brand-hijab• rabbani-yang-sebut-wanita-berbaju-seksi-bodoh.

Global Business Guide Indonesia. 2016. Indonesia Aiming to be the  Islamic  Fashion  Capital by  2020 diakses  pada tanggal

3     Januari   2023   dari   http://www.gbgindonesia.com/en/ manufacturing/article/2016/indonesia_aiming_to_be_the_ islamic_fashion_capital_by_2020_11646.php

Hasanuddin, Ali. 2021. Konteks Kehidupan Keberagamaan Umat Islam Indonesia  dalam Modul   Pelatihan Bagi Para Pelatih (Training Of Trainers)   Penguatan  Moderasi  Beragama Kementerian   Agama    Republik    Indonesia     (DRAF#3), Jakarta: Kementrian Agama.