اسلام: میان فناوری و ایمان

جهان اسلام به‌سرعت در حال بهره‌گیری از هوش مصنوعی است؛ آن را هم ابزار پیشرفت و هم آزمونی برای ایمان می‌بیند. امروز در امارات متحده عربی دستیاران مجازی با حجاب در بانک‌ها خدمت می‌کنند و در عربستان سعودی ربات‌های راهنما، زائران را در موسم حج یاری می‌دهند.

با این حال، نهادهای دینی مسلمانان در ازبکستان و قزاقستان هشدار داده‌اند که ChatGPT و دیگر پلتفرم‌های هوش مصنوعی برای صدور فتوا یا ارشاد مذهبی ساخته نشده‌اند. حتی اگر پاسخ‌ها قانع‌کننده به‌نظر برسند و با اصطلاحات عربی همراه شوند، توصیه می‌شود مؤمنان هدایت را از علما و فقیهان بجویند، نه از الگوریتم‌ها.

گسترش فناوری در جهان اسلام

کشورهای عربی در عین حال به توسعۀ مدل‌های بومی خود روی آورده‌اند. در سال ۲۰۲۵ مرکز پژوهشی «Technology Innovation Institute TII» در ابوظبی مدل زبانی «Falcon Arabic» را معرفی کرد؛ مدلی که به‌طور ویژه برای زبان عربی طراحی شده است. این پروژه موقعیت امارات را در رقابت فناوری تقویت و عزم این کشور برای ایفای نقش رهبری در منطقه را برجسته ساخت. افزون بر آن، مقامات اعلام کردند که از هوش مصنوعی در بازنگری قوانین نیز استفاده خواهد شد، البته با رعایت اصول شفافیت و پاسخگویی.

عربستان سعودی حتی فراتر رفته است: این کشور قصد دارد بزرگ‌ترین صندوق سرمایه‌گذاری فناوری در جهان را با تمرکز بر هوش مصنوعی و حجم ۴۰ میلیارد دلار ایجاد کند؛ رقمی که از سرمایه‌گذاری شرکت ژاپنی «SoftBank» فراتر خواهد رفت.

به این ترتیب، هوش مصنوعی تنها ابزاری برای کاربردهای مذهبی نیست، بلکه به استراتژی‌ای برای نفوذ بلند مدت در اقتصاد و سیاست بین‌الملل بدل شده است.

مسیحیت: «موعظه‌های ماشینی» و وسوسه‌های دیجیتال

      کلیساهای پروتستان در ایالات متحده و کرۀ جنوبی از «موعظه‌گران هوش مصنوعی» برای نگارش خطبه‌های یکشنبه استفاده کرده‌اند. این تجربه بحث‌های زیادی برانگیخت: آیا مُتونی که ماشین تولید می‌کند می‌توانند بُعد معنوی داشته باشند؟ بسیاری از مؤمنان از «خشکی» و فقدان همدلی در این خطبه‌ها سخن گفتند.

در عرصۀ آموزشی نیز دانشگاه‌های کاتولیک و پروتستان چت‌بات‌هایی برای مطالعۀ کتاب مقدس به‌کار گرفته‌اند. برنامه‌هایی مانند «Bible GPT» به یافتن نقل‌ قول‌ها و تفاسیر کتاب مقدس کمک می‌کنند. با این‌حال، الهی ‌دانان تأکید می‌کنند: این ابزارها باید نقش یاریگر داشته باشند، نه جایگزین هدایت معنوی.

برخی الهی‌دانان هشدار می‌دهند که خطر «بت‌پرستی دیجیتال» وجود دارد؛ مثلاً زمانی که مردم در هوش مصنوعی «گوسالۀ طلایی» جدید را می بینند.

واتیکان نیز خواستار تدوین «اخلاق هوش مصنوعی» شده است و متفکران ارتدوکس بر این باورند که هوش مصنوعی می‌تواند ابزاری برای گفت‌وگو با جهان معاصر باشد، اما هرگز جایگزین تجربۀ معنوی فردی نخواهد شد.

تأثیر هوش مصنوعی بر زندگی مسیحیان در فضای پساشوروی، با تأکید بر قزاقستان

در کشورهای پساشوروی، از جمله قزاقستان، جوامع مسیحی (ارتدوکس، کاتولیک و پروتستان) در سال‌های اخیر به‌تدریج از هوش مصنوعی برای پشتیبانی از کارهای دینی و آموزشی استفاده کرده‌اند. رایج‌ترین کاربرد، یاری در مطالعه کتاب مقدس است: چت‌بات‌ها و ابزارهای پرسش‌وپاسخ به مؤمنان کمک می‌کنند آیات مرتبط را سریع پیدا کنند، خلاصه تفاسیر را ببینند و واژگان دشوار را بفهمند. این موضوع برای نسل‌های جوان که با جست‌وجوی آنلاین خو گرفته‌اند جذاب است، و برای سالمندان هم با قابلیت‌های تبدیل گفتار به متن و متن به گفتار، دسترسی را آسان‌تر کرده است.

در کنار مزایا، نگرانی‌های الهیاتی و اخلاقی نیز پررنگ است. روحانیون بارها یادآوری می‌کنند که هوش مصنوعی «ابزار» است نه «مرجع معنوی». خطر اتکای افراطی به متن‌های تولیدیِ سرد و بی‌روح، یا انتشار نادقیقِ نقل‌قول‌های کتاب مقدس، مورد بحث است. از سوی دیگر، کلیساها از هوش مصنوعی برای اعتدال‌سازی محتوا در شبکه‌های اجتماعی خود بهره می‌برند تا از شایعات و دوقطبی‌های سیاسی دور بمانند. در مجموع، گرایش غالب در قزاقستان استفاده محتاطانه و کاربردی از هوش مصنوعی است: کمک به آموزش ایمانی، ارتباطات دوزبانه و دسترس‌پذیری، بدون جایگزین‌کردن رهبران و تجربه روحانی.

هوش مصنوعی در زندگی دینی شهروندان قزاقستان

فراتر از جماعت‌های مسیحی، هوش مصنوعی در زیست دینیِ قزاقستانی‌ها چه مسلمان و چه مسیحی به عنوان فناوریِ پشتیبانِ ارتباط و آموزش دیده می‌شود. اپلیکیشن‌های موبایلی با موتورهای هوشمند، زمان‌های عبادت و رویدادهای مذهبی را یادآوری می‌کنند، مسیر دسترسی به عبادتگاه‌ها را نشان می‌دهند و پاسخ‌های اولیه به پرسش‌های دینی می‌دهند؛ هرچند نهادهای دینی تأکید می‌کنند که پاسخ نهایی باید نزد عالمان و روحانیان جست‌وجو شود.

فناوری‌های گفتاری نقش مهمی یافته‌اند: تبدیل گفتار به متن برای پیاده‌سازی سریع موعظه‌ها و سخنرانی‌ها، و تبدیل متن به گفتار برای افراد کم‌بینا یا مسن. این امکانات به اشتراک‌گذاری محتوای عبادی در کانال‌های پیام‌رسان کمک می‌کند. همچنین، تولید محتوای آموزشی کوتاه (ویدئوهای خلاصه، کارت‌های آیه و دعا) با کمک مدل‌های زبانی سرعت گرفته و برای جوانان جذاب‌تر شده است.

در حوزه چندگانگی زبانی و فرهنگی، ابزارهای هوشمند به ترجمه متون دینی به قزاقی، روسی و گاه انگلیسی کمک می‌کنند و گفت‌وگوی میان ادیانی را تسهیل می‌سازند. در عین حال، دغدغه‌های آشنای حریم خصوصی، کیفیت داده و امکانِ سوگیری الگوریتمی مطرح است. نهادها می‌کوشند چارچوب‌های اخلاقیِ استفاده را جا بیندازند: شفافیت در منشأ متن، ذکر اینکه محتوا با کمک هوش مصنوعی تولید شده، و ارجاع نهایی به منابع معتبر.

جمع‌بندی اینکه: در قزاقستان، هوش مصنوعی جانشین ایمان و راهبری روحانی نمی‌شود، بلکه به‌عنوان تقویت‌کننده ارتباط، آموزش و دسترس‌پذیری در خدمت جامعه‌های دینی قرار گرفته است با احتیاط، نظارت انسانی و احترام به سنت‌های ریشه‌دار.

بودیسم: ربات‌ها در معابد و صومعه‌ها

در هند، ربات‌ها مراسم «آراتی» را انجام می‌دهند و چراغ‌ها را در برابر خدایان می‌چرخانند؛ حتی یک فیل مکانیکی در کرالا به مؤمنان برکت می‌دهد.

در صومعه‌های بودایی از هوش مصنوعی برای پخش مانتراها و ترجمۀ متون استفاده می‌شود.

اما فیلسوفان هشدار می‌دهند: الگوریتم‌هایی که تنها به‌منظور سودآوری توجه انسان را می‌ربایند، توانایی تمرکز و انتخاب را تضعیف می‌کنند؛ امری که با اصول معنوی بودیسم در تضاد است.

هیچ کتاب مقدسی پیش‌بینی ظهور شبکه‌های عصبی یا بلاک‌چین را نکرده بود، اما بسیاری از آن‌ها به وسوسه‌های همیشگی انسان اشاره داشتند: غرور، تلاش برای عبور از مرزها و خطر آفریده‌هایی که از کنترل خالق خارج می‌شوند.

امروز می‌بینیم که اسلام، مسیحیت و بودیسم واکنش‌های متفاوتی به این پدیده دارند، اما در یک نکته مشترک‌اند: حفظ ایمان زنده در دورانی که الگوریتم‌ها داعیۀ «معلمی نوین» دارند.

نکته:

تحولات اخیر نشان می‌دهد که هوش مصنوعی به عرصۀ ادیان نیز وارد شده و نه‌تنها ابزار زندگی روزمره، بلکه بخشی از تجربه‌های معنوی و فرهنگی بشر را تحت‌تأثیر قرار داده است. اسلام، مسیحیت و بودیسم هر یک با رویکردی متفاوت به این پدیده می‌نگرند: جهان اسلام بر توسعۀ مدل‌های بومی و هم‌زمان مرزبندی میان ایمان و فناوری تأکید دارد؛ مسیحیت از فرصت‌های آموزشی و تبلیغی بهره می‌گیرد اما نسبت به خطر جایگزینی ایمان زنده با متون ماشینی هشدار می‌دهد؛ و بودیسم نیز در عین استفاده از ابزارهای دیجیتال، نسبت به تهدید کاهش تمرکز و معنویت هشدار می‌دهد.

در نهایت، می‌توان گفت که اگرچه الگوریتم‌ها می‌توانند به یاری انسان بیایند، اما هیچ فناوری‌ای قادر نیست جایگزین تجربۀ درونی، هدایت معنوی و ایمان زنده شود. وظیفۀ ادیان در این عصر نه کنار گذاشتن فناوری، بلکه بهره‌گیری هوشمندانه و در عین حال پاسداری از اصالت معنویت است.

منبع:

https://kazislam.kz/ru/2025/08/ii-v-sfere-religij-ot-mechetej-do-hramov/

آستانه - قزاقستان