اهمیت گذرگاه بولان
مسیر تجاری و نظامی کویته-شکارپور که از طریق گذرگاه بولان شبه‌قاره هند را به افغانستان و ایران متصل می‌کند، برای قرن‌ها شاهراهی حیاتی در زمینه‌های تجارت، مهاجرت و لشکرکشی بوده است. این مسیر که از دل اقلیم سخت بلوچستان عبور می‌کند، شاهد فراز و نشیب‌های تاریخی بسیاری بوده است؛ از تبعید پادشاهان گورکانی گرفته تا لشکرکشی‌های استعماری بریتانیا.
برداشت‌های اولیه از کویته
نویسنده، که افسر بازنشسته‌ای‌ست، پس از چندین سفر کاری کوتاه در دهه‌های گذشته، این بار تصمیم گرفت سه ماه کامل را در کویته سپری کند تا با روح و هویت این شهر تاریخی بیشتر آشنا شود. دوستان قدیمی‌اش و یکی از دوستان هزاره‌اش در استرالیا از او خواستند تا از مناظر دیدنی شهر بازدید کرده و به "ملکه کویته" ادای احترام کند — تندیسی طبیعی از سنگ که بر فراز کوه مُردار چون زنی خوابیده خودنمایی می‌کند. این چهره اسرارآمیز پس از چند روز غبارآلود در آوریل، با موهای کهربایی و خطوط ظریف چهره‌اش از دل افق شمال‌شرقی پدیدار شد.
کویته: نام، موقعیت و هویت
کویته از واژه فارسی "کوت" به معنای قلعه گرفته شده و نام اصلی آن "شالکوت" بوده است. این شهر که در ارتفاع ۵۵۰۰ فوتی قرار دارد، بلندترین شهر مهم پاکستان به شمار می‌آید. به تعبیر تاریخ‌نگار معروف آرنولد توین‌بی، کویته همچون یک چهارراه راهبردی است که مسیرهایی از همه جهات به آن می‌رسند و از آن نیز به جهات مختلف منشعب می‌شوند. این شهر از طریق بزرگراه RCD و گذرگاه بولان به افغانستان، آسیای مرکزی، ایران، پنجاب، سند، خیبرپختونخوا و مناطق ساحلی متصل است.
تقسیمات جغرافیایی و قومی
کویته در کمربند پشتون‌نشین بلوچستان قرار دارد و از سمت جنوب به مناطق براهوئی‌زبان محدود می‌شود. مسیر بولان، این شهر را به سبی و مسیر کوژک آن را به چمن متصل می‌کند. بزرگراه ایران امروزه بزرگراه RCD که در سال ۱۹۰۵ توسط بریتانیایی‌ها ساخته شد، کویته را به کراچی و تفتان و از آنجا به زاهدان متصل می‌کند، و اهمیت ژئوپولیتیکی آن را دوچندان می‌سازد.
مهرگره: گهواره تمدن
در نزدیکی دادر، دروازه جنوبی گذرگاه بولان، منطقه باستانی مهرگره واقع شده است — یکی از قدیمی‌ترین محل‌های سکونت انسان در جنوب آسیا. این سایت نوسنگی، جایگاه کویته را در عمق تاریخ ماقبل‌تاریخ منطقه تثبیت می‌کند.
ردپای مغولان در کویته
تبعید همایون از گذرگاه بولان
در سال ۱۵۴۰، پس از شکست از شیرشاه سوری در کنوج، همایون از طریق سیهون، شکارپور، سبی و گذرگاه بولان راهی ایران شد. او مدتی در مستونگ و کویته توقف کرد و پسر خردسالش، اکبر، را در قلعه گِلی کویته برجای گذاشت و راهی دربار صفویان شد. این مسیر سخت، بی‌پوشش گیاهی و با آب‌وهوای بسیار خشن بود. همایون در سرمای طاقت‌فرسا حتی ردای خود را با خدمت‌کارانش شریک می‌شد.
سفر تراژیک داراشکوه
در سال ۱۶۵۹، داراشکوه، پسر بزرگ شاه‌جهان، پس از شکست از اورنگ‌زیب در نبرد دیورای، سعی کرد از همان مسیر گذرگاه بولان فرار کند. او مدتی مهمان ملک جیوان خان در دادر بود. اما همسرش، ندیره بیگم، در راه از بیماری (یا طبق برخی روایت‌ها از مسمومیت) درگذشت. در نهایت، جیوان خان به طمع جایزه، دارا را به نیروهای اورنگ‌زیب تحویل داد. دارا به دهلی برده شد، تحقیر و سپس اعدام شد — تکرار غم‌انگیز سرنوشت اجدادش.
دوران استعمار و اهمیت نظامی
جنگ اول انگلیس و افغانستان (۱۸۳۹)
برجسته‌ترین بخش تاریخ کویته به نقش آن در جنگ اول انگلیس و افغانستان بازمی‌گردد. ارتش بریتانیا به همراه نیروهای شاه‌شجاع و هزاران شتر بارکش، از مسیر خشک و بی‌درخت بولان عبور کردند. کمبود آب، گرمای طاقت‌فرسا، و حملات بلوچ‌ها و سندی‌ها کار را دشوارتر کرد.
پیش از ورود به بولان، بریتانیایی‌ها از مهراب‌خان، حاکم قلات، درخواست کمک کردند. اما او در پاسخ به الکساندر برنز جمله‌ای تاریخی گفت:
"ارتشی به این سرزمین آورده‌اید، اما چطور قصد دارید آن را بازگردانید؟"
این جمله بعدها به نمادی از بن‌بست‌های نظامی در افغانستان، از انگلیسی‌ها تا شوروی و ناتو، تبدیل شد.
در همان سال، بریتانیا به بهانه خیانت به قلات حمله و مهراب‌خان را کشت. قلات پس از آن به حکومت‌های دست‌نشانده سپرده شد و کویته نیز کم‌کم تبدیل به پایگاه مستحکم بریتانیا گشت.
شاهکارهای مهندسی: راه‌آهن و جاده‌ها
بریتانیا کویته را به پایگاه لجستیکی تبدیل کرد. راه‌آهن سبی-کویته با پیچ‌های خطرناک و تونل‌های متعدد، یکی از شاهکارهای مهندسی بود. این خط از طریق تونل لک‌پاس به ایران و از طریق کوژک به چمن و سپس قندهار امتداد یافت — حرکتی راهبردی برای مقابله با نفوذ روسیه تزاری.
میراث استعماری و رشد شهری
هویت استعماری کویته با نهادهایی مانند باشگاه کویته (۱۸۹۱)، دریاچه هانا و دانشکده فرماندهی و ستاد ارتش (۱۹۰۷) تقویت شد. از یک روستای ۵۰۰ خانه‌ای، کویته به شهری برنامه‌ریزی‌شده و نظامی تبدیل شد. در دوران پس از استقلال، شهر میزبان دانشگاه‌ها، کالج‌های مهندسی و پزشکی، موزه‌های زمین‌شناسی و باستان‌شناسی، انجمن‌های هنری و بیمارستان‌هایی شد که فارغ‌التحصیلان آن‌ها در بالاترین سطوح نظامی و سیاسی کشور خدمت کرده‌اند.
کویته معاصر: شهری با دو چهره
از توقفگاه موقتی همایون گرفته تا دژ مستحکم بریتانیا، کویته بار تاریخ را بر دوش می‌کشد — شهری که امپراتورها، تبعیدیان، اشغال‌گران و مهندسان در آن ردپا نهاده‌اند. امروزه، با وجود ناآرامی‌ها و کمبود زیرساخت‌ها، کویته همچنان قلب تپنده بلوچستان است — جایی که تاریخ در دل کوه‌ها پنهان شده و در کوچه‌های غبارآلود آن نجوا می‌شود.
نویسنده در پایان سفرش چنین نتیجه می‌گیرد: کویته صرفاً یک نقطه راهبردی نیست؛ بلکه شهری‌ست آکنده از لایه‌های تمدنی، خیانت‌ها، مقاومت‌ها و شکوه تاریخی. شهری که در انتظار آرامش، توسعه و جایگاهی‌ست که شایسته آن است.
نویسنده: پرویز محمود
نظر شما