نویسنده: دکتر سیدکوثر عباس موسوی
مقدمه
در شبه‌قاره هند، آیین‌های عزاداری سیدالشهداء(ع) در گذر زمان شکل‌های گوناگون و خاصی به خود گرفته است. یکی از آیین‌های شاخص و ماندگار "تعزیه خاموش" است که هر ساله در روز هشتم ربیع‌الاول برگزار می‌گردد. این روز از یک‌سو به شهادت امام حسن عسکری(ع) منسوب است و از سوی دیگر، به عنوان پایان رسمی دوره‌ی دو ماه و هشت روز عزاداری برای امام حسین(ع) و شهدای کربلا شناخته می‌شود.[1]
پیشینه لغوی و اصطلاحی
واژه‌ی تعزیه از ریشه‌ی عربی "تعزیت" به معنای "همدردی" و 'شریک شدن در غم" گرفته شده است. در شبه‌قاره، تعزیه به صورت نمادین به سازه یا یادمانی از امام حسین(ع) و یاران ایشان اطلاق می‌شود که در ایام محرم و صفر در مراسم عزاداری به کار گرفته می‌شود . [2]
اصطلاح «خاموش» در «تعزیه خاموش» به سکوتی اشاره دارد که سراسر مراسم را دربر می‌گیرد؛ این سکوت نشانه‌ای از صبر، اندوه عمیق و نوعی مقاومت معنوی است.[3]
سیر تاریخی
خاستگاه آیین تعزیه خاموش به شهر لکنهو (هند) بازمی‌گردد. در قرون هجده و نوزده میلادی، در دوره‌ی نوابان اوده که عزاداری در حمایت دولت قرار گرفت، آیین‌های متنوعی همچون برپایی مجالس، نوحه‌خوانی، ذوالجناح و دسته‌های تعزیه شکل گرفت. در همین فضا، تعزیه خاموش نیز به عنوان یک سنت خاص شیعیان لکنهو مطرح شد .[4]
این سکوت، نمادی از شرایط پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) دانسته می‌شود؛ چراکه با آغاز دوران غیبت، جامعه‌ی شیعه وارد مرحله‌ای از صبر، سکوت و استقامت تاریخی گردید. از این رو هشتم ربیع‌الاول با دسته‌های خاموش گرامی داشته شد .[5]
از شبه‌قاره تا پاکستان
پس از تقسیم هند و تأسیس پاکستان در سال 1947م، به واسطه‌ی مهاجرت شیعیان، سنت تعزیه خاموش به شهرهای مختلف پاکستان از جمله کراچی، حیدرآباد، سکر و ملتان انتقال یافت. به‌ویژه تعزیه خاموش کراچی امروز جایگاه بین‌المللی دارد و هزاران نفر در آن شرکت می‌کنند.[6] این مراسم با سکوت کامل برگزار می‌شود و مسیرهای سنتی خاصی دارد که هر سال تکرار می‌گردد.
ابعاد دینی و اجتماعی
تعزیه خاموش هم یادآور شهادت امام حسن عسکری(ع) است و هم نشانگر پایان عزاداری شهدای کربلا. سکوت این آیین از یک سو بیانگر صبر و تسلیم در برابر مشیت الهی است و از سوی دیگر نوعی اعتراض خاموش علیه ظلم تاریخی محسوب می‌شود. از نظر اجتماعی، این آیین بازتابی از همبستگی مذهبی، هویت فرهنگی و انسجام اجتماعی شیعیان شبه‌قاره است.[7]
تعزیه خاموش در کراچی
در پاکستان، به‌ویژه در شهر کراچی، تعزیه خاموش جایگاهی منظم و مرکزی دارد. هر سال در روز هشتم ربیع‌الاول دو دسته بزرگ عزاداری به همین مناسبت برگزار می‌شود:
- دسته نخست از نشتر پارک کراچی آغاز می‌شود و پس از پیمودن مسیر سنتی خود در حسینیه ایرانیان پایان می‌یابد.
- دسته دوم از قصر مسیب رضویه حرکت می‌کند و در حسینیه شاه نجف خاتمه می‌یابد.
در هر دو دسته، هزاران نفر از عزاداران با سکوت کامل حضور می‌یابند. در طول این مراسم نه نوحه‌خوانی صورت می‌گیرد و نه سینه‌زنی با صدای بلند، بلکه سکوت و خاموشی مطلق ترجیح داده می‌شود که وجه تمایز این آیین است.
امروز این دو دسته در کراچی نه تنها در سطح ملی، بلکه در سطح بین‌المللی نیز شناخته شده‌اند و بخشی از هویت مذهبی این شهر را تشکیل می‌دهند. در طول برگزاری مراسم، تدابیر امنیتی ویژه اتخاذ می‌شود و دسته‌ها از مسیرهای مشخص و سنتی عبور کرده، سنت دیرینه عزاداری را تداوم می‌بخشند.
خلاصه
تعزیه خاموش سنتی منحصر به فرد از فرهنگ عزاداری در شبه‌قاره است که در لکنهو شکل گرفت و امروز در پاکستان به‌ویژه در کراچی به صورت آیینی باشکوه و سازمان‌یافته برگزار می‌شود. این آیین نه تنها یادآور شهادت امام حسن عسکری(ع) است بلکه استمرار تاریخی اندوه و پیام شهدای کربلا را نیز در حافظه‌ی جمعی مسلمانان زنده نگاه می‌دارد.
منبع:
واحد پژوهش و ترجمه خانه فرهنگ کراچی - پاکستان
[1] . نقوی، سجاد. تاریخ عزاداری در شبه‌قاره. لاهور: اداره فرهنگ اسلامی، 2005م.
[2] . جعفری، شوکت. عزاداری در لکنهو. دهلی: آل‌ایندیا شیعه کانفرنس، 1998م.
[3] . حسین، سید عابد. سنت عزاداری در پاکستان. کراچی: مکتبة جعفریه، 2010م.
[4] . علی خان، عباس. «تعزیه خاموش: مطالعه‌ای تاریخی»، مجله تحقیقات شیعه، شماره 12، 2018م، ص 45-63.
[5] . نقوی، سجاد. تاریخ عزاداری در شبه‌قاره. لاهور: اداره فرهنگ اسلامی، 2005م
[6] . جعفری، شوکت. عزاداری در لکنهو. دهلی: آل‌ایندیا شیعه کانفرنس، 1998م.
[7] . حسین، سید عابد. سنت عزاداری در پاکستان. کراچی: مکتبة جعفریه، 2010م.
نظر شما