در حوزه‌ای که معمولاً در انحصار تاریخ‌دانان و دانشمندان علوم سیاسی است، شاید عجیب یا حتی نابجا به نظر برسد که یک فیزیک‌دان کتابی جامع درباره تاریخ پاکستان بنویسد. اما این دقیقاً همان کاری است که دکتر پرویز هودبهوی، فیزیک‌دان هسته‌ای شناخته‌شده و روشنفکر عمومی، در کتاب سال ۲۰۲۳ خود با عنوان پاکستان: ریشه‌ها، هویت و آینده انجام داده است — با شفافیتی نادر، شجاعت فکری، و صداقتی مثال‌زدنی.

برای کسانی که ممکن است در مورد ارتباط فیزیک با تاریخ و سیاست تردید داشته باشند، ابتدا باید صلاحیت‌های نویسنده را در نظر گرفت. او دارای مدرک مهندسی برق و دکترای فیزیک است و علاوه بر هوش بالا، دهه‌ها با مسائل مربوط به هویت ملی، آموزش، و سیاست در پاکستان درگیر بوده است. این کتاب یک انحراف گذرا نیست، بلکه حاصل یک عمر پژوهش انتقادی درباره چگونگی پیدایش پاکستان و مسیری است که ممکن است در پیش داشته باشد.

ساختاری برای روشنی، نه برای اصطلاحات دانشگاهی

کتاب شامل پنج بخش و هفده فصل است و دامنه وسیعی از تاریخ را دربر می‌گیرد. خوشبختانه، هودبهوی از اصطلاحات سنگین و پر زرق و برق نظریه‌محور پرهیز کرده و زبانی روان، دقیق و قابل فهم برای خواننده جدی (اعم از دانشجو، روزنامه‌نگار یا پژوهشگر) برگزیده است.

بر خلاف آثار بسیاری از جامعه‌شناسان، کتاب نه مرور ادبیات رسمی دارد و نه گرفتار سلسله‌مراتب نظریه‌پردازان است. استدلال‌هایش را با اتکا به منابع اولیه، واقعیت‌های تاریخی و منطق انتقادی پیش می‌برد.

بازنگری در "بنیان‌گذاران" — نه با ستایش، نه با دشمنی

یکی از مهم‌ترین ویژگی‌های این کتاب، بازنگری بی‌پرده در زندگی و اندیشه‌های سِر سید احمد خان، علامه اقبال و محمد علی جناح است — کسانی که نویسنده آن‌ها را "بنیان‌گذاران" می‌نامد. او بدون افسانه‌سازی یا تخریب، آنان را بررسی می‌کند:

• سِر سید به‌عنوان مصلحی برای نخبگان معرفی می‌شود که با آموزش زنان مخالف بود و کارگران، بنگالی‌ها و کشاورزان را، صرف‌نظر از مذهب، نادیده می‌گرفت.
• اقبال برتری‌طلب اسلامی و منتقد دموکراسی و عقل‌گرایی توصیف شده و از نظر نویسنده، به‌هیچ‌وجه فیلسوف نبوده است.
• جناح، با وجود سبک زندگی لیبرال، از زبان دینی برای اهداف سیاسی استفاده کرد و همین موجب شد مرز بین "کشور مسلمان" و "کشور اسلامی" مبهم شود.

هودبهوی همچنین دیدگاه جناح را در گفت‌وگو با رقبای فکری‌اش — ابوالاعلی مودودی، مولانا آزاد و خان عبدالغفار خان — قرار می‌دهد. گرچه جناح از نظر سیاسی بر آنان پیروز شد، اما به باور نویسنده، هر یک هشدارهای مهمی داشتند که پاکستان معاصر با نادیده‌گرفتن‌شان، تاوان سنگینی پرداخته است.

از تقسیم هند تا بحران‌های پس از تولد

کتاب بخش قابل‌توجهی را به حاشیه‌نشینی قومی و زبانی اختصاص داده است — معضلاتی که از آغاز پیدایش پاکستان وجود داشته‌اند. فصل‌هایی درباره بنگلادش و بلوچستان نشان می‌دهند که چگونه دولت مرکزی هویت‌های متنوع را با زور نظامی و بی‌توجهی اداری سرکوب کرده است.

یکی از فصل‌های جسورانه کتاب چنین نام دارد:

"آیا پاکستان ارزش این بهای سنگین را داشت؟"

در این فصل، نویسنده بدون تعارف به هزینه انسانی تقسیم، ظهور اشراف فئودال، و سلب حقوق اقلیت‌های مذهبی و قومی می‌پردازد. او همچنین مفهوم مبهم و اغلب تکرارشونده "ایدئولوژی پاکستان" را زیر سؤال می‌برد و می‌نویسد که این مفهوم فاقد وضوح، انسجام و اجماع است. در عمل، این ایدئولوژی بیشتر برای ترویج یک‌دستی دینی و استبداد سیاسی به‌کار می‌رود تا شهروندی دموکراتیک.

اسلام سیاسی و چالش دولت سکولار

در فصل‌هایی مانند "چرا پاکستان نتوانست دولت اسلامی شود؟"، نویسنده تناقضات اسلام سیاسی را تحلیل می‌کند. او با اشاره به طالبان، ضیاءالحق و سایر نیروهای اسلام‌گرا می‌نویسد که تلاش برای تعریف یک دولت اسلامی همواره به خشونت فرقه‌ای، پس‌رفت حقوقی و سرکوب اجتماعی انجامیده است.

راه‌حل او چیست؟ نه سکولاریسم غربی در معنای ضد دینی، بلکه دموکراسی سکولار در معنای سیاسی — دولتی بی‌طرف نسبت به دین، اما محترم نسبت به همه ادیان و مذاهب.

نگاهی صریح به نقش ارتش و دولت‌های غیرنظامی

گرچه آثار زیادی درباره سلطه ارتش در پاکستان نوشته شده، بررسی نقش ضیاءالحق، مشرف و رژیم ترکیبی عمران خان در این کتاب با تمرکز بر استفاده ابزاری از دین، خواندنی است:

• ضیاء قوانینی نوشت که زنان را تابع مردان و اقلیت‌ها را در معرض اتهام کفر قرار داد.
• مشرف با شعار "روشنفکری میانه‌رو" عملاً حامی افراط‌گرایان باقی ماند.
• عمران خان با ستایش از طالبان و وعده مبهم "دولت اسلامی" به تندروها میدان داد.

از دیگر نکات نادر در گفتمان لیبرال پاکستان، انتقاد از ذوالفقار علی بوتو است. هودبهوی او را شخصیتی مستبد و انتقام‌جو توصیف می‌کند که پس از رسیدن به قدرت، از چپ‌گرایان سوءاستفاده کرد و سپس آنان را سرکوب نمود.

بازاندیشی هویت

فصل‌های پایانی کتاب تأملی فلسفی بر معنای هویت هستند. نویسنده افسانه "پاکستانی بودنِ پنج‌هزار ساله" را رد می‌کند و یادآور می‌شود که هویت می‌تواند چندلایه، متغیر و انعطاف‌پذیر باشد. به‌گفته او، "یک فرهنگ جهانی واحد" نه‌تنها مطلوب نیست، بلکه کسل‌کننده است. دعوت او به سوی پذیرش تنوع است، نه حذف تفاوت‌ها به نام خلوص ایدئولوژیک.

سخن پایانی: نفس تازه‌ای در نگارش تاریخ پاکستان

پاکستان: ریشه‌ها، هویت و آینده تنها یک کتاب نیست — بلکه یک مداخله فکری شجاعانه است. این اثر تاریخ رسمی را به چالش می‌کشد، اسطوره‌ها را بازبینی می‌کند و نسل جدیدی از خوانندگان را به تفکر انتقادی درباره گذشته، حال و آینده‌شان فرامی‌خواند. این کتاب بی‌پرواست، اما بی‌مبالات نیست.

اگر دانشجو هستید، این کتاب به شما کمک می‌کند تا دهه‌ها تبلیغات رسمی را از نو ببینید.
اگر تاریخ‌دان یا روزنامه‌نگار هستید، این اثر پرسش‌های ضروری و دردناک را پیش‌روی‌تان می‌گذارد.
و اگر صرفاً یک پاکستانی دغدغه‌مند هستید، ممکن است درک شما از کشور خودتان را تغییر دهد.

نویسنده: دکتر پرویز هودبهوی
عنوان: پاکستان: ریشه‌ها، هویت و آینده
ناشر: راتلج (لندن)، فولیو بوکس (لاهور)
تعداد صفحات: ۶۲۴
قیمت: ۲۴۹۵ روپیه پاکستانی
سال انتشار: ۲۰۲۳

https://thefridaytimes.com/19-Dec-2023/why-you-should-read-a-physicist-s-book-on-pakistani-history