اشاره:

 این نوشتار تحلیلی جامع و استراتژیک از بخش گردشگری کودکان در جمهوری قزاقستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی (قرقیزستان، ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان) ارائه می‌دهد. این حوزه که به طور فزاینده‌ای به عنوان یک محرک اقتصادی و ابزار هویت‌سازی ملی شناخته می‌شود، در سراسر منطقه شاهد مسیرهای توسعه‌ای کاملاً متفاوتی است.

مدل قزاقستان: نوآوری در سیاست‌گذاری و واقعیت‌های ساختاری

دولت قزاقستان با هدف تقویت گردشگری داخلی، یک ابتکار سیاستی برجسته و نوآورانه با عنوان «Kids Go Free» را به اجرا گذاشته است. این برنامه که از ژانویه ۲۰۲۲ آغاز به کار کرده است، به عنوان یک ابزار محرک قدرتمند برای تشویق خانواده‌های قزاقستانی به سفر در داخل کشور طراحی شده است.

در هسته خود، برنامه «Kids Go Free» هزینه بلیط هواپیما برای کودکان و نوجوانان بین ۲ تا ۱۷ سال (شامل این سنین) را که شهروند قزاقستان یا افراد بدون تابعیتی هستند که دارای مجوز اقامت دائم در این کشور می‌باشند، یارانه‌ای می‌کند. شرط اصلی برای بهره‌مندی از این یارانه، خرید یک بسته تور کامل از یک اپراتور تور دارای مجوز برای گردشگری داخلی است. این بسته باید شامل بلیط هواپیما و محل اقامت باشد. مکانیسم اجرایی به این صورت است که اپراتور تور در ابتدا هزینه بلیط هواپیمای کودک را پرداخت می‌کند و سپس دولت از طریق شرکت ملی «Kazakh Tourism JSC» این هزینه را به طور کامل به اپراتور بازپرداخت می‌کند. این ساختار تضمین می‌کند که یارانه دولتی به طور مستقیم به کاهش هزینه‌های سفر برای خانواده‌ها منجر می‌شود و در عین حال، فعالیت اقتصادی را در بخش رسمی گردشگری تقویت می‌کند.

هدف اصلی این طرح، همانطور که توسط مقامات اعلام شده، تحریک گردشگری داخلی خانوادگی و تشویق شهروندان به گذراندن تعطیلات در داخل مرزهای قزاقستان است. این رویکرد دو مزیت دارد: اولاً، با کاهش بار مالی سفر هوایی برای کودکان، که اغلب بخش قابل توجهی از هزینه کل سفر را تشکیل می‌دهد، موانع اقتصادی را برای خانواده‌های پرجمعیت کاهش می‌دهد. ثانیاً، با الزام به خرید بسته تور، این برنامه تضمین می‌کند که یارانه دولتی به طور مؤثری برای حمایت از یک اکوسیستم گسترده‌تر از کسب‌وکارهای گردشگری، از جمله هتل‌ها، اپراتورهای تور، جاذبه‌های گردشگری و خدمات مرتبط، به کار گرفته می‌شود.

تاثیرات

از زمان آغاز به کار، این برنامه تأثیر قابل توجهی داشته است. تا ماه مه ۲۰۲۵، بیش از ۵۵۰۰ کودک از طریق این برنامه توانسته‌اند به صورت رایگان در داخل قزاقستان سفر کنند. برای شرکت در این برنامه، اپراتورهای تور باید درخواستی را به همراه مدارک لازم، از جمله کپی مجوز فعالیت و قرارداد خدمات گردشگری، به شرکت «Kazakh Tourism» ارسال کنند. اگرچه فهرستی از اپراتورهای تور شرکت‌کننده برای راحتی گردشگران تهیه شده است، اما این فهرست جنبه مشورتی داشته و اجباری نیست.

مقاصد محبوب تحت این برنامه شامل جاذبه‌های اصلی در سراسر کشور است. در آلماتی، مناطق کوهستانی مانند مدئو و کوک‌توبه مورد توجه قرار گرفته‌اند. در آستانه، بنای یادبود بایترک و موزه ملی از مقاصد اصلی هستند. منطقه تفریحی بورابای با جاذبه‌های طبیعی مانند دشت آبلای‌خان و صخره اوکژتپس و همچنین منطقه مانگیستائو با پارک آبی و موزه‌های محلی، از دیگر مقاصد پرطرفدار برای خانواده‌هایی هستند که از این برنامه استفاده می‌کنند. این تنوع جغرافیایی نشان می‌دهد که برنامه با موفقیت توانسته است توجه را به مناطق مختلف گردشگری کشور جلب کند و به توزیع منافع اقتصادی گردشگری در سطح ملی کمک کند.

گردشگری به مثابه آموزش

در کنار ابتکارات متمرکز بر خانواده مانند «Kids Go Free»، قزاقستان یک استراتژی موازی و به همان اندازه مهم را در زمینه گردشگری آموزشی و مطالعات محلی دنبال می‌کند. این رویکرد که عمدتاً از طریق جنبش «سرزمین مادری من – قزاقستان» هدایت می‌شود، گردشگری را به عنوان یک ابزار آموزشی قدرتمند برای شکل‌دهی به هویت ملی و توسعه مهارت‌های عملی در میان جوانان به کار می‌گیرد.

دامنه برنامه و مشارکت

جنبش «سرزمین مادری من – قزاقستان» یک برنامه گسترده است که توسط وزارت آموزش و پرورش جمهوری قزاقستان نظارت می‌شود و طیف وسیعی از فعالیت‌ها را تحت پوشش قرار می‌دهد. بر اساس گزارش‌ها، بیش از ۸۰۰,۰۰۰ کودک و نوجوان در برنامه‌های مختلف این جنبش، از جمله پروژه‌هایی با عناوین «آتامکن» (سرزمین پدری)، «شوگیلا» (درخشش)، «ژاس سایاهاتشی» (مسافر جوان) و «توغان یلگه – تاغزیم» (ادای احترام به سرزمین مادری) شرکت می‌کنند. این مشارکت گسترده نشان‌دهنده تعهد عمیق دولت به ادغام گردشگری در سیستم آموزشی است.

آمار رسمی وزارت آموزش و پرورش نشان می‌دهد که در سال تحصیلی ۲۰۲۴-۲۰۲۵، تعداد ۶۹,۷۳۳ کودک به طور رسمی در فعالیت‌های گردشگری و مطالعات محلی ثبت‌نام کرده‌اند. این تعداد شامل ۳۲,۵۲۴ کودک در ایستگاه‌ها و مراکز گردشگران جوان، ۲۱,۷۶۶ کودک در کلوپ‌های مدارس و ۱۵,۴۴۳ کودک در کلوپ‌های مرتبط با کاخ‌ها و خانه‌های دانش‌آموزی است. این ساختار سازمانی نشان می‌دهد که گردشگری آموزشی در قزاقستان صرفاً یک فعالیت فوق برنامه نیست، بلکه بخشی نهادینه‌شده از اکوسیستم آموزشی کشور است.

برنامه درسی و فعالیت‌ها

فعالیت‌های این جنبش بسیار متنوع و عملی هستند. سالانه حدود ۱۵,۰۰۰ سفر، گشت‌وگذار و اردوی گردشگری در چارچوب این برنامه‌ها سازماندهی می‌شود. این فعالیت‌ها شامل پیاده‌روی، اسکی، سفرهای آبی، دوچرخه‌سواری و اعزام‌های علمی-تحقیقاتی در مسیرهای مختلف است. علاوه بر این، مسابقات، تورنمنت‌ها و گردهمایی‌های متعددی در زمینه‌های تخصصی مانند گردشگری ورزشی، مطالعات محلی، بوم‌شناسی و زمین‌شناسی برگزار می‌شود.

این رویکرد آموزشی با اصلاحات گسترده‌تر در نظام آموزشی قزاقستان همسو است. از سال ۲۰۱۶، این کشور تمرکز خود را از یادگیری مبتنی بر حفظیات به سمت آموزش مبتنی بر شایستگی و توسعه مهارت‌های مرتبط با زندگی واقعی تغییر داده است. برنامه‌های گردشگری آموزشی مانند «سرزمین مادری من – قزاقستان» به طور مستقیم به این هدف کمک می‌کنند، زیرا دانش‌آموزان را تشویق می‌کنند تا دانش نظری خود (مثلاً در جغرافیا، تاریخ یا زیست‌شناسی) را در محیط‌های واقعی به کار گیرند. این برنامه‌ها نه تنها به درک عمیق‌تر دانش‌آموزان از کشور خود کمک می‌کنند، بلکه مهارت‌های حیاتی مانند کار گروهی، حل مسئله و استقلال را نیز در آنها پرورش می‌دهند.

توسعه حرفه‌ای معلمان

یکی از ارکان موفقیت این برنامه‌ها، سرمایه‌گذاری بر روی کادر آموزشی است. وزارت آموزش و پرورش تشخیص داده است که اجرای مؤثر گردشگری آموزشی نیازمند مربیان و معلمانی است که خودشان در این زمینه آموزش دیده باشند. به همین منظور، طی سه سال گذشته، ۹ دوره آموزشی پیشرفته برای ۴۵۰ معلم برگزار شده است تا آنها را برای هدایت این فعالیت‌ها آماده کند. این اقدام با تلاش‌های ملی گسترده‌تر برای ارتقاء مهارت‌های معلمان و همسو کردن آنها با برنامه درسی مدرن و سه‌زبانه کشور (قزاقی، روسی، انگلیسی) مطابقت دارد. این سرمایه‌گذاری بر روی سرمایه انسانی تضمین می‌کند که کیفیت تجربیات آموزشی ارائه شده به کودکان در سطح بالایی باقی بماند.

 زیرساخت: یک گلوگاه حیاتی برای رشد

با وجود نوآوری‌های چشمگیر در سیاست‌گذاری و برنامه‌های آموزشی، بخش گردشگری کودکان در قزاقستان با یک چالش ساختاری عمیق و فلج‌کننده روبرو است: کمبود شدید و فرسودگی زیرساخت‌های فیزیکی. این «شکاف سخت‌افزاری» یک تضاد آشکار با جاه‌طلبی‌های «نرم‌افزاری» (سیاستی) دولت ایجاد می‌کند و به عنوان بزرگترین مانع بر سر راه رشد پایدار این بخش عمل می‌کند.

بخش عمده‌ای از زیرساخت‌های موجود برای تفریحات کودکان، به ویژه اردوگاه‌های خارج از شهر، میراث دوران شوروی است. به گفته قایرات سلطانوف، رئیس انجمن گردشگری و تفریح کودکان و نوجوانان، اکثر این اردوگاه‌ها بین ۵۰ تا ۶۰ سال قدمت دارند. این تأسیسات نه تنها فرسوده هستند، بلکه تعداد آنها نیز به شدت ناکافی است. سلطانوف با ارائه آماری نگران‌کننده، اشاره می‌کند که با وجود ۱۸۰ اردوگاه فعال در سال گذشته، تنها ۴ درصد از کل کودکان قزاقستان توانسته‌اند از تعطیلات در خارج از شهر بهره‌مند شوند. این آمار به وضوح نشان‌دهنده یک شکاف عظیم بین تقاضای بالقوه (که توسط برنامه‌هایی مانند «Kids Go Free» تحریک می‌شود) و عرضه موجود است.

توزیع جغرافیایی این مراکز نیز نامتوازن است. بیشترین تعداد مراکز گردشگری کودکان در استان‌های آلماتی و قزاقستان شرقی (۲۷ مرکز) و کمترین تعداد در شهر شیمکنت (۲ مرکز) و استان‌های آتیرائو و مانگیستائو (هر کدام ۳ مرکز) قرار دارند. این توزیع نابرابر، دسترسی کودکان در مناطق کمتر توسعه‌یافته را به این امکانات محدود می‌کند.

چالش‌های عملیاتی

مشکلات فراتر از ساختمان‌های قدیمی است. اردوگاه‌های موجود با کمبودهای عملیاتی شدیدی دست و پنجه نرم می‌کنند. یکی از مهم‌ترین مشکلات، کمبود کادر متخصص است. یافتن متخصصان تغذیه، کادر پزشکی واجد شرایط و مربیان و مشاوران آموزش‌دیده یک چالش دائمی برای اپراتورها است. علاوه بر این، زیرساخت‌های اساسی مدرن نیز غایب هستند؛ حدود ۵۰ درصد از اردوگاه‌های خارج از شهر در قزاقستان فاقد پوشش شبکه تلفن همراه هستند  که این امر نه تنها ارتباطات را دشوار می‌کند، بلکه نگرانی‌های جدی در مورد ایمنی و دسترسی به خدمات اضطراری ایجاد می‌کند. هزینه‌های عملیاتی نیز بسیار بالا است، به طوری که تنها هزینه تأمین مواد غذایی بین ۶۵ تا ۷۰ درصد از کل هزینه‌های یک اردوگاه را تشکیل می‌دهد.

مانع نظارتی

در کنار این چالش‌های موجود، یک مانع نظارتی جدید در افق دیده می‌شود که می‌تواند وضعیت را وخیم‌تر کند. از اول ژانویه ۲۰۲۶، تمام اردوگاه‌های بهداشتی کودکان در قزاقستان، اعم از تابستانی، فصلی و تمام سال، ملزم به دریافت مجوز خواهند شد. هدف از این قانون، ارتقاء کیفیت و ایمنی خدمات است. با این حال، کارشناسان صنعت به شدت نگران پیامدهای ناخواسته آن هستند. قایرات سلطانوف هشدار می‌دهد که این الزام جدید ممکن است منجر به تعطیلی تعداد بیشتری از اردوگاه‌ها شود.

دلیل این نگرانی واضح است: بسیاری از اپراتورهای اردوگاه‌های قدیمی توانایی مالی برای سرمایه‌گذاری‌های هنگفتی که برای ارتقاء تأسیسات خود و رسیدن به استانداردهای جدید لازم است را ندارند. این امر در شرایطی رخ می‌دهد که تعداد کارآفرینان فعال در این حوزه به دلیل هزینه‌های بالا و الزامات سختگیرانه بهداشتی، در سال گذشته ۵۰ درصد کاهش یافته است. این وضعیت یک پارادوکس سیاستی را ایجاد می‌کند: دولت از یک سو با برنامه «Kids Go Free» تقاضا را برای گردشگری کودکان افزایش می‌دهد و از سوی دیگر، با وضع قوانین جدید بدون ارائه حمایت کافی، عرضه را در معرض خطر نابودی قرار می‌دهد. اگر این روند مدیریت نشود، می‌تواند به یک بحران ظرفیت در بخش گردشگری کودکان منجر شود.

اهمیت اقتصادی و فضای سرمایه‌گذاری

علی‌رغم چالش‌های زیرساختی، بخش گردشگری، به ویژه گردشگری داخلی، یک ستون اقتصادی مهم و رو به رشد برای قزاقستان است. دولت با درک این پتانسیل، مجموعه‌ای از سیاست‌ها را برای جذب سرمایه‌گذاری خصوصی و تقویت بیشتر این بخش به کار گرفته است.

گردشگری داخلی یک نیروی اقتصادی قدرتمند است. در سال ۲۰۲۴، ۱۰.۵ میلیون گردشگر داخلی در سراسر قزاقستان سفر کردند که تقریباً یک میلیون نفر بیشتر از سال قبل بود. این تقاضای داخلی قوی، پایه‌ای محکم برای سلامت کلی بخش گردشگری فراهم می‌کند. در مجموع، بخش گردشگری (داخلی و بین‌المللی) سالانه بیش از ۵۰۰ میلیارد تنگه (تقریباً ۹۶۵ میلیون دلار آمریکا) مالیات به بودجه ملی واریز می‌کند و به طور مستقیم برای بیش از ۵۰۰,۰۰۰ نفر شغل ایجاد کرده است، با رشد اشتغال سالانه بین ۵ تا ۸ درصد.

از نظر سهم در تولید ناخالص داخلی، ارزش افزوده ناخالص حاصل از گردشگری (GVAT) در سال ۲۰۲۲ به ۳,۲۷۰.۱ میلیارد تنگه رسید. این بخش به طور پایدار بین ۲.۹ تا ۴.۱ درصد از کل تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل داده است. این ارقام نشان می‌دهد که گردشگری یک جزء باثبات و قابل توجه در اقتصاد متنوع قزاقستان است.

اثر چندبرابری

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های اقتصادی گردشگری، «اثر چندبرابری» آن است. این مفهوم به این معناست که هر دلار یا تنگه‌ای که توسط یک گردشگر خرج می‌شود، در چرخه‌های متوالی در اقتصاد محلی به گردش در می‌آید و تأثیری بسیار بزرگتر از هزینه اولیه ایجاد می‌کند. تحقیقات انجام شده در قزاقستان این پدیده را تأیید می‌کند. یک مطالعه، ضریب چندبرابری هزینه گردشگر را ۲.۸۴ محاسبه کرده است، به این معنی که هر واحد پولی که توسط یک گردشگر هزینه می‌شود، در نهایت ۲.۸۴ واحد فعالیت اقتصادی کل را در منطقه ایجاد می‌کند.

اینجاست که طراحی استراتژیک برنامه «Kids Go Free» اهمیت خود را نشان می‌دهد. با الزام به خرید یک بسته تور کامل (شامل اقامت و خدمات)، این برنامه تضمین می‌کند که یارانه دولتی به طور کامل وارد جریان اقتصاد رسمی می‌شود و از طریق پیوندهای بین‌صنعتی، اثر چندبرابری خود را به حداکثر می‌رساند. تحقیقات دیگر نیز نشان داده‌اند که گردشگری داخلی به ویژه در مناطقی با رشد اقتصادی متوسط، تأثیر مثبتی بر تنوع‌بخشی اقتصادی فراتر از شاخص‌های سنتی دارد.

مشوق‌های سرمایه‌گذاری

دولت قزاقستان برای پر کردن شکاف زیرساختی و جذب سرمایه خصوصی، مشوق‌های قابل توجهی را ارائه می‌دهد. این اقدامات برای کاهش ریسک و افزایش جذابیت سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری طراحی شده‌اند:

بازپرداخت هزینه‌های ساخت‌وساز: سرمایه‌گذارانی که هتل‌ها یا تأسیسات خدمات جاده‌ای جدیدی می‌سازند یا بازسازی می‌کنند، می‌توانند تا ۱۰ درصد از کل هزینه‌های پروژه خود را از دولت بازپرداخت بگیرند.

یارانه برای خرید وسایل نقلیه: اپراتورهای تور برای خرید اتوبوس‌های توریستی با بیش از هشت صندلی، واجد شرایط دریافت یارانه ۲۵ درصدی هستند.

حمایت از سرمایه‌گذاری مشترک: شرکت ملی «Kazakh Tourism» می‌تواند به عنوان یک سرمایه‌گذار مشترک در پروژه‌های گردشگری عمل کند و تا ۴۹ درصد از سهام پروژه را در اختیار بگیرد. این امر به طور قابل توجهی ریسک را برای سرمایه‌گذاران خصوصی کاهش می‌دهد و به عنوان یک ابزار حمایتی بلندمدت عمل می‌کند.

یارانه‌های دیگر: یارانه‌هایی برای نگهداری تأسیسات بهداشتی در مناطق پرتردد و همچنین برای خرید تجهیزات برای پیست‌های اسکی (تا ۲۵ درصد بازپرداخت) نیز در نظر گرفته شده است.

این مجموعه از مشوق‌ها، همراه با تقاضای داخلی قوی و شکاف آشکار در عرضه زیرساخت‌های باکیفیت برای کودکان، یک فرصت سرمایه‌گذاری روشن و قانع‌کننده را برای بخش خصوصی ایجاد می‌کند.

قرقیزستان: اکوسیستم بازارمحور و ضرورت پایداری

مدل توسعه گردشگری کودکان در قرقیزستان تضاد قابل توجهی با رویکرد دولتی قزاقستان دارد. در اینجا، یک بخش خصوصی پرجنب‌وجوش و بازارمحور، نیروی محرکه اصلی است که طیف متنوعی از تجربیات را به ویژه در اطراف گوهر طبیعی کشور، دریاچه ایسیک‌کول، ارائه می‌دهد.

برخلاف مدل یارانه‌ای قزاقستان، گردشگری کودکان در قرقیزستان عمدتاً توسط بازار آزاد هدایت می‌شود. این بخش توسط تعداد زیادی از اردوگاه‌های تابستانی خصوصی که به صورت فصلی فعالیت می‌کنند، مشخص می‌شود. این اردوگاه‌ها، که بسیاری از آنها در سواحل شمالی ایسیک‌کول واقع شده‌اند، به یک مقصد محبوب برای خانواده‌ها نه تنها از قرقیزستان، بلکه از کشورهای همسایه نیز تبدیل شده‌اند. این اکوسیستم کارآفرینی به طور طبیعی و در پاسخ به تقاضای بازار رشد کرده است و نشان‌دهنده بلوغ نسبی این بخش است.

تخصص‌گرایی و تنوع

یکی از ویژگی‌های بارز بازار قرقیزستان، سطح بالای تخصص‌گرایی در میان اردوگاه‌ها است. اپراتورهای خصوصی فراتر از ارائه یک تجربه عمومی رفته و برنامه‌هایی را برای پاسخگویی به علایق خاص طراحی کرده‌اند. این تنوع شامل موارد زیر است:

-اردوگاه‌های زبان: مدارسی مانند Cambridge School و Oxford English School اردوگاه‌های تابستانی را برگزار می‌کنند که یادگیری زبان انگلیسی را با فعالیت‌های تفریحی ترکیب می‌کنند.

-اردوگاه‌های موضوعی: Hollywood Camp به کودکان این فرصت را می‌دهد که در طول اقامت خود فیلم بسازند و در پایان یک مراسم «اسکار» برگزار کنند. اردوگاه «Spetsnaz Deti» (بچه‌های نیروی ویژه) بر فعالیت‌های ماجراجویانه و دور کردن کودکان از اعتیاد به اینترنت تمرکز دارد.

-اردوگاه‌های سلامت و تندرستی: مراکزی مانند «Zhalyn» و «Den-Sooluk» بر روی فعالیت‌های تفریحی و بهداشتی در محیط طبیعی ایسیک‌کول تمرکز دارند.

این سطح از تقسیم‌بندی بازار نشان می‌دهد که بخش خصوصی به اندازه کافی توسعه یافته است تا بتواند به بخش‌های مختلف مصرف‌کننده با نیازها و خواسته‌های متفاوت پاسخ دهد. هزینه‌ها نیز متغیر است و از حدود ۱۰,۰۰۰ سوم تا ۱۸,۰۰۰ سوم (تقریباً ۱۱۵ تا ۲۰۵ دلار آمریکا) برای یک دوره ۱۰ روزه متغیر است که اغلب شامل حمل و نقل از بیشکک نیز می‌شود.

گردشگری مبتنی بر جامعه و اکوتوریسم

قرقیزستان دارای یک سنت قوی در گردشگری مبتنی بر جامعه است. سازمان‌هایی مانند انجمن گردشگری مبتنی بر جامعه قرقیزستان شبکه‌ای از خانواده‌های محلی را مدیریت می‌کنند که خدمات اقامتی مانند خانه‌های مهمان و اقامت در یورت‌های سنتی را ارائه می‌دهند. این مدل نه تنها یک تجربه فرهنگی اصیل و غنی را برای بازدیدکنندگان فراهم می‌کند، بلکه تضمین می‌کند که منافع اقتصادی گردشگری به طور مستقیم به جوامع محلی روستایی می‌رسد.

دولت قرقیزستان توسعه پایدار را به یک اولویت ملی تبدیل کرده است. تصویب «برنامه توسعه پایدار گردشگری تا سال ۲۰۳۰» نشان‌دهنده این تعهد است. این برنامه اهداف بلندپروازانه‌ای را تعیین کرده است، از جمله افزایش سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی از ۲.۷ درصد فعلی به ۷ درصد و دستیابی به رشد سالانه ۱۰ درصدی در تعداد گردشگران داخلی و خارجی. این استراتژی بر استفاده از فناوری‌های سبز، حفظ میراث فرهنگی و طبیعی، و توسعه منطقه‌ای تأکید دارد. با این حال، این بخش با چالش‌های جدی نیز روبرو است، به ویژه در زمینه مدیریت پسماند در مناطق توریستی مانند ایسیک‌کول و کمبود زیرساخت‌های عمومی که می‌تواند رشد پایدار را تهدید کند.

ازبکستان: جاه‌طلبی دولتی و مرزهای دیجیتال

ازبکستان در حال اجرای یک مدل توسعه گردشگری کاملاً متفاوت است که با جاه‌طلبی دولتی، مقیاس عظیم و پذیرش تهاجمی فناوری دیجیتال مشخص می‌شود. این رویکرد از بالا به پایین، گردشگری کودکان را نه تنها به عنوان یک فعالیت اقتصادی، بلکه به عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از استراتژی گسترده‌تر ملت‌سازی و نوسازی کشور در نظر می‌گیرد.

دولت ازبکستان برنامه‌هایی را با مقیاسی بی‌سابقه در منطقه آغاز کرده است. یک برنامه شاخص با هدف سازماندهی سفرهای سالانه برای یک میلیون دانش‌آموز در سراسر کشور راه‌اندازی شده است. این ابتکار به طور مستقیم در استراتژی ملی «ازبکستان-۲۰۳۰» گنجانده شده است، یک طرح جامع که اهداف بلندپروازانه‌ای مانند جذب ۱۵ میلیون گردشگر خارجی و ۲۵ میلیون گردشگر داخلی تا پایان دهه را تعیین کرده است. برنامه «در سراسر ازبکستان سفر کن!» در حال حاضر سفرهایی را برای ۵۷۰,۰۰۰ جوان و ۱,۱۰۰ فرد دارای معلولیت به عنوان بخشی از حمایت اجتماعی سازماندهی کرده است. این رویکرد نشان می‌دهد که دولت ازبکستان به عنوان بازیگر اصلی و سازمان‌دهنده بازار عمل می‌کند و به طور فعال هم عرضه و هم تقاضا را برای دستیابی به اهداف اجتماعی و اقتصادی خود شکل می‌دهد.

جهش دیجیتالی

ویژگی برجسته استراتژی ازبکستان، تمرکز آن بر دیجیتالی‌سازی است. این کشور در حال جهش از مدل‌های سنتی گردشگری و پذیرش فناوری برای افزایش تجربه بازدیدکنندگان است. نمونه‌های عملی این رویکرد عبارتند از:

- کدهای QR: در شهر تاریخی بخارا، ۵۰ سایت میراث فرهنگی به کدهای QR مجهز شده‌اند که به گردشگران امکان می‌دهد اطلاعات چندزبانه (تا ۱۲ زبان) را مستقیماً بر روی دستگاه‌های هوشمند خود دریافت کنند.

مفهوم «گردشگری هوشمند»: دولت در حال توسعه یک مفهوم جامع «گردشگری هوشمند» است که شامل تورهای مجازی، مدل‌های سه‌بعدی از آثار باستانی، راهنماهای صوتی و اپلیکیشن‌های موبایل اختصاصی می‌شود.

-واقعیت مجازی (VR) و واقعیت افزوده (AR): مطالعات و بحث‌ها در ازبکستان بر پتانسیل بالای استفاده از VR و AR برای ایجاد تجربیات غوطه‌ورکننده در موزه‌ها و سایت‌های تاریخی تمرکز دارند. این فناوری‌ها می‌توانند تاریخ را برای نسل جوان دیجیتال‌محور زنده کنند.

یک مطالعه اخیر نشان داد که ۸۲ درصد از گردشگرانی که از این ابزارهای دیجیتال استفاده کرده‌اند، از تجربه خود «بسیار راضی» یا «راضی» بوده‌اند، در حالی که این رقم برای کسانی که از این ابزارها استفاده نکرده‌اند ۶۵ درصد بوده است. این تمرکز بر «نرم‌افزار» دیجیتال به ازبکستان اجازه می‌دهد تا با هزینه نسبتاً کمتر در مقایسه با ساخت زیرساخت‌های فیزیکی جدید، ارزش افزوده قابل توجهی ایجاد کند و چالش‌هایی مانند مدیریت جمعیت در سایت‌های حساس را بهتر مدیریت نماید.

آهنربای سرمایه‌گذاری

برای حمایت از این برنامه‌های جاه‌طلبانه، دولت ازبکستان به طور فعال به دنبال جذب سرمایه‌گذاری خارجی است و مشوق‌های بسیار جذابی را ارائه می‌دهد. این مشوق‌ها شامل معافیت‌های مالیاتی چندساله است که بر اساس حجم سرمایه‌گذاری افزایش می‌یابد؛ به عنوان نمونه، سرمایه‌گذاری بیش از ۱۰ میلیون دلار می‌تواند تا ۷ سال معافیت مالیاتی به همراه داشته باشد. همچنین، دولت بخشی از هزینه‌های ساخت هتل‌های جدید را یارانه‌ای می‌کند، که این مبلغ برای هتل‌های پنج ستاره تا ۶,۲۰۰ دلار برای هر اتاق می‌رسد. در نتیجه این سیاست‌ها، بخش گردشگری ازبکستان در هشت سال گذشته موفق به جذب ۶.۵ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری شده است.

تاجیکستان و ترکمنستان: بازارهای نوپا و فرصت‌های تخصصی

تاجیکستان و ترکمنستان دو قطب دیگر طیف توسعه گردشگری کودکان در آسیای مرکزی را تشکیل می‌دهند. هر دو کشور بازارهای به مراتب کوچکتر و کمتر توسعه‌یافته‌ای نسبت به همسایگان خود دارند، اما هر کدام ویژگی‌های منحصر به فردی را به نمایش می‌گذارند.

تمرکز تخصصی تاجیکستان

بخش گردشگری کودکان در تاجیکستان، شبیه به قرقیزستان اما در مقیاسی بسیار کوچکتر، توسط بخش خصوصی و با تمرکز بر حوزه‌های تخصصی هدایت می‌شود. ویژگی بارز این بازار، وجود اردوگاه‌های شهری و حومه‌ای است که اغلب به صورت روزانه فعالیت می‌کنند و بر روی مهارت‌های مدرن تمرکز دارند. این نشان‌دهنده یک بازار نوپا است که به تقاضای خاص والدین در مناطق شهری، به ویژه دوشنبه، پاسخ می‌دهد. نمونه‌هایی از این اردوگاه‌های تخصصی عبارتند از:

-رباتیک و فناوری: اردوگاه‌هایی مانند (لیگ ربات‌ها) برنامه‌هایی را با محوریت رباتیک، برنامه‌نویسی و فناوری ارائه می‌دهند.

-کارآفرینی: Bizkids Camp یک اردوگاه کسب‌وکار است که به نوجوانان اصول کارآفرینی و مهارت‌های تجاری را آموزش می‌دهد.

-هنر و صنایع دستی: Kids Craft Tajikistan بر روی کارگاه‌های خلاقانه و آزمایش‌های علمی تمرکز دارد.

این اردوگاه‌ها با ارائه برنامه‌هایی از ساعت ۹ صبح تا ۵ بعد از ظهر و هزینه‌هایی که از ۷۰۰ تا ۲۰۰۰ سامانی (تقریباً ۶۵ تا ۱۸۵ دلار آمریکا) متغیر است، نیازهای خانواده‌های شاغل شهری را برآورده می‌کنند. با این حال، بخش کلی گردشگری در تاجیکستان هنوز کوچک است و سهم آن در تولید ناخالص داخلی قبل از همه‌گیری کرونا حدود ۲ تا ۲.۵ درصد بود که نشان‌دهنده پتانسیل رشد قابل توجهی است.

بازار غیرشفاف ترکمنستان

اطلاعات در مورد گردشگری کودکان در ترکمنستان بسیار محدود و پراکنده است که این امر بازتاب‌دهنده ماهیت بسته و کنترل‌شده این کشور است. در منابع موجود، هیچ شواهدی از وجود یک بخش سازمان‌یافته یا برنامه‌های دولتی مشخص برای گردشگری کودکان، مشابه آنچه در قزاقستان، ازبکستان یا قرقیزستان دیده می‌شود، وجود ندارد. تنها اشاره‌ای که به گردشگری خانوادگی می‌شود، مربوط به منطقه تفریحی ترکمن‌باشی در سواحل دریای خزر است که به عنوان مکانی مناسب برای تعطیلات خانوادگی با سواحل تمیز و آب گرم توصیف شده است. عدم وجود داده‌های بیشتر، تحلیل عمیق‌تر را غیرممکن می‌سازد و نشان می‌دهد که این بخش یا در مراحل بسیار ابتدایی توسعه قرار دارد یا یک اولویت استراتژیک برای دولت محسوب نمی‌شود.

مقایسه سه مدل استراتژیک

چشم‌انداز گردشگری کودکان در آسیای مرکزی توسط سه مدل توسعه استراتژیک متمایز شکل گرفته است: مدل

یارانه‌ای قزاقستان، مدل دولتی ازبکستان و مدل اکوسیستمی قرقیزستان. هر یک از این مدل‌ها دارای مزایا، معایب و مبادلات استراتژیک خاص خود هستند.

مدل یارانه‌ای (قزاقستان)

این مدل، که نمونه بارز آن برنامه «Kids Go Free» است، از ابزارهای مالی برای تأثیرگذاری بر رفتار مصرف‌کنندگان (خانواده‌ها) و تأمین‌کنندگان (اپراتورهای تور) در یک بازار موجود استفاده می‌کند.

مزایا: این رویکرد به سرعت قابل اجرا است و می‌تواند به طور مستقیم تقاضای مصرف‌کننده را تحریک کند. از نظر سیاسی محبوب است زیرا به طور ملموس هزینه‌های خانواده‌ها را کاهش می‌دهد. همچنین، با الزام به خرید بسته‌های تور، از ظرفیت بخش خصوصی موجود استفاده می‌کند و اثر چندبرابری اقتصادی را تقویت می‌کند.

معایب: این مدل به خودی خود مشکلات اساسی زیرساختی را حل نمی‌کند. در واقع، با افزایش تقاضا برای زیرساخت‌های فرسوده و ناکافی، می‌تواند این مشکلات را تشدید کند. این برنامه برای دولت پرهزینه است و ممکن است باعث ایجاد اعوجاج در بازار شود، به طوری که اپراتورها به جای نوآوری، بر روی جذب یارانه تمرکز کنند. علاوه بر این، اپراتورهای کوچکتر و غیررسمی که فاقد مجوزهای لازم هستند، از مزایای آن بی‌بهره می‌مانند.

مدل دولتی (ازبکستان)

در این مدل، دولت به عنوان برنامه‌ریز اصلی و بازارساز عمل می‌کند و هم عرضه (خوشه‌های گردشگری، محتوای دیجیتال) و هم تقاضا (سازماندهی سفر برای یک میلیون دانش‌آموز) را برای دستیابی به اهداف مشخص اجتماعی و هویتی کنترل می‌کند.

مزایا: این رویکرد امکان اجرای پروژه‌ها در مقیاس عظیم را فراهم می‌کند و می‌تواند دسترسی عادلانه به فرصت‌های گردشگری را برای کودکان از تمام مناطق کشور، صرف نظر از وضعیت اقتصادی آنها، تضمین کند. این مدل به طور مستقیم به اهداف ملت‌سازی و تقویت هویت ملی کمک می‌کند و امکان برنامه‌ریزی یکپارچه زیرساخت‌ها و برنامه‌ها را فراهم می‌آورد.

معایب: این مدل ذاتاً بوروکراتیک است و ممکن است کند و نسبت به سلیقه‌های فردی و تغییرات بازار بی‌تفاوت باشد. خطر ایجاد «فیل‌های سفید» (پروژه‌های بزرگ و پرهزینه‌ای که کاربرد کمی دارند) وجود دارد. این رویکرد نیازمند سرمایه‌گذاری اولیه بسیار سنگین از سوی دولت است و ممکن است کارآفرینی خصوصی را سرکوب کند.

مدل اکوسیستمی (قرقیزستان)

در این مدل، دولت نقش یک تسهیل‌گر و تنظیم‌کننده را ایفا می‌کند و چارچوبی (مانند سیاست‌های پایداری و حمایت از گردشگری مبتنی بر جامعه) را ایجاد می‌کند که در آن یک بازار پرجنب‌وجوش و مبتنی بر بخش خصوصی می‌تواند شکوفا شود.

مزایا: این مدل منجر به ارائه محصولات بسیار نوآورانه و متنوع می‌شود که به سرعت با تقاضای بازار سازگار می‌شوند. هزینه مستقیم برای دولت پایین است و کارآفرینی و خلاقیت را در سطح محلی تشویق می‌کند. به دلیل ماهیت غیرمتمرکز، این اکوسیستم در برابر شوک‌ها انعطاف‌پذیرتر است.

معایب: کیفیت و ایمنی خدمات می‌تواند بسیار متغیر باشد و نظارت بر آن دشوار است. مقیاس‌پذیری کسب‌وکارهای کوچک می‌تواند یک چالش باشد. این مدل ممکن است نابرابری‌های منطقه‌ای را تشدید کند (مثلاً تمرکز بیش از حد فعالیت‌ها در اطراف ایسیک‌کول). همچنین، این بازار در برابر شوک‌های اقتصادی خارجی آسیب‌پذیرتر است.

فناوری به عنوان یک عامل تحول‌آفرین

فناوری دیجیتال، به ویژه واقعیت مجازی (VR) و واقعیت افزوده (AR)، پتانسیل آن را دارد که به طور کامل چشم‌انداز گردشگری آموزشی و فرهنگی را در آسیای مرکزی متحول کند. ازبکستان در این زمینه پیشگام است و مدل آن می‌تواند به عنوان یک نقشه راه برای کل منطقه عمل کند.

استفاده ازبکستان از اپلیکیشن‌های موبایل، کدهای QR و برنامه‌هایی برای تورهای مجازی در سایت‌های میراث فرهنگی، یک مطالعه موردی در مورد چگونگی جذاب‌سازی تاریخ برای نسل جوان است. این رویکرد چندین مشکل را به طور همزمان حل می‌کند:

افزایش تعامل: به جای یک تور منفعل، کودکان می‌توانند با استفاده از AR یک ساختمان تخریب‌شده را بازسازی کنند یا با استفاده از VR در یک بازار شلوغ جاده ابریشم قدم بزنند. این امر تجربه یادگیری را از حالت مشاهده‌ای به حالت غوطه‌ورکننده تبدیل می‌کند.

مدیریت بازدیدکنندگان: در سایت‌های شکننده و پربازدید مانند سمرقند و بخارا، تورهای مجازی می‌توانند به مدیریت جمعیت کمک کرده و فرسایش فیزیکی را کاهش دهند.

غلبه بر موانع: محتوای دیجیتال به راحتی می‌تواند به چندین زبان ارائه شود و موانع زبانی را برای گردشگران بین‌المللی و حتی برای گروه‌های قومی مختلف در داخل کشور از بین ببرد.

گیمیفیکیشن و یادگیری تعاملی

پلتفرم‌های دیجیتال امکان «گیمیفیکیشن» (بازی‌وارسازی) گردشگری آموزشی را فراهم می‌کنند. این رویکرد می‌تواند یادگیری را به یک ماجراجویی هیجان‌انگیز تبدیل کند. به عنوان مثال، می‌توان اپلیکیشن‌هایی طراحی کرد که در آن کودکان در سایت‌های یونسکو به دنبال «گنج‌های دیجیتال» بگردند، برای شناسایی صحیح آثار باستانی امتیاز کسب کنند، یا با پاسخ به سوالات تاریخی، قفل مراحل بعدی تور را باز کنند. این امر نه تنها جذابیت سفر را برای کودکان افزایش می‌دهد، بلکه ماندگاری اطلاعات و عمق یادگیری را نیز به طور قابل توجهی بهبود می‌بخشد.

بنیان گردشگری جوانان اصیل

آینده گردشگری کودکان در آسیای مرکزی به طور جدایی‌ناپذیری با دو مفهوم کلیدی گره خورده است: مدیریت پایدار منابع طبیعی و فرهنگی و ارائه تجربیات اصیل مبتنی بر میراث غنی منطقه. این دو عنصر نه تنها برای حفاظت از دارایی‌های منطقه حیاتی هستند، بلکه مزیت رقابتی اصلی آن در بازار جهانی گردشگری را تشکیل می‌دهند.

محوریت سایت‌های یونسکو

آسیای مرکزی دارای میراث فرهنگی مشترک و فوق‌العاده‌ای است که در سایت‌های ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو تجلی یافته است. کریدورهای جاده ابریشم که از چین تا قزاقستان و قرقیزستان امتداد دارند، و کوه‌های تیان‌شان غربی که در قزاقستان، قرقیزستان و ازبکستان مشترک هستند، نمونه‌های برجسته‌ای از این میراث فرامرزی هستند. این سایت‌ها دارایی‌های درجه یک برای توسعه گردشگری آموزشی برای جوانان هستند. سازماندهی تورهای مشترک برای دانش‌آموزان از کشورهای مختلف منطقه برای بازدید از این سایت‌ها می‌تواند به تقویت درک متقابل و شکل‌گیری یک هویت منطقه‌ای مشترک کمک کند و در عین حال، یک محصول گردشگری منحصر به فرد و با ارزش بالا ایجاد کند.

گردشگری مبتنی بر جامعه به عنوان یک ابزار آموزشی

مدل‌های CBT که به ویژه در قرقیزستان قوی هستند و در قزاقستان نیز در حال ظهورند، چیزی فراتر از یک گزینه اقامتی ارزان‌قیمت هستند. آنها یک پلتفرم قدرتمند برای آموزش فرهنگی غوطه‌ورکننده و اصیل فراهم می‌کنند. برای یک کودک یا نوجوان، تجربه زندگی در یک یورت، یادگیری یک هنر دستی سنتی از یک صنعتگر محلی، یا شنیدن داستان‌های قومی از زبان بزرگان جامعه، تجربه‌ای بسیار عمیق‌تر و ماندگارتر از اقامت در یک هتل استاندارد است. این سطح از اصالت، یک مزیت رقابتی کلیدی برای آسیای مرکزی در برابر مقاصد گردشگری انبوه و استاندارد شده است.

چالش پایداری

رشد سریع گردشگری، اگر به درستی مدیریت نشود، می‌تواند به همان منابعی که به آن وابسته است آسیب برساند. فشار بر اکوسیستم‌های شکننده، تولید زباله، و تجاری‌سازی بیش از حد فرهنگ، خطرات واقعی هستند. به همین دلیل، رویکردهای پایدار حیاتی هستند. تمرکز قرقیزستان بر سیاست‌های توسعه پایدار و تلاش‌های قزاقستان برای توسعه مدل‌های گردشگری پایدار در مناطق حساس زیست‌محیطی مانند کاتون-کاراگای، گام‌های درستی در این مسیر هستند. برای گردشگری کودکان، این به معنای آن است که آموزش آگاهی زیست‌محیطی باید به عنوان بخشی اصلی از تجربه سفر گنجانده شود. فعالیت‌هایی مانند شرکت در پروژه‌های پاکسازی محلی، یادگیری در مورد گیاهان و جانوران بومی، و آموزش اصول «ردپای کم» می‌تواند نسل جدیدی از مسافران مسئول را پرورش دهد.

این مقایسه نشان می‌دهد که آسیای مرکزی یک بلوک یکپارچه گردشگری نیست، بلکه یک آزمایشگاه زنده از مدل‌های توسعه است. از یک سو، قزاقستان با استفاده از یارانه‌های دولتی به دنبال تحریک بازار است. از سوی دیگر، ازبکستان به عنوان یک برنامه‌ریز مرکزی عمل می‌کند که هم عرضه و هم تقاضا را برای اهداف ملت‌سازی هدایت می‌کند. در این میان، قرقیزستان به عنوان یک اکوسیستم بازارمحور عمل می‌کند که در آن دولت نقش تسهیل‌گر و تنظیم‌گر را ایفا می‌کند. این تفاوت‌های استراتژیک، فرصت‌ها و چالش‌های منحصر به فردی را برای هر کشور ایجاد می‌کند و زمینه را برای یک تحلیل استراتژیک عمیق‌تر فراهم می‌سازد.

جمع بندی:

تحلیل حاضر بیانگر این است که آسیای مرکزی یک آزمایشگاه زنده برای مدل‌های مختلف توسعه گردشگری کودکان است که هر یک درس‌های منحصر به فردی را ارائه می‌دهند. بزرگترین چالش و در عین حال بزرگترین فرصت برای قزاقستان، پر کردن شکاف عمیق بین «نرم‌افزار» سیاستی (طرح‌های محرک تقاضا) و «سخت‌افزار» زیرساختی (اردوگاه‌های مدرن و ایمن) است. بدون سرمایه‌گذاری فوری و هدفمند در نوسازی، نوآوری‌های سیاستی این کشور در معرض خطر ناکارآمدی قرار دارند. در مقابل، مدل دولتی ازبکستان قدرت برنامه‌ریزی متمرکز و دیجیتالی‌سازی را به نمایش می‌گذارد، در حالی که اکوسیستم بازارمحور قرقیزستان نشان‌دهنده پویایی و خلاقیت بخش خصوصی است.

آینده این بخش نه در برتری مطلق یک مدل، بلکه در ترکیب هوشمندانه عناصر موفق هر یک نهفته است. مسیر پیش رو برای کل منطقه از سه شاهراه استراتژیک عبور می‌کند: اول، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فیزیکی که برای قزاقستان یک ضرورت حیاتی است؛ دوم، پذیرش تحول دیجیتال که ازبکستان پیشگام آن است و می‌تواند تجربیات آموزشی را در سراسر منطقه غنی سازد؛ سوم، همکاری فرامرزی با بهره‌گیری از میراث مشترک جاده ابریشم برای ایجاد محصولات گردشگری منطقه‌ای مانند «جاده ابریشم جوانان». در نهایت، کشورها و سرمایه‌گذارانی در این عرصه موفق خواهند شد که درک کنند سرمایه‌گذاری بر روی مسافران جوان، تنها یک فرصت اقتصادی نیست، بلکه سرمایه‌گذاری بر روی آینده هویت فرهنگی، اتصال منطقه‌ای و رفاه پایدار در قلب آسیا است.

ضمائم:

الف- تطبیق ویژگی های گردشگری کودکان در آسیای مرکزی

ب- شاخص‌های کلیدی اقتصادی بخش گردشگری در آسیای مرکزی

منابع:

https://kompastour.com/kz/rus/news/travel_industry/kids_go_free_kazahstan/

https://sm1.kz/novosti-petropavlovska-i-sko/programma-kids-go-free-delaet-semejnyj-turizm-v-kazahstane-dostupnee-i-interesnee/

https://kz.kursiv.media/2025-05-09/zhrb-kz-kids-free/

https://www.inform.kz/ru/kak-razvivaetsya-detskiy-turizm-v-kazahstane-06aa9c?utm_medium=referral&utm_source=idealmedia&utm_campaign=inform.kz&utm_term=1298079&utm_content=11677245

https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/2331186X.2024.2375083

https://www.researchgate.net/publication/372392186

https://www.teachingenglish.org.uk/sites/teacheng/files/2023-06/Kazakhstan_country_report_FINAL.pdf

https://www.researchgate.net/publication/387527051_Analysis_of_Tourism's_Impact_on_the_Economy_Employment_and_Export_Potential_of_Kazakhstan

https://kaktus.media/doc/438243_gid_kaktus._detskie_letnie_lageria_na_issyk_kyle_2025_obnovleno.html

https://www.asiaplustj.info/ru/news/tajikistan/society/20250610/gid-po-detskim-lageryam-v-tadzhikistane-vstrechai-leto-2025

https://ak-sai.com/issyk-kul/detskyi-otdyh-na-issyk-kule/

https://ilmiyanjumanlar.uz/uploads/conferences/0099/99_i_20250603_140611_1.13.pdf

https://uniwork.buxdu.uz/resurs/13106_1_AC88A4F93D3A405B660766E2C7A3CD6FB365C1A2.pdf

http://eprints.umsida.ac.id/14645/1/718-Article%20Text-1444-1-10-20240912.pdf

https://tguk.tj/failes/sovet_exploler/sovet_tj/mashokirov_jahongir/1-%D0%94%D0%98%D0%A1%D0%A1%D0%95%D0%A0%D0%A2%D0%90%D0%A2%D0%A1%D0%98%D0%AF.pdf

https://openjicareport.jica.go.jp/pdf/12363974.pdf