ساعت ۶ صبح برای سفر ماجراجویانه به قلعه نندانه در پِند دادان‌خان، پاکستان برخاستم. هیجان‌زده بودم؛ زیرا البیرونی، دانشمند ایرانی قرن یازدهم که در هند زیست و سفر کرد، توجه مرا به دو دلیل جلب کرده بود: نخست اینکه این همان مکانی است که گفته می‌شود رصدخانه ابوریحان بوده و او در آنجا شعاع و محیط زمین را محاسبه کرده است. دوم، به سبب کتاب معروف او کِتاب‌الهند که منبعی مهم تاریخی است و در آن به حضور یهودیان در کشمیر اشاره کرده است.
قلعه نندانه، جایی که ابوریحان بیرونی قطر زمین را اندازه‌گیری کرد
با دعا راهی شدم؛ در خودروی ضدگلوله‌ام به همراه محافظم ثاقب و راننده‌ام جلال وارد بزرگراه شدیم.
صبحی مطبوع و اندکی ابری بود، گرما و رطوبت حس می‌شد، اما مسیر خوشایند بود. در طول راه در اینترنت درباره این دانشمند بزرگ و قلعه نندانه جست‌وجو می‌کردم. در میانه مسیر در رستوران مَونال توقف کردیم و برای صبحانه نان و املت سفارش دادم. برای خودم قهوه کاپوچینو و برای همراهم چای. سپس سریع به سوی پِند دادان‌خان روانه شدیم؛ جایی که ملک ریاض (تاریخ‌دان و باستان‌شناس) به همراه دو نفر دیگر به استقبالمان آمد. مقصد اصلی، قلعه نندانه در روستای باغَوَله بود؛ قلعه‌ای مشهور به سبب اهمیت تاریخی و علمی آن. در همین‌جا بود که بیرونی محیط زمین را با محاسبات مثلثاتی اندازه گرفت و زاویه افق را از بالای تپه قلعه سنجید.
قلعه نندانه تاریخ پرفرازونشیبی دارد؛ پادشاهان گوناگون بر آن حکمرانی کرده بودند تا اینکه به دست محمود غزنوی فتح شد.
موقعیت قلعه در دامنه جنوبی، آن را به پایگاهی کلیدی برای دفاع و کنترل راه‌های ارتباطی هند و آسیای میانه بدل کرده بود. همان گذرگاهی که اسکندر مقدونی در نبرد تاریخی‌اش با راجا پوروس از آن عبور کرد.
ابوریحان بیرونی
در دامنه کوه‌های نمک پاکستان توقف کردیم. ابوریحان محمد بن احمد بیرونی در ۹ سپتامبر ۹۷۳ میلادی در حاشیه خوارزم زاده شد. او دانشمندی جامع بود و در ریاضیات، نجوم، تاریخ، جغرافیا و پزشکی تخصص داشت.
قلعه نندانه که در منطقه جهلم و میان کوه‌های زیبا جای گرفته، گنجینه‌ای ۱۵۰۰ ساله و پنهان است.
در جاده‌ای ناهموار در پای کوه پیش رفتیم و رصدخانه بیرونی نمایان شد.
هنگام بالا رفتن به سمت قلعه نندانه، عظمت نبوغ بیرونی مرا شگفت‌زده کرد؛ چرا که او درست از همین رصدخانه شعاع و محیط زمین را محاسبه کرده بود. در روزگار او دانشمندان، فیلسوفان و متفکران مسلمان آثار ماندگاری برای بشریت و دانش بشری بر جای گذاشتند. تلاش‌های پیشگامانه آنان تحولی عظیم در جهان پدید آورد و پژوهش‌ها و کشفیاتشان همچنان زیربنای علوم مدرن است. آنان با بهره‌گیری از استعدادهای الهی و یاری خواستن از خداوند متعال و تأمل در آفرینش او، به مقامی رسیدند که در تاریخ ماندگار شد و تا امروز به رسمیت شناخته می‌شود.
تمبر یادبود ابوریحان بیرونی
ابوریحان بیرونی سال‌ها در قلعه نندانه زیست و بین سال‌های ۱۰۱۷ تا ۱۰۲۰ میلادی در دیگر مناطق هند نیز اقامت داشت. او در همین‌جا قطر زمین را محاسبه کرد که با مقدار امروز تنها یک درصد اختلاف داشت.
ابوریحان بیرونی ابزارهای بسیاری برای سنجش‌های نجومی و جغرافیایی اختراع کرد. او نخستین اندیشه‌ها درباره نظریه جاذبه را مطرح نمود؛ نظریه‌ای که ۷۰۰ سال بعد به‌وسیله نیوتن به‌طور ریاضی اثبات شد. بر پایه رصدهایی که با تلسکوپ ابداعی خود انجام داد ـ ۶۰۰ سال پیش از گالیله که ثابت کرد سیارات به دور خورشید می‌چرخند ـ بیرونی از این ایده دفاع کرد که «زمین در حال چرخش است». هنگامی که از او پرسیدند چرا در صورت چرخش زمین، گیاهان و سنگ‌ها به هوا پرتاب نمی‌شوند، پاسخ داد که در مرکز زمین نیرویی کششی وجود دارد و همه‌چیز بر سطح مرکزی زمین نگه داشته می‌شود. او پیش‌بینی کرد که شمال، جنوب، شرق و غرب در نقطه‌ای به هم می‌رسند و ورای دریاها سرزمینی وجود دارد (قاره امروزین آمریکا).
از لحاظ فکری و علمی، مسلمانان و کشورهای اسلامی از پیشوایان جهان بودن، به جایگاهی رسیدند که مورد تمسخر و تحقیر قرار گرفتند.
ابوریحان بیرونی در سن ۷۵ سالگی درگذشت. او الهام‌بخش دانشمندانی چون کپرنیک، گالیله، نیوتن و توریچلی شد. نشریه یونسکو کوریر (۱۹۷۴) بیرونی را چنین معرفی کرد: «نابغه‌ای جهانی که هزار سال پیش در آسیای میانه می‌زیست».
به باور بیرونی، لذت دانش، یعنی لذت آموختن برای حقیقت و واقعیت، از بالاترین لذت‌هاست. او در این‌باره می‌گوید: «آنچه برای اهل دانش ضروری و اجتناب‌ناپذیر است ـ همان بنده دانش ـ این است که میان علوم تفاوتی نگذارد، حتی اگر در همه زمینه‌ها به سطح کافی نرسیده باشد، اما حق هرکدام را ادا کند. زیرا دانش زیباست و طعم آن ماندگار است. این لذت تا زمانی که پژوهش ادامه دارد باقی است، و هنگامی که تحقیق پایان یافت، آن لذت نیز پایان می‌یابد».
او ادامه می‌دهد:
«دانشمند نباید به دانشمندان پیش از خود با دیده تحقیر بنگرد، بلکه باید با فروتنی به آثار آنان نزدیک شود و از آن‌ها بهره گیرد. به این ترتیب، به دقیق‌ترین و استوارترین آگاهی دست می‌یابد و از اطلاعات ناقص و خطا دور می‌ماند».
در حالی‌که در رصدخانه نندانه بیرونی قدم می‌زدم، اندیشه‌ام به این سو رفت که چگونه خداوند نسل‌های مخترعان مسلمان در قرون میانه را الهام بخشید. با نگاهی به بیش از یک هزاره پیش، دریافتم که چگونه دانشمندان و مخترعان مسلمان نقش بنیادینی در پیشبرد دانش و توسعه فناوری‌ها ایفا کردند؛ فناوری‌هایی که جهان امروز را دگرگون ساخت.
در حوزه پزشکی، بسیاری از پزشکان و دانشمندان مسلمان اکتشافات بزرگی انجام دادند و پیشگام اختراعاتی بودند که تا امروز باقی مانده است. بسیاری از ابزارهای جراحی نخستین بار به دست پزشکان مسلمان در دوران الزهراوی و بیرونی پدید آمد.
در قرن هفدهم، پزشک انگلیسی ویلیام هاروی پژوهشی را درباره گردش خون و عملکرد قلب انجام داد که نقطه عطفی در علم پزشکی به شمار می‌رود. اما بعدها آشکار شد که بیش از ۴۰۰ سال پیش از او، ابن نفیس، پزشک عرب، اصول گردش خون ریوی را به تفصیل بیان کرده بود.
در مقاله‌ای که در سال ۲۰۱۶ به‌وسیله نشنال جئوگرافیک با عنوان «چگونه علم اسلامی اولیه پزشکی را پیش برد» منتشر شد، سهم دانشمندان مسلمان در دوران آغازین اسلام چنین توصیف شده است:
«پزشکان سرزمین‌های اسلامی در اواخر قرون وسطی از احترام فراوانی برخوردار بودند. این شهرت به‌حق بود، زیرا مطالعه و عمل پزشکی در آن زمان در قلمرو وسیع جوامع مسلمان ـ از جنوب اسپانیای امروزی تا ایران ـ رهبری می‌شد».
در ادامه آمده است:
«تا دهه ۹۰۰ میلادی، با بهره‌گیری از مجموعه‌ای روبه‌رشد از آثار یونانی، فارسی و سانسکریت که به عربی ترجمه شده بود، پزشکی اسلامی به‌سرعت پیشرفته‌ترین نظام پزشکی جهان شد. مسیحیان، یهودیان، هندوها و دانشمندان از سنت‌های گوناگون، زبان عربی را زبان علم برگزیدند. پزشکان ادیان مختلف با یکدیگر همکاری می‌کردند و به بحث و تحقیق می‌پرداختند، در حالی‌که عربی زبان مشترک آنان بود».
مقاله ادامه می‌دهد:
«درخشان‌ترین ستاره آسمان بغداد بی‌تردید ابن‌سینا بود (که معاصر بیرونی بود) … اثر بزرگ او قانون در طب به یکی از مشهورترین متون پزشکی تمام دوران بدل شد… تلاش ابن‌سینا برای سازگار کردن پزشکی جالینوسِ یونانی با فلسفه ارسطو نشان می‌دهد که دین بزرگی بر گردن دانش مسلمانان است؛ زیرا آنان تنها به احیای آثار یونانیان نپرداختند، بلکه الگوهای تازه‌ای از اندیشه را برای قرن‌ها آفریدند. آمیختن علم کاربردی، تفکر و دین موجب شد که قانون تا قرن هجدهم در پزشکی اروپایی تدریس شود».
علاوه بر این، مقاله نشنال جئوگرافیک، دوره حکومت مسلمانان در اسپانیا را «دوره شکوفایی علمی» دانسته و کوردوبای قرن دهم را «فرهنگ‌مدارترین شهر اروپا و مرکز بزرگ پژوهش و اکتشاف» توصیف کرده است.
عصر طلایی اسلام – سکه درهم عباسی در مجموعه موزه‌ای نویسنده
چنان‌که مصلح بزرگ گفته است: «مطالعه پیوسته فیزیک، نجوم و علوم همواره انسان صالح را به سوی خداوند متعال رهنمون می‌شود. هرچه درباره آفرینش و جهان پیرامون بیشتر بیاموزد، بیشتر به زیبایی خداوند از طریق شگفتی‌های کائنات پی خواهد برد».
به همین شیوه، پروفسور دکتر عبدالسلام زندگی خود را صرف اندیشه در آفرینش کرد و هر بینشی که به دست آورد به عنوان دلیلی بر وجود خدا ارائه داد.
هنگامی که آهسته و با احتیاط از تپه نندانه ـ جایگاه بیرونی ـ پایین می‌آمدم، با تأسف گفتم: «اگرچه میراث تاریخی دانشمندانی چون بیرونی انکارناپذیر است، اما وضعیت فکری و علمی کنونی بیشتر دنیای اسلام بسیار تأسف‌بار است».
با گذشت زمان، هنگامی که مسلمانان از خداوند متعال فاصله گرفتند و صفات یک مؤمن در میان آنان به‌سرعت کاستی گرفت، همان مردمانی که زمانی در علم، پزشکی و پژوهش پیشتاز جهان بودند، رفته‌رفته وارد عصری از جهل علمی شدند که تا امروز نیز ادامه دارد. به جای آنکه رهبران نوآوری و کشف باشند، دوران روشنفکری علمی مسلمانان به پایان رسید. مسلمانان، که روزگاری به جهان بخشش می‌کردند، اکنون تنها دریافت‌کننده شدند. در نتیجه، هرگاه جهان به سهم تاریخی برجسته مسلمانان در علم و دانش همچون بیرونی اذعان می‌کند، سطح فکری امروزین دنیای اسلام را اندوه‌بار می‌بیند. حقیقت این است که، به‌طور کلی، جهان اسلام شور و شوق خود برای آموزش و گسترش مرزهای دانش بشری را از دست داده است. ملت‌های مسلمان در رفاه و آسایش دنیوی غوطه‌ور شده‌اند و دیگر انگیزه یا اراده‌ای برای تلاش در راه علم و اندیشه در آفرینش ندارند.
بنابراین، از نظر فکری و علمی، مسلمانان و کشورهای اسلامی از پیشتازان جهان به جایگاهی رسیده‌اند که مورد تمسخر و تحقیر قرار می‌گیرند.
سکه نقره‌ای عباسی (درهم) در مجموعه موزه‌ای نویسنده
سکه سلسله عباسی (۷۵۰–۱۲۵۸ میلادی) در مجموعه موزه‌ای نویسنده
هنگامی که به سوی محل اقامتم بازمی‌گشتم، خورشید در حال غروب بود. تکیه زدم و آخرین نگاه را به قلعه نندانه انداختم و با اشک در چشمانم دعا کردم:
«خداوندا، ما را توفیق ده تا شکوفا شویم و در رشته‌های تخصصی خود به موفقیت‌های بزرگ دست یابیم. با پشتکار، شور، و مهم‌تر از همه، در هر گام از مسیر علمی خود یاری تو را بجوییم و همواره عظمت تو را در خاطر داشته باشیم. آمین».
فسیل آمونیت (۲.۵ میلیون ساله) کشف‌شده توسط نویسنده در نزدیکی قلعه نندانه
نویسنده: سرلشکر دکتر محمد مسعودالحسن نوری
نظر شما