بیگ دیتا: چگونه فناوری‌های دیجیتال بر جمعیت‌شناسی تأثیر می‌گذارند

در قزاقستان، تحقیقات جمعیت‌شناختی (دموگرافیک) با کندی بسیار زیادی پیش می‌رود. علاوه بر این، پراکندگی داده‌های آماری مانع از انجام پژوهش‌های جامع و نظام‌مند می‌شود. رئیس‌جمهور کشور در پیام اخیر خود دستور ایجاد مرکز تحلیل و پیش‌بینی فرآیندهای جمعیت‌شناختی را صادر کرد. در این گزارش به این مسئله پرداخته شده است که چگونه ایجاد چنین مرکزی می‌تواند بر وضعیت سیاسی و اجتماعی کشور تأثیر بگذارد.

آیا قزاقستان باید از بحران جمعیتی بترسد؟

کارشناسان پاسخ‌های متفاوتی به این سؤال می‌دهند، اما آمار نشان‌دهنده وجود مشکل است. برای مثال، اگر در فاصله ژانویه تا ژوئن ۲۰۲۱، ۲۱۶ هزار نوزاد متولد شدند، در نیمه اول امسال این تعداد به ۱۶۱.۲ هزار نفر کاهش یافته است. به عبارت دیگر، نرخ زاد و ولد تقریباً ۲۵ درصد کاهش یافته است.

بدیهی است که تضمین رشد پایدار جمعیت تا حد زیادی به توسعه حوزه اجتماعی بستگی دارد. با این حال، مطالعه فرآیندهای جمعیتی نیز نقشی کلیدی ایفا می‌کند. نظارت مستمر بر مهاجرت داخلی، پیگیری تغییرات در بازار کار، و تحلیل سطح شهرنشینی، همگی می‌توانند حل و فصل طیف وسیعی از مشکلات اجتماعی را به طرز چشمگیری تسهیل کنند. علاوه بر این، چنین تحقیقاتی امکان طراحی پروژه‌هایی را فراهم می‌آورد که هدفشان ارتقاء کیفیت زندگی شهروندان است. زیرا جمعیت‌شناسی صرفاً مجموعه‌ای از اعداد درباره تعداد جمعیت نیست، بلکه بازتابی از کل ساختار اجتماعی جامعه است.

توسعه پایدار از طریق تحلیل جمعیت‌شناختی

در این زمینه، دولت قصد دارد در آینده، تصمیمات استراتژیک بلندمدت را بر اساس تحقیقات عمیق جمعیت‌شناختی اتخاذ کند. غفلت از این حوزه مهم در سال‌های اخیر منجر به ناتمام ماندن تعدادی از پروژه‌های دولتی و عدم دستیابی برخی دیگر به اهداف تعیین‌شده شده است.

رئیس دولت در پیام خود توجه را به این نکته جلب کرد که فقدان تحلیل نظام‌مند در جمعیت‌شناسی و سایر حوزه‌ها مانع از پیش‌بینی دقیق و برنامه‌ریزی مؤثر می‌شود. به عنوان یک راه‌حل، او دستور ایجاد یک مرکز تخصصی را صادر کرد که بر اساس کلان‌داده‌ها (Big Data) و فناوری‌های هوش مصنوعی فعالیت خواهد کرد.

از تئوری تا عمل: مأموریت و قابلیت‌های مرکز

در حال حاضر، سازوکار کار مرکز آتی تحلیل و پیش‌بینی فرآیندهای جمعیتی در مرحله طراحی است. رمیل توختیف، مدیر دپارتمان حوزه اجتماعی در آژانس برنامه‌ریزی استراتژیک و اصلاحات قزاقستان، خاطرنشان کرد که مرکز جدید می‌تواند رویکردهای مدیریت فرآیندهای اجتماعی-اقتصادی را به صورت بنیادی تغییر دهد.

مدیر دپارتمان توضیح داد: «پس از تأسیس مرکز، دولت قادر خواهد بود از اقدامات واکنشی به اقدامات پیشگیرانه روی آورد. با کمک بیگ دیتا و فناوری‌های هوش مصنوعی، می‌توانیم رشد زاد و ولد را در مناطق خاص از پیش پیش‌بینی کنیم، بار آتی بر سیستم بهداشت و درمان را محاسبه نماییم و همچنین فرآیندهای مهاجرتی را ارزیابی کنیم. این امر به برنامه‌ریزی پیش از موعد برای ساخت مدارس، بیمارستان‌ها، مجتمع‌های مسکونی و زیرساخت‌ها، بهینه‌سازی هزینه‌های دولتی و جلوگیری از تصمیمات ناکارآمد کمک خواهد کرد.»

چشم‌اندازهای کوتاه‌مدت و بلندمدت

در کوتاه‌مدت، یکی از دستاوردهای کلیدی، تضمین همکاری میان‌سازمانی خواهد بود. این مرکز به عنوان یک پلتفرم تحلیلی واحد عمل خواهد کرد و اطلاعات و توصیه‌های لازم را در اختیار نهادهای دولتی قرار خواهد داد. به عنوان مثال:

وزارت آموزش و پرورش می‌تواند هنگام برنامه‌ریزی تعداد فضاهای آموزشی، پیش‌بینی‌های جمعیتی را مد نظر قرار دهد.

وزارت کار می‌تواند برنامه‌های بازآموزی نیروی کار را در مناطقی که ساختار جمعیت در حال تغییر است، تدوین کند.

چنین رویکردی باعث افزایش کارایی مدیریت دولتی و دقت برنامه‌ریزی خواهد شد.

این کارشناس افزود: «چشم‌اندازهای بلندمدت نیز بسیار حیاتی هستند. این مرکز به پایه‌ای برای برنامه‌ریزی استراتژیک اقتصادی و تضمین امنیت ملی تبدیل خواهد شد. این امکان را فراهم می‌کند که تهدیدات جمعیتی مانند کاهش جمعیت در مناطق خاص، پیری جمعیت یا مهاجرت کنترل نشده، به موقع شناسایی و پیشگیری شوند. بدین ترتیب، جمعیت‌شناسی دیگر صرفاً یک رشته نظری نخواهد بود و به یک ابزار عملی برای توسعه کشور تبدیل می‌شود.»

گام بعدی - تشکیل تیم

در حال حاضر، این دپارتمان مشغول طراحی الگوریتم‌های جمع‌آوری و تحلیل داده‌ها است. در این فرآیند، قرار است از تجربه بین‌المللی مؤسسات مشابه در آلمان، فرانسه و ژاپن استفاده شود. مرحله بعدی، تشکیل تیم مرکز است. به گفته رمیل توختیف، جمعیت‌شناسان حرفه‌ای، جامعه‌شناسان، اقتصاددانان، متخصصان تحلیل داده و آمار به کار دعوت خواهند شد.

در دانشگاه‌های قزاقستان رشته "جمعیت‌شناسی" وجود ندارد

به گفته آیائولیم ساگینبایوا، رئیس انجمن جمعیت‌شناسان قزاقستان، مرکز تحلیل و پیش‌بینی فرآیندهای جمعیتی ممکن است با کمبود نیروی متخصص مواجه شود. دلیل آن ساده است: دانشگاه‌های قزاقستان متخصصان جمعیت‌شناسی را به عنوان یک رشته علمی و کاربردی مستقل تربیت نمی‌کنند.

امروزه، تعداد این متخصصان در کشور انگشت‌شمار است. تنها ۳۵ نفر دوره کارشناسی ارشد جمعیت‌شناسی را در دانشگاه چارلز جمهوری چک و سه نفر دیگر در مدرسه عالی اقتصاد روسیه به پایان رسانده‌اند. تمامی این افراد فارغ‌التحصیلان برنامه "بولاشاک" بوده‌اند.

ساگینبایوا می‌گوید: «در طبقه‌بندی رشته‌های تحصیلی جمهوری قزاقستان، اصلاً حرفه "جمعیت‌شناس" تعریف نشده است. البته، برای مثال، مرکز تحقیقات جمعیتی در دانشگاه فنی داولت سریکبایف در قزاقستان شرقی فعالیت می‌کند. اما هیچ دانشگاهی در کشور وجود ندارد که بتوان در آن تحصیلات کاملی در این رشته کسب کرد. تمام جمعیت‌شناسان حرفه‌ای در قزاقستان، فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌های خارجی هستند.»

جمعیت‌شناسی به عنوان علم در قزاقستان هنوز اولویت نیست

توسعه جمعیت‌شناسی در کشور با کندی پیش می‌رود. این حوزه نه تنها در کانون توجه جامعه، بلکه در محافل دانشگاهی نیز قرار ندارد. در بسیاری از دانشگاه‌ها، هنوز هم آن را صرفاً بخشی از جامعه‌شناسی می‌دانند و نه یک رشته مستقل. نتیجه این امر، کمبود نیروی متخصص است.

این کارشناس معتقد است که یکی از راه‌حل‌ها می‌تواند گنجاندن درس "مبانی جمعیت‌شناسی" در برنامه‌های درسی رشته‌هایی مانند اقتصاد، مدیریت دولتی، جامعه‌شناسی، جغرافیا و علوم سیاسی باشد. به عقیده او، سازمان‌های غیردولتی نیز باید نقش مهمی در این زمینه ایفا کنند.

بیگ دیتا و هوش مصنوعی: پتانسیل مرکز جدید

همانطور که اعلام شده است، مرکز آتی بر ابزارهای بیگ دیتا و هوش مصنوعی تکیه خواهد کرد. پشت این اصطلاحات مد روز، امروزه قابلیت‌های واقعاً عظیمی نهفته است، به‌ویژه در حوزه جمعیت‌شناسی که دقت و قابلیت پیش‌بینی در آن حیاتی است.

میرژان آئولخانولی، کارشناس حوزه فناوری اطلاعات، سه مزیت اصلی استفاده از کلان‌داده‌ها را برجسته می‌کند:

«شبکه‌های عصبی و مدل‌های یادگیری ماشینی این امکان را فراهم می‌کنند که نه تنها روندهای فعلی ثبت شوند، بلکه سناریوهای مختلف آینده نیز ترسیم گردند. به عنوان مثال، می‌توان شبیه‌سازی کرد که در صورت تقویت اقدامات حمایتی اجتماعی توسط دولت یا تغییر سیاست مهاجرتی، جمعیت چگونه دگرگون خواهد شد.»

به گفته وی، بیگ دیتا تضمین‌کننده موارد زیر است:

سرعت عمل: توانایی پردازش سریع حجم عظیمی از اطلاعات.

دقت: به حداقل رساندن خطای انسانی از طریق در نظر گرفتن میلیون‌ها پارامتر.

مدل‌سازی سناریویی: امکان پیش‌بینی چندین گزینه برای توسعه رویدادها به طور همزمان.

این کارشناس خاطرنشان می‌کند که امروزه فناوری‌ها این امکان را می‌دهند که تعداد و ساختار جمعیت حتی بدون انجام سرشماری‌های سنتی پیگیری شود:

او توضیح می‌دهد: «قبلاً سرشماری هر چند سال یکبار انجام می‌شد و داده‌ها در زمان انتشار، اعتبار خود را از دست می‌دادند. اکنون منابع بیگ دیتا شامل اپراتورهای تلفن همراه، شبکه‌های اجتماعی، ثبت‌های دولتی و آمار مهاجرت هستند. تمام این داده‌ها امکان رصد تعداد و ترکیب جمعیتی را تقریباً به صورت لحظه‌ای فراهم می‌کنند.»

مرکز از هوش مصنوعی برای تحلیل عمیق استفاده خواهد کرد

به گفته رمیل توختیف، مدیر دپارتمان حوزه اجتماعی آژانس برنامه‌ریزی استراتژیک و اصلاحات، یک نرم‌افزار تخصصی بر اساس الگوریتم‌های یادگیری ماشینی و هوش مصنوعی طراحی خواهد شد:

«این سیستم برای حل وظایف مشخصی در نظر گرفته شده است: کشف روابط پنهان بین فرآیندهای جمعیتی و عوامل اجتماعی-اقتصادی، ساخت مدل‌های پیش‌بینی دقیق و جزئی، و همچنین انجام شبیه‌سازی‌ها.»

گذر به جمعیت‌شناسی بین‌رشته‌ای

ساگینبایوا معتقد است که بکارگیری فناوری‌های بیگ دیتا و هوش مصنوعی، راه را برای مرحله جدید و بین‌رشته‌ای توسعه جمعیت‌شناسی باز خواهد کرد:

«ما از درک کلاسیک جمعیت‌شناسی به سمت مدل انعطاف‌پذیرتر و یکپارچه‌تر آن حرکت می‌کنیم. کلان‌داده‌ها امکان تحلیل فرآیندهای جمعیتی را در ارتباط با سایر حوزه‌ها - اقتصاد، آموزش و بهداشت - فراهم می‌آورند. این یک نقطه عطف مهم است: پیش‌بینی‌ها دیگر تنها بر اساس آمارهای محدود ساخته نخواهند شد، بلکه به بخشی از یک تصویر تحلیلی گسترده تبدیل می‌شوند.»

اگر این مرکز بتواند از قابلیت‌های بیگ دیتا و هوش مصنوعی به درستی و مؤثر استفاده کند، سیاست‌های جمعیتی قزاقستان برای اولین بار بر پایه‌های علمی، دقیق و نظام‌مند استوار خواهد شد. این امر به نوبه خود، امکان اتخاذ تصمیمات مستدل‌تری را در حوزه‌های استراتژیک مهم – از بازار کار و آموزش گرفته تا شهرسازی و سیاست‌های اجتماعی – فراهم می‌آورد.

نکات تکمیلی

کاتالیزور بحران (اهمیت آمار): دلیل اصلی صدور دستور ریاست جمهوری برای تأسیس این مرکز، آمار نگران‌کننده کاهش زاد و ولد است. کاهش ۲۵ درصدی موالید در نیمه اول سال جاری (در مقایسه با دوره مشابه در سال ۲۰۲۱) زنگ خطری جدی تلقی می‌شود که نشان می‌دهد کشور ممکن است در آستانه یک بحران جمعیتی باشد.

تغییر پارادایم از "واکنشی" به "پیشگیرانه": هدف اصلی این مرکز، تغییر رویکرد دولت از «واکنش به بحران» (مانند کمبود ناگهانی مدرسه یا فشار بر سیستم بهداشت) به «برنامه‌ریزی پیشگیرانه» است. با استفاده از هوش مصنوعی، دولت می‌تواند نیازهای زیرساختی (بیمارستان، مدرسه، مسکن) و تغییرات بازار کار (نیاز به برنامه‌های بازآموزی) را سال‌ها قبل از وقوع، پیش‌بینی و مدیریت کند.

چالش بزرگ (کمبود متخصص): بزرگترین مانع موفقیت این مرکز، نه فناوری، بلکه کمبود شدید نیروی انسانی متخصص است. گزارش به صراحت تأکید می‌کند که رشته "جمعیت‌شناسی" (Demography) به عنوان یک تخصص مستقل در دانشگاه‌های قزاقستان وجود ندارد و این حرفه حتی در طبقه‌بندی رسمی مشاغل کشور نیز گنجانده نشده است. کشور در حال حاضر به تعداد انگشت‌شماری متخصص (تنها ۳۸ نفر) متکی است که همگی در خارج از کشور (عمدتاً از طریق برنامه بولاشاک) تحصیل کرده‌اند.

منابع جدید داده (جایگزینی سرشماری): این مرکز به جای اتکای صرف به سرشماری‌های سنتی (که هر چند سال یکبار و با تأخیر زیاد منتشر می‌شوند)، از کلان‌داده‌های آنی (Real-time Big Data) استفاده خواهد کرد. این داده‌ها از منابعی مانند اپراتورهای تلفن همراه، شبکه‌های اجتماعی، پایگاه‌های داده دولتی (مانند ثبت احوال) و آمار مهاجرت تأمین می‌شوند تا تصویری لحظه‌ای از جابجایی و تغییرات جمعیتی ارائه دهند.

جمع‌بندی

دولت قزاقستان در مواجهه با کاهش نگران‌کننده زاد و ولد و شکست پروژه‌های گذشته به دلیل نبود برنامه‌ریزی دقیق، تصمیم به یک جهش فناورانه گرفته است. تأسیس "مرکز تحلیل و پیش‌بینی فرآیندهای جمعیت‌شناختی" با تکیه بر هوش مصنوعی و Big Data، نشان‌دهنده یک تغییر استراتژیک اساسی از مدیریت واکنشی به برنامه‌ریزی پیشگیرانه است.

این مرکز پتانسیل آن را دارد که با تحلیل داده‌های لحظه‌ای (به جای سرشماری‌های قدیمی)، به دولت در تخصیص بهینه منابع برای ساخت مدارس، بیمارستان‌ها و طراحی برنامه‌های بازار کار کمک کند و جمعیت‌شناسی را از یک رشته نظری به ابزاری عملی برای توسعه اقتصادی و امنیت ملی تبدیل نماید.

با این حال، موفقیت این پروژه بزرگ ملی در گرو حل یک چالش اساسی و متناقض است: کمبود شدید متخصصان جمعیت‌شناسی در داخل کشور. در حالی که فناوری (AI) می‌تواند الگوها را شناسایی کرده و سناریوها را مدل‌سازی کند، اما تحلیل نهایی، سیاست‌گذاری و بهره‌برداری از این داده‌ها همچنان نیازمند کارشناسان انسانی است که قزاقستان در حال حاضر فاقد آن‌ها در مقیاس کافی می‌باشد. بنابراین، موفقیت این مرکز نه فقط به قدرت الگوریتم‌ها، بلکه به سرمایه‌گذاری فوری در آموزش دانشگاهی و تعریف رشته جمعیت‌شناسی در نظام آکادمیک کشور بستگی حیاتی دارد.

آلماتی قزاقستان

منابع:

https://kzmedianews.kz/news/48236/

https://www.inform.kz/ru/big-data-kak-tsifrovie-tehnologii-vliyayut-na-demografiyu-c0a640