پیدایش و تکامل در دوران پساشوروی

سازمان بین‌المللی فرهنگ ترک (TÜRKSOY)، در بطن تحولات ژئوپلیتیکی ناشی از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی سر برآورد. با پایان جنگ سرد و استقلال جمهوری‌های ترک‌زبان آسیای مرکزی و قفقاز، خلأ قدرتی در منطقه شکل گرفت که فرصتی تاریخی برای بازیگران منطقه‌ای، به‌ویژه ترکیه، فراهم آورد. در این بستر، ترکیه با تکیه بر اشتراکات زبانی، فرهنگی و تاریخی، خود را به‌عنوان یک شریک طبیعی و الگویی برای توسعه برای این کشورهای نوبنیاد معرفی کرد. تأسیس ترکسوی در سال 1993 میلادی، اقدامی راهبردی در همین راستا بود؛ حرکتی که در ظاهر فرهنگی، اما در باطن، ابزاری برای اعمال قدرت نرم و ایجاد یک حوزه نفوذ مبتنی بر هویت قومی-زبانی در اوراسیای پساشوروی به شمار می‌رفت.

این سازمان در ابتدا با نام «اداره مشترک فرهنگ و هنر ترکی» (Joint Administration of Turkic Culture and Art) و با عضویت کشورهای بنیان‌گذار شامل آذربایجان، قزاقستان، قرقیزستان، ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان فعالیت خود را آغاز کرد. استقرار مقر دائمی سازمان در آنکارا، پایتخت ترکیه، از همان ابتدا نقش محوری این کشور را در هدایت و راهبری سازمان تثبیت نمود. ترکسوی به‌تدریج از یک پروژه فرهنگی محدود، به یک نهاد بین‌المللی ساختاریافته تبدیل شد. نقطه عطف این تحول، امضای توافق‌نامه همکاری با یونسکو در سال 1996 بود که به این سازمان اعتبار و مشروعیت بین‌المللی بخشید. این روند نشان‌دهنده یک چشم‌انداز بلندمدت بود که در آن، فرهنگ به‌عنوان پیش‌قراول همگرایی سیاسی و اقتصادی عمل می‌کرد؛ مسیری که نهایتاً به شکل‌گیری نهادهای سیاسی‌تر مانند «سازمان دولت‌های ترک» (OTS) منتهی شد.

مأموریت، اهداف و چشم‌انداز راهبردی

مأموریت رسمی ترکسوی، حفظ، ترویج و انتقال میراث فرهنگی، زبان و سنت‌های مشترک مردمان ترک‌زبان تعریف شده است. این سازمان با برندسازی خود به‌عنوان «یونسکوی جهان ترک»، تلاش می‌کند تا فعالیت‌هایش را در چارچوب هنجارهای جهانی حفاظت از میراث فرهنگی مشروعیت بخشد و جایگاه خود را در عرصه بین‌المللی تثبیت کند. اهداف اعلام‌شده سازمان بر محورهایی چون تقویت روابط دوستانه میان ملت‌های ترک، انجام تحقیقات علمی در باب میراث فرهنگی مشترک و معرفی فرهنگ ترکی در سطح جهانی استوار است. همچنین، این سازمان در اسناد خود بر تعهد به اصول منشور ملل متحد، از جمله حاکمیت برابر، تمامیت ارضی و مصونیت مرزهای بین‌المللی تأکید می‌کند؛ رویکردی که هدف آن، اطمینان‌بخشی به کشورهای همسایه غیرترک‌زبان است.

با این حال، تحلیل عمیق‌تر فعالیت‌های ترکسوی نشان می‌دهد که مأموریت این سازمان فراتر از یک تلاش صرفاً فرهنگی است. در واقع، این سازمان به‌طور ضمنی در حال پیشبرد یک پروژه هویت‌سازی برای مفهوم «جهان ترک» است؛ هویتی فراملی که مرزهای دولت-ملت‌های مدرن را درمی‌نوردد. اقداماتی نظیر نام‌گذاری سال‌های یادبود برای شخصیت‌های برجسته فرهنگی از ملیت‌های مختلف ترک – مانند یک نمایشنامه‌نویس آذربایجانی، یک آهنگساز قزاق یا یک شاعر ترکمن– رویدادهایی تصادفی نیستند. این فعالیت‌ها با دقت طراحی شده‌اند تا یک «پانتئون» از قهرمانان فرهنگی مشترک برای تمام مردمان ترک‌زبان بسازند و از این طریق، روایتی تاریخی و فرهنگی واحد را بنیان نهند. این روایت‌سازی، ابزاری کلاسیک در سیاست هویتی است که با تأکید بر ریشه‌ها و میراث مشترک، به تقویت حس هویت جمعی یا «آگاهی ترکی» کمک می‌کند. این هویت مشترک، زیربنای نرم‌افزاری لازم برای همگرایی‌های عمیق‌تر سیاسی و اقتصادی در چارچوب اکوسیستم سازمان‌های ترک، به‌ویژه سازمان دولت‌های ترک، را فراهم می‌آورد.

حاکمیت و چارچوب سازمانی

ساختار مدیریتی ترکسوی برای تحقق اهداف فرهنگی و راهبردی آن طراحی شده است. این ساختار شامل ارکان تصمیم‌گیری، اجرایی و عملیاتی است که به‌صورت سلسله‌مراتبی با یکدیگر در ارتباط هستند.

شورای دائمی وزرای فرهنگ: این شورا عالی‌ترین نهاد تصمیم‌گیری سازمان است که مسئولیت تعیین سیاست‌های کلی، تصویب برنامه‌ها و فعالیت‌های سالانه را بر عهده دارد. ریاست این شورا به‌صورت دوره‌ای (هر شش ماه یک‌بار) و بر اساس ترتیب الفبایی نام کشورها میان وزرای فرهنگ اعضا می‌چرخد که مکانیزمی برای تضمین ظاهری برابری میان دولت‌های عضو است.

دبیرخانه کل: این نهاد، بازوی اجرایی و اداری سازمان است که در آنکارا مستقر بوده و مسئولیت اجرای تصمیمات شورای دائمی را بر عهده دارد. دبیرکل، که در حال حاضر سلطان رایف است، به‌عنوان چهره عمومی و مدیر ارشد اجرایی سازمان فعالیت می‌کند.

بخش‌های عملیاتی: فعالیت‌های اجرایی سازمان از طریق بخش‌های تخصصی زیر سازماندهی می‌شود:

-بخش پروژه‌های فرهنگی و رویدادها

-بخش تحقیقات علمی و انتشارات

-بخش روابط بین‌الملل و همکاری‌ها

-بخش فناوری اطلاعات و ارتباطات

اعضا و حوزه نفوذ جغرافیایی

ترکسوی دارای یک ساختار عضویت چندلایه است که شامل اعضای اصلی (بنیان‌گذار) و اعضای ناظر می‌شود. این ساختار پیچیده، حوزه نفوذ جغرافیایی و راهبردی این سازمان را به خوبی نمایان می‌سازد.

اعضای اصلی (بنیان‌گذار): شش کشور مستقل شامل جمهوری آذربایجان، قزاقستان، جمهوری قرقیزستان، جمهوری ترکیه، ترکمنستان و ازبکستان اعضای کامل این سازمان هستند.

اعضای ناظر: این دسته خود به دو گروه تقسیم می‌شود:

دولت‌های مستقل: مجارستان به‌عنوان یک کشور مستقل، جایگاه عضو ناظر را در سازمان دارد.

قلمروها و جمهوری‌های خودمختار: این گروه شامل «جمهوری ترک قبرس شمالی» (یک دولت دوفاکتو) و چندین جمهوری خودمختار در فدراسیون روسیه (جمهوری آلتای، باشقیرستان، خاکاسیا، ساخا (یاقوتستان)، تاتارستان و تووا) و همچنین منطقه خودمختار گاگائوزیا در مولداوی است.

این ساختار عضویت دوگانه، ابهامی راهبردی را در مأموریت ترکسوی آشکار می‌سازد. این سازمان هم‌زمان هم به‌عنوان یک نهاد بین‌دولتی متشکل از کشورهای به رسمیت شناخته‌شده و هم به‌عنوان یک جنبش پان‌ناسیونالیستی عمل می‌کند که با جمعیت‌های ترک‌زبان در داخل مرزهای کشورهای بزرگ‌تر (عمدتاً روسیه) تعامل دارد. این تعامل با واحدهای سیاسی غیرمستقل، امری بسیار نامتعارف و از نظر سیاسی حساس است و نشان می‌دهد که تعریف «جهان ترک» از منظر این سازمان، مبتنی بر قومیت و زبان است، نه صرفاً حاکمیت سیاسی. این رویکرد پتانسیل ایجاد تنش با کشورهایی مانند روسیه و ایران را دارد که ممکن است چنین تعاملاتی را مداخله در امور داخلی خود و تشویق گرایش‌های جدایی‌طلبانه قومی تلقی کنند.

نقش ترکسوی در چارچوب یکپارچه نهادهای ترکی

تحلیل ترکسوی به‌عنوان یک نهاد منفرد، تصویری ناقص ارائه می‌دهد. این سازمان در واقع بخشی تخصصی از یک شبکه بزرگ‌تر و یکپارچه از «سازمان‌های همکاری ترکی» است که هر یک وظیفه‌ای مشخص در راستای تعمیق همگرایی دارند. این اکوسیستم به‌صورت نظام‌مند برای پوشش دادن تمامی ابعاد همکاری طراحی شده است:

-سازمان دولت‌های ترک (OTS): این نهاد، چتر اصلی سیاسی است که مسئولیت برگزاری نشست‌های سران کشورها و هماهنگی همکاری‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی را بر عهده دارد. ترکسوی عملاً به‌عنوان بازوی فرهنگی این سازمان عمل می‌کند.

-مجمع پارلمانی کشورهای ترک (TURKPA): این مجمع، بعد پارلمانی همگرایی را نمایندگی کرده و بر دیپلماسی بین‌پارلمانی، هماهنگ‌سازی قوانین و ترویج اصول دموکراتیک متمرکز است.

-آکادمی ترک: این نهاد که مقرش در آستانه قزاقستان است، بازوی علمی و پژوهشی اکوسیستم محسوب می‌شود و وظیفه هماهنگی مطالعات در زمینه ترک‌شناسی، تاریخ، باستان‌شناسی و تدوین کتب درسی مشترک را بر عهده دارد.

-بنیاد فرهنگ و میراث ترک: این بنیاد که در باکو مستقر است، بر حفاظت، مطالعه و ترویج فرهنگ ترکی از طریق تأمین مالی پروژه‌های مشخص و حمایت از هنرمندان و صنعتگران تمرکز دارد.

وجود این اکوسیستم چندلایه، بیانگر یک راهبرد حساب‌شده و نظام‌مند برای ایجاد همگرایی عمیق در تمام شئون جامعه (سیاسی، قانون‌گذاری، فرهنگی و آکادمیک) است. این ساختار، در مقیاسی کوچک‌تر، معماری نهادی اتحادیه‌هایی مانند اتحادیه اروپا را تداعی می‌کند. در این چارچوب، فعالیت‌های فرهنگی ترکسوی یک هدف غایی نیست، بلکه یک لایه بنیادین برای ساخت «زیرساخت نرم» (هویت مشترک و درک متقابل) است که موفقیت «زیرساخت سخت» (همگرایی سیاسی و اقتصادی) سازمان دولت‌های ترک به آن وابسته است. بنابراین، هرگونه تعامل با ترکسوی، به‌طور ضمنی به معنای تعامل با کل پروژه همگرایی ترکی با تمام پیامدهای سیاسی و راهبردی آن است.

برنامه‌های شاخص و پروژه‌های اجرا شده

تأثیرگذاری ترکسوی از طریق اجرای برنامه‌های فرهنگی متنوع و پربازتابی محقق می‌شود که از مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

-پایتخت فرهنگی جهان ترک: این برنامه، شاخص‌ترین و شناخته‌شده‌ترین ابتکار ترکسوی است. هر ساله یک شهر از کشورهای عضو به‌عنوان پایتخت فرهنگی انتخاب می‌شود و در طول آن سال، میزبان ده‌ها رویداد فرهنگی، هنری و علمی با حضور هنرمندان و اندیشمندان جهان ترک می‌شود. شهرهایی مانند آستانه (2012)، ترکستان (2017)، خیوه (2020)، بورسا (2022) و آکتائو (2025) این عنوان را کسب کرده‌اند. این برنامه به جذب سرمایه‌گذاری، توسعه زیرساخت‌های فرهنگی و رونق گردشگری در شهرهای میزبان کمک شایانی می‌کند.

-جشن‌های بین‌المللی نوروز: ترکسوی با موفقیت توانسته است جشن نوروز را که ریشه‌های عمیقی در تمدن ایرانی دارد، در سطح جهانی به‌عنوان یک سنت ترکی معرفی کند. برگزاری رویدادهای بزرگ در مقرهای یونسکو در پاریس و مجمع عمومی سازمان ملل در نیویورک، نمونه‌ای از دیپلماسی عمومی موفق این سازمان در بهره‌برداری از یک آیین مشترک فرهنگی است.

-نام گذاری سال: این سازمان هر سال را به نام یک یا چند شخصیت برجسته فرهنگی، هنری یا علمی جهان ترک نام‌گذاری می‌کند و برنامه‌های متعددی را برای معرفی آثار و اندیشه‌های آنان برگزار می‌نماید. اختصاص سال‌هایی به نام افرادی چون عبدالله توقای (شاعر تاتار)، مقتومقلی فراغی (شاعر ترکمن) و چنگیز آیتماتوف (نویسنده قرقیز)، بخشی از راهبرد ساخت یک «قانون» (Canon) فرهنگی مشترک است.

-هنر و ادبیات: برگزاری رویدادهای سنتی مانند گردهمایی نقاشان، روزهای اپرا و کنگره‌های ادبیات، بستری برای تبادل تجربیات و شبکه‌سازی میان نخبگان فرهنگی و هنری جهان ترک فراهم می‌آورد. علاوه بر این، انتشار آثار ادبی و پژوهشی به زبان‌ها و گویش‌های مختلف ترکی، یکی دیگر از فعالیت‌های کلیدی این سازمان است.

برنامه‌های ترکسوی، به‌ویژه بین‌المللی‌سازی نوروز، یک اقدام ظریف اما مهم در بازتعریف و برندسازی فرهنگی است. این سازمان با معرفی نوروز در صحنه جهانی عمدتاً به‌عنوان یک سنت «ترکی»، با ادعای ایران به‌عنوان وارث و مروج اصلی این جشن باستانی رقابت می‌کند. اگرچه این سنت مشترک است، اما چارچوب‌بندی ترکسوی آن را به‌عنوان عنصری وحدت‌بخش در «جهان ترک» معرفی می‌کند.

ضمائم:

ساختار سازمانی و وظایف کلیدی ترکسوی

وضعیت عضویت در ترکسوی

جمع بندی

سازمان ترکسوی، که در ظاهر به‌عنوان «یونسکوی جهان ترک» و با مأموریت رسمی حفظ و ترویج میراث فرهنگی فعالیت می‌کند، در عمل نقشی بسیار عمیق‌تر و راهبردی‌تر در تحولات اوراسیا ایفا می‌نماید. این گزارش نشان میدهد که ترکسوی، برآمده از خلأ ژئوپلیتیک پس از فروپاشی شوروی، به‌عنوان یک ابزار کلیدی «قدرت نرم» (عمدتاً به رهبری ترکیه) برای ایجاد یک حوزه نفوذ مبتنی بر هویت قومی-زبانی عمل کرده است.

تحلیل ساختار این سازمان، به‌ویژه عضویت چندلایه و پذیرش ناظرانی از جمهوری‌های خودمختار، نشان‌دهنده تعریفی فراملی و قومی از «جهان ترک» است که پتانسیل ایجاد حساسیت‌های سیاسی را دارد. مهم‌تر از آن، ترکسوی یک نهاد فرهنگی منفرد نیست، بلکه بخش حیاتی و «زیرساخت نرم» اکوسیستم یکپارچه سازمان‌های ترکی محسوب می‌شود.

فعالیت‌های این سازمان، از انتخاب پایتخت فرهنگی تا بازتعریف آیین‌هایی چون نوروز، همگی در راستای یک پروژه هویت‌سازی حساب‌شده برای خلق «آگاهی ترکی» مشترک است. این هویت مشترک، بستر فرهنگی و اجتماعی لازم را برای موفقیت اهداف سیاسی، اقتصادی و امنیتی بلندمدت «سازمان دولت‌های ترک» (OTS) فراهم می‌آورد. بنابراین، هرگونه تعامل با ترکسوی باید با درک کامل از ابعاد ژئوپلیتیکی و نقش بنیادین آن در پروژه کلان همگرایی جهان ترک صورت پذیرد.

آلماتی قزاقستان

منابع

https://www.mfa.gov.tr/turksoy.en.mfa

https://www.turksoy.org/en-US/history

https://www.turksoy.org/en-US/about-turksoy

https://www.turksoy.org/en-US/member-countries

https://www.turksoy.org/en-US

https://www.turkicstates.org/en/partners-detail/turkic-culture-and-heritage-foundation

https://turkicacademy.org/

https://abdigmen.meb.gov.tr/www/intl-turkic-academy/icerik/276

https://www.dailysabah.com/turkiye/turkic-foundation-prepares-digital-catalog-of-turkic-cultural-heritage/news