روابط فرهنگی و دینی ترکیه در پاکستان یکی از پایدارترین و چندلایهترین پیوندها در جهان اسلام است؛ پیوندی که بر تاریخ مشترک، همدلی ژئوپلیتیک، حافظهٔ تمدنی و تحسین متقابل بنا شده و از گذشتههای دور تا امروز امتداد یافته است. تعاملات مدرن میان دو کشور، ریشه در پیوندهای عمیق تاریخی و روحانی دارد و در عین حال با سازوکارهای معاصرِ نهادی گسترش یافته است؛ بهگونهای که فرهنگ، دین، آموزش و همکاری راهبردی در کنار یکدیگر ساختاری بینظیر از برادری و مشارکت را شکل دادهاند. پس از استقلال پاکستان، نقش ترکیه بهعنوان الگویی فرهنگی و فکری برای جامعهٔ جنوب آسیا پررنگ شد و حمایت عاطفی پاکستانیها از جنگ استقلال ترکیه، روایت برادریِ دو ملت را تثبیت کرد. در نیمهٔ دوم قرن بیستم، دولتهای هر دو کشور این نزدیکی فرهنگی را با توافقنامهها، هیئتهای تبادلی و برنامههای همکاری تحکیم کردند. یکی از مهمترین نقاط عطف در این مسیر، «توافقنامه فرهنگی ۱۹۵۳» بود که زمینهٔ همکاریهای بلندمدت در حوزهٔ ارزشهای مشترک، تبادل علمی و مشارکت هنری را فراهم ساخت. این چارچوب در دیدارهای سطح بالای ۱۹۷۵ و ۱۹۸۱ تقویت شد؛ دیدارهایی که طی آن رهبران دو کشور بر اهمیت دیپلماسی فرهنگی، رفتوآمد استادان و دانشجویان، و گسترش پژوهشهای مشترک تأکید کردند. در نتیجه، طی دههها، پیوندهای فرهنگی از طریق نمایشگاهها، جشنوارههای فیلم، همکاریهای ورزشی، دورههای هنری و تبادل آرشیوی گسترش یافت و اطمینان حاصل کرد که جریانهای فرهنگی میان دو کشور پویا، خلاق و رو به رشد باقی بماند.
بُعد دینی روابط پاکستان و ترکیه بسیار عمیقتر از مناسبات سیاسی مدرن است و بر میراث مشترک اسلامی، آیینهای مشابه مذهبی و سنت گستردهٔ تصوف استوار است. هر دو جامعه، اسلام را چارچوبی اخلاقی، هویتی و تمدنی میدانند و در مناسک، باورها و احترام به قرآن و پیامبر اکرم (ص) اشتراک کامل دارند. اما نزدیکی واقعی در بستر تاریخ تصوف شکل گرفته است؛ جایی که میراث صوفیان آسیای میانه، که حامل بخش مهمی از فرهنگ ترک بودند، با طریقتهایی که در شبهقاره شکوفا شد در هم آمیخت. قونیهٔ مولانا و ملتانِ بهاءالدین زکریا دو قطب معنوی این پیوند تاریخیاند که از قرنها پیش ذهن و روح دو ملت را به یکدیگر نزدیک کردهاند. این پیوند در ۲۰۰۸ با اعلام «خواهرخواندگی قونیه و ملتان» رسمیت یافت. پیوند معنوی مولانا و اقبال نیز این رابطه را ژرفتر ساخت؛ اقبال، مولانا را مرشد روحانی خود میدانست و فلسفهٔ «خودی» را بر تعالیم مولانا دربارهٔ عشق الهی و تحول درونی بنا کرد. از اینرو همکاری دینی میان پاکستان و ترکیه نه صرفاً نهادی، بلکه تمدنی و وجودی است و در شکلگیری هویت، ادبیات و فرهنگ معنوی هر دو ملت سهمی بنیادین دارد.
زبان نیز پلی پنهان اما تأثیرگذار میان دو کشور بوده است. اردو، زبان ملی پاکستان، ردپای محسوسی از واژگان ترکی دارد و حتی نام «اردو» برگرفته از واژهٔ ترکی «اوردو» به معنای «اردوگاه» است؛ نشانی از امتزاج طولانیمدت زبانهای ترکی، فارسی و محلی. بسیاری از واژههای روزمرهٔ اردو خاستگاه ترکی دارند و این تأثیرگذاری در پژوهشهای زبانشناسی تا امروز قابل مشاهده است. در دهههای اخیر، همکاریهای دانشگاهی، ایجاد بخشهای زبان ترکی در دانشگاههای پاکستان و علاقهٔ فزایندهٔ دانشجویان ترک به ادبیات اردو، این ارتباط را نهادمندتر کرده است.
یکی از نهادهای مهم در دیپلماسی فرهنگی ترکیه در پاکستان «مؤسسه یونس امره» است که به مرکزی فعال برای آموزش زبان ترکی، هنرهای اسلامی، کارگاههای فرهنگی و معرفی تمدن آناتولی تبدیل شده است. پاکستان تنها کشوری است که سه مرکز فرهنگیِ وابسته به این مؤسسه را میزبانی میکند. افتتاح مرکز یونس امره در دانشگاه علامه اقبال گامی نمادین در همکاریهای علمی بود که بر نقش آموزش و فرهنگ در تقویت روابط دو ملت تأکید کرد. این مؤسسه با دهها مرکز در سراسر جهان، حضور ویژهای در پاکستان دارد و نشان میدهد که ترکیه، پاکستان را یکی از مهمترین شرکای فرهنگی خود میداند.
در کنار آن، «آژانس همکاری و هماهنگی ترکیه» یا «تیکا» نقش گستردهای در کمکهای انساندوستانه، بازسازی زیرساختها، پروژههای توسعهای، مرمت بناهای تاریخی، خدمات درمانی و حمایتهای اجتماعی در پاکستان ایفا کرده است. فعالیتهای این سازمان در زمان بحرانهای انسانی—از جمله زلزلهها و سیلها—نقشی تعیینکننده داشته و ترکیه را در نگاه مردم پاکستان به یکی از قابلاعتمادترین و صمیمیترین حامیان تبدیل کرده است. سازمانهای خیریهٔ ترکی، مانند هلال احمر، IHH و دنیر فِنَری نیز در حوزههایی مانند یتیمنوازی، توزیع بستههای غذایی، خدمات درمانی و آموزش فعال بودهاند و تصویری از «همبستگی اسلامی» را در ذهن مردم پاکستان تقویت کردهاند.
آموزش از مهمترین ستونهای پیوند فرهنگی دو ملت است. شبکه «مدارس و کالجهای پاک-ترک معارف» امروز یکی از معتبرترین نظامهای آموزشی در پاکستان بهشمار میرود. این شبکه که در ابتدا تحت مدیریت نهادی دیگر بود، پس از ۲۰۱۶ به «بنیاد معارف ترکیه» سپرده شد و از آن زمان ارتقاء یافت. اکنون مدارس معارف هزاران دانشآموز را با استانداردهای بینالمللی آموزش میدهند و زمینهٔ بورسها، برنامههای فرهنگی و راههای ورود دانشجویان پاکستانی به دانشگاههای ترکیه را فراهم میکنند. همکاریهای دانشگاهی، برنامههای پژوهش مشترک، دورههای تبادل استاد و دانشجو و تفاهمنامههای علمی میان دانشگاههای دو کشور، بستری فعال برای گسترش همکاریهای علمی ایجاد کرده است.
رسانه و سرگرمی یکی از قابلمشاهدهترین عرصههای نفوذ فرهنگی ترکیه در پاکستان است. سریالهای ترکی دوبلهشده به اردو در سالهای اخیر در پاکستان محبوبیتی عظیم بهدست آوردند و الگوهای تازهای از تاریخ عثمانی، فرهنگ آناتولی و ارزشهای خانوادگی را به مخاطبان پاکستانی معرفی کردند. این سریالها نهتنها جذابیت هنری، بلکه نقش مهمی در تقویت نگرش مثبت نسبت به جامعهٔ ترکیه داشتهاند و باعث افزایش گردشگری، توجه به مد ترکی و علاقه به موسیقی و هنرهای ترک شدهاند.
رابطهٔ آشپزی دو کشور نیز ابعاد فرهنگی این نزدیکی را تقویت کرده است. رستورانها و کافههای ترکی در شهرهای بزرگ پاکستان بهسرعت محبوب شدهاند و غذاهایی مانند دونر کباب، باقلوا، کُنافِه و پیده جزو انتخابهای متداول خانوادههاست. در مقابل، غذاهای پاکستانی مانند بریانی و قورمه در میان مردم ترکیه مورد استقبال قرار گرفته است و این رفتوآمد ذائقهای، نمادی از پیوندهای صمیمانهٔ اجتماعی است.
میراث معماری نیز یکی از مهمترین جلوههای ارتباط هنری این دو ملت است. مسجد فیصل در اسلامآباد که توسط معمار برجستهٔ ترکیه، ودات دالوکای، طراحی شد، نمونهای کمنظیر از تلفیق معماری مدرن با روح عثمانی است و به نماد ملی در پاکستان تبدیل شده است. دالوکای در پروژههای دیگری نیز در پاکستان نقش داشته است.
از سوی دیگر، مسجد ترک در کراچی که در سال ۱۸۶۳ ساخته شد، با منارههای باریک، طرح مربعگون، قوسهای سنتی و تزئینات سنگی، از نخستین نشانههای پیوند معماری ترکی و شبهقاره بهشمار میرود و همچنان ارزش تاریخی بالایی دارد.
روابط مردمی و احساسی نیز نقش مهمی در تداوم روابط دو کشور دارد. حمایت تاریخی پاکستانیها از امپراتوری عثمانی، همراهی ترکیه با پاکستان در مسئله کشمیر و روابط صمیمانه در سطح سیاسی و نظامی، همه نشان میدهد که پیوند دو ملت بر اعتماد، احترام و حافظهٔ مشترک استوار است. همکاریهای دفاعی، سرمایهگذاریهای نوظهور ترکیه در پاکستان، علاقهٔ مشترک به توسعهٔ گردشگری و پروژههای زیرساختی، و تعامل گسترده مردم دو کشور، نشاندهندهٔ آن است که روابط پاکستان و ترکیه نه تنها رسمی، بلکه عمیقاً اجتماعی و مردمی است.
در مجموع، فعالیتهای فرهنگی و دینی ترکیه در پاکستان نمایانگر رابطهای است که هم تاریخی است و هم معاصر، هم عاطفی است و هم راهبردی، هم معنوی است و هم نهادی. از میراث صوفیانه تا معماری مدرن، از کمکهای انسانی تا آموزش و پژوهش، از سریالهای تلویزیونی تا جشنوارههای آشپزی، لایههای همکاری میان دو کشور بسیار گسترده و زنده است. نهادهایی مانند مؤسسه یونس امره، تیکا، بنیاد معارف و مراکز فرهنگی، ابزارهای مدرن یک دوستی دیرپا هستند و بناهایی مانند مسجد فیصل و مسجد ترک کراچی نمودهای فیزیکی این پیوند را آشکار میسازند. با گسترش همکاریها در حوزههای دفاعی، اقتصادی، آموزشی و گردشگری، انتظار میرود پیوندهای فرهنگی و دینی همچنان اصلیترین پایهٔ استحکام روابط دو کشور باقی بماند. این دوستی منحصر بهفرد—ترکیبی از برادری معنوی، پیوند تاریخی و مشارکت راهبردی—روابط پاکستان و ترکیه را به یکی از برجستهترین و عاطفیترین روابط در جهان اسلام تبدیل کرده است.
منابع:
https://www.trtworld.com/article/13360fae440b
https://www.dailysabah.com/arts/turk-mosque-cross-cultural-heritage-in-pakistan/news
https://moderndiplomacy.eu/2025/10/06/the-real-test-of-turkiye-and-pakistans-friendship/
https://tika.gov.tr/en/detail-tika_built_a_women%27s_empowerment_center_in_pakistan/
https://www.nation.com.pk/E-Paper/lahore/2025-02-12/page-13/detail-0
https://en.wikipedia.org/wiki/Pak-Turk_Maarif_International_Schools_%26_Colleges
https://www.hec.gov.pk/english/services/faculty/PTRG/Pages/default.aspx
نظر شما