به طور معمول چنین تصور میشود که نظام طبقات و ذات (Castes) فقط در هند ریشه دارد؛ جایی که بر اساس تعالیم هندوئیسم، جامعه بهصورت مقدس به چهار طبقهٔ برهمن، کشتری، ویش و شودر تقسیم شده است. با این حال، حقیقت آن است که پژواکها و تأثیرات همین نظام، اگرچه به شکلی نامرئیتر، در پاکستان نیز همچنان وجود دارد. در اینجا نیز بر مبنای شأن خانوادگی، نسب، پیشه، و پیشزمینهٔ قومی، برخی گروهها «برتر» و برخی «فرودست» تلقی میشوند.
این گزارش به بررسی ریشههای تاریخی، جایگاه اجتماعی، اشکال نابرابری، و عوامل تداوم یا تضعیف نظام طبقهبندی قومی–اجتماعی در مناطق مختلف پاکستان میپردازد.
نظام طبقات اجتماعی در پنجاب
پنجاب از نظر تداوم نظام طبقاتی، یکی از برجستهترین مناطق پاکستان به شمار میرود. در اینجا مالکیت زمین و ساختار زراعی، بنیان تعیینِ منزلت اجتماعی بوده است.
طبقات بالادست
این گروهها به طور سنتی مالکِ زمین یا اشراف محسوب میشوند:
- سید
- راجپوت
- جاٹ
- اعوان
- چودھری
- کھوکھر
- گکھڑ
- رانا / رنجھا / راٹھور
- منہاس
- سیال
- مہر
- کاهلون، کھرل، کالیار، تارڑ، ورک، باجوہ و…
طبقات فرودست / جوامع حرفهای
گروههایی که در جامعهٔ روستایی پنجاب «کمی» نامیده میشدند:
- مسلم شیخ / مسلّی
- میراثی )اهل موسیقی و اجرای آیینی(
- آهنگر (لوہار)
- نجار (ترخان)
- بافنده (جولاہه)
- سلمانی (نائی)
- کمہار
- چرمکار / چمار
- ماچھی / ماهیگیر
- قصاب
- کمبوہ / کمار
در میان اینها، گروههایی چون لوہار، ترخان، سنار، کمہار، جولاہا «کمیِ محترمتر» تلقی میشدند، در حالی که چمار، موچی، چوڑھے، مصلی پایینترین مرتبه را داشتند.
«نظام کمی» در ساختار روستایی پنجاب
این نظام بر سه محور استوار بود:
- خدمت / کار
هر گروه حرفهای، خدمات سنتی خود را به کل روستا ارائه میکرد.
- سیپداری
در فصل برداشت، حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد از محصول میان کمیها توزیع میشد.
- لاگ
دستمزدهای اضافی در مناسبتهایی مانند عروسی، سوگواری یا ساختوساز.
این ساختار، طبقات اجتماعی را سختتر از جوامع صنعتی بازتولید میکرد.
نظام طبقات در خیبر پختونخوا
در جامعهٔ پشتون، اصل هویت «قبیله» است؛ با این حال برخی گروههای حرفهای در مرتبهٔ پایینتری قرار دارند.
طبقات فرودست (کسبگر / حرفهای)
- ترخان
- لوہار
- نائی
- قصائی
- کمار / چمار
- موچی
- شاخیل (پاکسازی حجره، رساندن پیامها، نوازندهگی)
در مناطق قبایلی، این تمایز کمتر به چشم میآید زیرا ساختار اجتماعی مشارکتیتر است.
گروههای با موقعیت اجتماعی پایینتر
- گوجر (در دیر، شانگله، بونیر)
نظام طبقات اجتماعی در سند
در سند، طبقهبندی اجتماعی به پیشینهٔ مذهبی، حرفهای و قبیلهای مرتبط است.
طبقات فرودست
هندوهای پایینمرتبهای که مسلمان شدند اما منزلت اجتماعیشان تغییر نکرد:
- بھیل
- کوهلی
- میگواڑ
- باگڑی
- مسلم شیخ
سایر طبقات حرفهای فرودست:
- میر بحر
- ماچھی
- کمہار
- کچھری، کاسی، میراثی
طبقات بالادست / قبایل
- سید
- مخدوم
- پیرزاده
- مہر (گھوٹکی)
- چانڈیو (دادو)
- جتوئی (نوشهرو فیروز)
این گروهها یا به سبب تقدس مذهبی یا قدرت مالی–قبیلهای، محترم دانسته میشوند.
نظام طبقات اجتماعی در بلوچستان
در بلوچستان ساختار قبیلهای بسیار قدرتمند است، اما برخی گروهها بهدلیل حرفههای سنتی، «کمتر» تلقی میشوند.
گروههای کممنزلت
- لوڑی (مداحان، آشپزها، خوانندگان)
- درزادے
- مراٹھه (اسیران جنگی قدیمی)
- میڈ (جوامع ساحلی، در گذشته دزدان دریایی)
- شیدی (بازماندگان بردگان آفریقایی)
با وجود تلاش جنبشهای قومگرای بلوچ برای ادغام این گروهها در هویت واحد بلوچ، تبعیض همچنان در برخی نواحی پابرجاست.
نظام طبقات در کشمیر
در کشمیرِ تحت ادارهٔ پاکستان، همان تقسیمات پنجاب به چشم میخورد.
طبقات بالا
- سید
- راجهها
- سردار
- سدھن
- چودھری
طبقات فرودست
- مسلم شیخ / مسلّی
- دیگر گروههای کارگری
این تمایز بهویژه در امر ازدواج همچنان مؤثر است.
ساختار اجتماعی گلگت–بلتستان
در گلگت–بلتستان، نظام طبقاتی کمرنگتر است، اما تفاوتهای تاریخی دیده میشود.
طبقهٔ فرودست
- دُم / نوازندگان سازهای ضربی
(سازندگان داس و ابزار فلزی)
طبقات بالا / محترم
- سید
- راجه / میر
- ارباب / اربوب
با این حال تفاوتهای فرقهای (شیعه، سنی، اسماعیلی، نوربخشی) نقش تعیینکنندهتری نسبت به نظام طبقات ایفا میکند.
فهرست گستردهٔ جوامع و برادریها در پاکستان
(عربی، ایرانی، ترکی، مغولی، قبیلهای، حرفهای)
سه نوع عمدهٔ هویت خانوادگی:
۱. نامهای عربتبار
مانند: سید، عباسی، قریشی، صدیقی، فاروقی، رضوی، بخاری، علوی، نقوی، کاظمی، تمیمی و…
۲. قبایل مهاجر یا فاتح
- پشتونها:
یوسفزئی، وزیر، محسود، ختک، درانی، غلجی، آفریدی، اورکزئی، نیازی، لودهی - مغولها:
چغتائی، بابر، برلاس، میرزا - ترکتبار:
بیگ، آغا، ترکخیل - ایرانیتبار:
کاشانی، کرمانی، یزدانی، گیلانی، قزلباش
۳. نامهای قومی / حرفهای / موروثی
- جٹ
- راجپوت
- گجر
- مہر، کمبوہ، دھاریوال، ورک، کلاچی
- لوہار، ترخان، کمہار، میراثی، چمار
- ماچھی، موچی، دھوبی، نٹ، پینجا
این تقسیمبندی هنوز در سیاست، بوروکراسی و روابط اجتماعی نقش پررنگی دارد.
ریشههای تاریخی نظام طبقاتی
پنجاب: ساختار زراعی و نظام کمی
- زمین = منزلت
- زمیندار = طبقهٔ بالا
- کمی = طبقهٔ فرودست
- حرفه = هویت طبقاتی
چرا با مسلمان شدن، طبقه تغییر نکرد؟
بسیاری از طبقات پایین هندو، پس از مسلمان شدن نیز منزلت اجتماعیشان ثابت ماند؛ از جمله:
- مسلم شیخ / مصلی
- موچی / چمار
- نائی / میراثی
آیا نظام طبقات قابل زوال است؟
طبق نظر جامعهشناسان:
- صنعتیشدن گسترده
دیوارهای طبقاتی را میشکند.
- گسترش آموزش
شایستگی را جایگزین نسب میکند.
- زندگی شهری مدرن
وابستگی به حرفههای سنتی را کمرنگ میسازد.
- جنبشهای قومگرای مدرن (در سند و بلوچستان)
هویت قومی و زبانی، ساختار طبقاتی را تضعیف میکند.
- تعالیم دینی
اسلام اصل مساوات را مطرح میکند که با نظام طبقاتی سازگار نیست.
نتیجهگیری
اگرچه نظام طبقات در پاکستان مانند ساختار مقدس و مکتوب هندی نیست، اما تأثیرات اجتماعی آن عمیق و ماندگار است. در نواحی مختلف کشور، تقسیمات نسلی، قبیلهای, و حرفهای ساختاری ایجاد کردهاند که طی قرنها برخی گروهها را «برتر» و برخی را «فرودست» معرفی کرده است.
با این حال، آموزش، رشد اقتصادی، شهرنشینی و آگاهی اجتماعی شکافهایی جدی در این ساختار ایجاد کردهاند و امید میرود در سالهای آینده، اندیشهٔ برابری بیش از پیش تقویت شود.
https://sangatmag.com/latest/44790/
نظر شما