روابط فرهنگی و دینی میان ازبکستان و پاکستان ریشه در قرن‌ها تاریخ مشترک، تبادل معنوی، تعاملات فکری و تداوم تمدنی دارد؛ تداومی که بسیار پیش‌تر از شکل‌گیری این دو کشور به‌عنوان واحدهای سیاسی مدرن وجود داشته است. این روابط صرفاً دیپلماتیک یا مبتنی بر منافع مقطعی نیستند، بلکه در حافظهٔ جمعی، آگاهی دینی و بافت فرهنگی هر دو جامعه جای گرفته‌اند. سرزمین‌هایی که امروز ازبکستان و پاکستان را تشکیل می‌دهند، در طول تاریخ از طریق رفت‌وآمد عالمان، اولیا، بازرگانان، راهبان و حاکمان به یکدیگر پیوند خورده‌اند و همین تعاملات، سیمای فکری و معنوی آسیای مرکزی و جنوبی را شکل داده است. این میراث مشترک، شالوده‌ای است که همکاری‌های معاصر فرهنگی، دینی و آموزشی میان ازبکستان و پاکستان بر آن بنا شده است.

از منظر تاریخی، این تعاملات از طریق مسیرهای کهن بازرگانی، به‌ویژه جادهٔ ابریشم، تسهیل می‌شد؛ مسیری که نه‌تنها شاهراه تجارت، بلکه مجرایی برای انتقال اندیشه‌ها، آموزه‌های دینی، زبان‌ها و سنت‌های هنری بود. راهبان بودایی از مراکز بزرگ علمی تاکسیلا و پیشاور به سوی افغانستان و سپس ترمذ و دیگر مناطق ازبکستان امروزی سفر می‌کردند و سنت‌های فلسفی را با خود می‌بردند که بر حیات معنوی آسیای مرکزی اثر گذاشت. در دوره‌های بعد، با گسترش اسلام، جهت نفوذ فکری گسترده‌تر شد و درخشش علمی و دینی سمرقند، بخارا و خیوه به سوی شبه‌قارهٔ هند تابید و بر اندیشهٔ اسلامی، فقه، کلام و عرفان در مناطقی که بعدها پاکستان را شکل دادند، تأثیر عمیقی گذاشت.

شهرهای سمرقند و بخارا به کانون‌های درخشان دانش اسلامی بدل شدند و عالمانی را پرورش دادند که آثارشان تا امروز در جهان اسلام مرجعیت دارد. شخصیت‌هایی چون امام بخاری، امام ترمذی و امام ماتریدی با شکل‌دهی به الهیات اسلامی، علوم حدیث و فقه، اثری ماندگار بر آموزش دینی در جنوب آسیا برجای گذاشتند. احترام عمیقی که محافل دینی پاکستان برای این بزرگان قائل‌اند، بازتاب پیوندی معنوی است که فراتر از مرزهای ملی قرار دارد. مساجد، مدارس دینی و سنت‌های صوفیانه در پاکستان همچنان از الگوهای آسیای مرکزی الهام می‌گیرند و جهان‌بینی دینی مشترکی را که بر اعتدال، دانش و عمق معنوی استوار است، تقویت می‌کنند.

سلسلهٔ گورکانی (مغولی) یکی از نیرومندترین پیوندهای تاریخی میان ازبکستان و پاکستان به‌شمار می‌آید. این امپراتوری به‌دست ظهیرالدین محمد بابر، زادهٔ درهٔ فرغانه در ازبکستان امروزی، بنیان گذاشته شد و سنت‌های سیاسی آسیای مرکزی، فرهنگ فارسی‌مآب، سبک‌های معماری و نظام‌های اداری را به جنوب آسیا منتقل کرد. حاکمان گورکانی پیوسته پیوندهای فرهنگی و عاطفی خود را با زادگاه آسیای مرکزی حفظ کردند و عالمان، هنرمندان، خوشنویسان و متکلمان را از سمرقند و بخارا به شبه‌قاره آوردند. این نقش‌مایهٔ آسیای مرکزی، ذهنیت سیاسی، ذوق زیبایی‌شناختی و جهت‌گیری دینی مسلمانان شبه‌قاره، به‌ویژه در سرزمین‌هایی که بعدها پاکستان شد، را عمیقاً شکل داد.

هم‌گرایی‌های زبانی نیز ژرفای این تعامل تاریخی را نشان می‌دهد. اردو و ازبکی هزاران واژهٔ مشترک با ریشه‌های فارسی، عربی و ترکی دارند که بازتاب قرن‌ها هم‌گرایی فرهنگی است. این اشتراکات زبانی صرفاً همسانی‌های واژگانی نیستند، بلکه نشانهٔ تبادل پایدار فکری، مهاجرت و پیوندهای اجتماعی میان مناطق مختلف‌اند. شعر، تواریخ و ادبیات دینی آزادانه میان آسیای مرکزی و جنوبی در گردش بوده و میراثی ادبی و فرهنگی مشترک پدید آورده که هنوز در هر دو جامعه طنین‌انداز است.

فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ نقطهٔ عطفی در احیای روابط رسمی میان ازبکستان و پاکستان بود. پاکستان از نخستین کشورهایی بود که استقلال ازبکستان را به‌رسمیت شناخت و بدین‌سان تعهد زودهنگامی به بازسازی پیوندهای تاریخی در چارچوب دیپلماسی مدرن نشان داد. تأسیس نمایندگی‌های دیپلماتیک در تاشکند و اسلام‌آباد، زیرساخت‌های نهادی لازم برای گسترش همکاری در حوزه‌های فرهنگ، دین، آموزش و تجارت را فراهم کرد. هرچند روابط اولیه تحت‌تأثیر بی‌ثباتی‌های منطقه‌ای، به‌ویژه وضعیت افغانستان، قرار داشت، اما هر دو کشور چشم‌اندازی بلندمدت مبتنی بر احترام متقابل، ارزش‌های مشترک و پیوندهای منطقه‌ای را دنبال کردند.

در دهه‌های پس از استقلال، ازبکستان به‌تدریج بار دیگر به‌عنوان شریکی مهم در عرصهٔ فرهنگی و دینی برای پاکستان مطرح شد. تمرکز دوباره بر میراث اسلامی، تبادل علمی و ارتباطات مردمی، پیوندهای کهنی را که در دوران شوروی محدود شده بود، احیا کرد. دیپلماسی فرهنگی، گفت‌وگوی دینی و همکاری‌های آموزشی به ستون‌های اصلی تعامل دوجانبه بدل شدند و نشان دادند که تداوم تاریخی و هم‌سویی معنوی ابزارهای نیرومندی برای قدرت نرم و همگرایی منطقه‌ای هستند.

این بنیان عمیق تمدنی توضیح می‌دهد که چرا ابتکارات فرهنگی و دینی معاصر ازبکستان در پاکستان نه به‌عنوان نفوذی بیگانه، بلکه به‌مثابه بازکشف میراثی مشترک تلقی می‌شود. از همکاری‌های دانشگاهی و تبادلات دینی گرفته تا مراکز فرهنگی و خانه‌های تجارت، تعاملات امروز امتداد طبیعی رابطه‌ای تاریخی است که طی قرن‌ها به‌صورت ارگانیک شکل گرفته است. پیوستگی گذشته و حال، ویژگی منحصربه‌فرد روابط ازبکستان و پاکستان را برجسته می‌کند و آن را از مشارکت‌های صرفاً راهبردی یا مبتنی بر منافع کوتاه‌مدت متمایز می‌سازد.

فراتر از دیپلماسی رسمی و همکاری اقتصادی، تعاملات فرهنگی و دینی ازبکستان در پاکستان به رابطه‌ای چندبعدی بدل شده که آموزش، معنویت، تبادل فکری و دیپلماسی عمومی را دربرمی‌گیرد. این رویکرد بازتاب چشم‌انداز گسترده‌تر ازبکستان برای پیوند دوباره با جهان اسلام و احیای نقش تاریخی خود به‌عنوان کانون روشنگری اسلامی است؛ و پاکستان به‌دلیل ایمان مشترک، تداوم تاریخی و پذیرش اجتماعی، شریکی طبیعی در این مسیر به‌شمار می‌آید. ازاین‌رو، حضور فرهنگی ازبکستان در پاکستان صرفاً نمادین نیست، بلکه به‌طور فزاینده‌ای نهادمند، مردم‌محور و آینده‌نگر است.

یکی از نمودهای بارز این تعامل، تأسیس خانهٔ تجارت و مرکز فرهنگی ازبکستان–پاکستان در کراچی است. این ابتکار، پیوند راهبردی میان تجارت و فرهنگ را به نمایش می‌گذارد و نشان می‌دهد که همکاری اقتصادی از آشنایی فرهنگی و درک متقابل جداشدنی نیست. این مرکز با نمایش محصولات صنعتی ازبکستان در کنار نمایشگاه‌های فرهنگی، مواد گردشگری و جلوه‌های هنری، به رابطی زنده میان دو جامعه بدل شده است و به کارآفرینان، پژوهشگران، دانشجویان و عموم مردم پاکستان امکان می‌دهد مستقیماً با فرهنگ، سنت‌ها و ظرفیت اقتصادی ازبکستان آشنا شوند. چنین بسترهایی دیپلماسی نرم را تقویت می‌کند و روایت فرهنگی ازبکستان را در بافت تجاری و اجتماعی پاکستان جای می‌دهد.

دیپلماسی فرهنگی از طریق نمایشگاه‌ها، رویدادهای فرهنگی، کارزارهای ترویج گردشگری و تبادلات دانشگاهی که با حمایت سفارت ازبکستان در پاکستان برگزار می‌شود، بیش‌ازپیش تقویت شده است. هدف این ابتکارات، احیای آگاهی تاریخی نسبت به پیوندهای فکری میان آسیای مرکزی و جنوبی، به‌ویژه میراث مشترک علمی اسلامی برخاسته از سمرقند، بخارا، ترمذ و خیوه است. پژوهشگران، رهبران دینی و دانشجویان پاکستانی به‌طور فزاینده‌ای ازبکستان را نه صرفاً کشوری خارجی، بلکه وطن معنوی دانش اسلامی می‌دانند که زمانی اندیشهٔ دینی، فقه و عرفان شبه‌قاره را شکل داده است.

همکاری دینی به یکی از عمیق‌ترین ابعاد تعامل دوجانبه بدل شده است. تأکید ازبکستان بر «دین و روشنگری» با تلاش‌های پاکستان برای ترویج قرائت‌های معتدل، علمی و فراگیر از اسلام هم‌سو است. همکاری میان وزارتخانه‌های دینی، مؤسسات پژوهشی اسلامی و علما بازتاب دغدغهٔ مشترک برای حفاظت از جوانان در برابر افراط‌گرایی، در عین پاسداشت دانش اصیل اسلامی است. برنامه‌های تبادل میان مدارس دینی، دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، به عالمان پاکستانی امکان می‌دهد با نهادهای برجستهٔ ازبکستان مانند مراکز پژوهشی امام بخاری، امام ترمذی و امام ماتریدی ارتباط برقرار کنند و تبار فکری مشترک مبتنی بر سنت اهل‌سنت را تقویت نمایند.

دیپلماسی زیارتی نیز شتاب گرفته است؛ زیرا ازبکستان خود را به‌عنوان مقصدی برای گردشگری دینی مسلمانان پاکستانی معرفی می‌کند. زیارت آرامگاه‌های امام بخاری، شیخ بهاءالدین نقشبند، امام ترمذی و دیگر بزرگان، تجربه‌ای عمیقاً معنوی برای زائران پاکستانی فراهم می‌آورد و پیوندهای عاطفی میان دو ملت را استحکام می‌بخشد. برنامه‌هایی چون «عمره پلاس» و تسهیل سفرهای زیارتی، سفر دینی را به پلی برای ارتباطات مردمی تبدیل می‌کند و مفهوم تمدن اسلامی مشترک را به‌جای هویت‌های ملی منفک برجسته می‌سازد.

همکاری آموزشی نقشی اساسی در تداوم نفوذ فرهنگی بلندمدت ایفا می‌کند. بورس‌های تحصیلی دولت ازبکستان، به‌ویژه آن‌هایی که با هماهنگی نهادهای آموزشی پاکستان ارائه می‌شود، مسیرهای تازه‌ای برای دانشجویان پاکستانی گشوده است. رشته‌هایی چون مدیریت گردشگری، میراث فرهنگی، باستان‌شناسی، صنایع خلاق و لجستیک، نه‌تنها با اهداف توسعه‌ای ازبکستان هم‌خوان است، بلکه با نیازهای نوظهور پاکستان نیز سازگاری دارد. آموزش دانشجویان پاکستانی در محیط علمی ازبکستان، نسل آینده‌ای از سفیران فرهنگ، زبان و سنت‌های فکری ازبکستان را در پاکستان پرورش می‌دهد.

نزدیکی زبانی نیز فهم متقابل را تقویت می‌کند. وجود هزاران واژهٔ مشترک در اردو و ازبکی، حاصل قرن‌ها درهم‌تنیدگی فرهنگی از رهگذر مهاجرت، دانش و پیوندهای امپراتوری است. این همپوشانی زبانی ارتباط را آسان‌تر می‌سازد و موجب می‌شود متون علمی، شعر، گفتمان دینی و روایت‌های تاریخی با طنین طبیعی‌تری میان جوامع جریان یابد. همچنین این تصور را تقویت می‌کند که رابطهٔ پاکستان و ازبکستان ساختگی و نوظهور نیست، بلکه میراثی تاریخی است.

کنش‌های بشردوستانه، از جمله کمک‌ها، اعانات و برنامه‌های حمایتی اجتماعی، بی‌سروصدا به تصویر مثبت ازبکستان در پاکستان یاری رسانده است. حمایت در زمان بحران‌ها، پشتیبانی از ابتکارات آموزشی و فرهنگی و تسهیل برنامه‌های جامعه‌محور، سرمایهٔ اجتماعی و اعتماد عمومی را در سطح مردمی تقویت می‌کند. این اقدامات، هرچند کم‌سر و صدا، در بلندمدت اهمیت فراوانی دارند.

همکاری‌های شهری و پروژه‌های نمادین، مانند پیشنهاد ایجاد مجموعه‌های مسکونی و فرهنگی «ازبکستان نو» در اسلام‌آباد، دامنهٔ رو به گسترش تعامل دوجانبه را نشان می‌دهد. این ابتکارات صرفاً معماری نیستند، بلکه تلاشی برای ترجمهٔ هویت فرهنگی به فضای فیزیکی‌اند. با جای دادن زیبایی‌شناسی شهری، فلسفه‌های برنامه‌ریزی و نمادهای فرهنگی ازبکی در شهرهای پاکستان، چنین پروژه‌هایی حضور فرهنگی را در زندگی روزمره تثبیت می‌کنند و یادمان‌های ماندگاری از دوستی می‌آفرینند.

توافق‌های شهرهای خواهرخوانده میان لاهور و بخارا و نیز لاهور و تاشکند، تبادل فرهنگی را در سطح شهری نهادینه می‌کند. این مشارکت‌ها همکاری در هنر، آموزش، حفاظت از میراث، مشارکت جوانان و ترویج گردشگری را تسهیل می‌کند و به مدیریت‌های شهری امکان می‌دهد از تجربیات یکدیگر در ادارهٔ شهر، حفاظت فرهنگی و خدمات عمومی بهره‌مند شوند؛ بدین‌ترتیب دیپلماسی از سطح نخبگان به همکاری‌های جامعه‌محور گسترش می‌یابد.

در مجموع، فعالیت‌های فرهنگی و دینی ازبکستان در پاکستان بازتاب راهبردی متوازن است که تاریخ را با دولت‌داری مدرن پیوند می‌زند. با ترکیب تجارت و فرهنگ، دین و روشنگری، و آموزش و دیپلماسی، ازبکستان خود را به‌عنوان شریکی آشنا و محترم در فضای اجتماعی و فکری پاکستان تثبیت کرده است. این رویکرد نه‌تنها روابط دوجانبه را تقویت می‌کند، بلکه با پرورش ارزش‌های مشترک، احترام متقابل و تداوم تمدنی، به ثبات منطقه‌ای نیز یاری می‌رساند.

با تداوم تعمیق روابط پاکستان و ازبکستان، همکاری‌های فرهنگی و دینی همچنان ستون اصلی این رابطه خواهد بود. در منطقه‌ای که اغلب با عدم قطعیت‌های ژئوپلیتیکی روبه‌روست، این مشارکت نشان می‌دهد که چگونه میراث مشترک و همبستگی فکری می‌تواند ابزار صلح، توسعه و همگرایی منطقه‌ای باشد. بدین‌سان، رابطهٔ در حال تکامل میان ازبکستان و پاکستان الگویی است از هم‌گرایی حافظهٔ تاریخی، دیپلماسی فرهنگی و همکاری مدرن برای ساختن شراکتی پایدار و معنادار.

منابع:

https://pakembassytashkent.org.pk/pakistan-uzbekistan-relations/

https://radio.gov.pk/26-02-2025/pakistan-uzbekistan-sign-several-mous-agreements

https://en.wikipedia.org/wiki/Pakistan%E2%80%93Uzbekistan_relations

https://moderndiplomacy.eu/2025/03/20/strategic-importance-of-bilateral-relations-between-pakistan-and-uzbekistan/

https://tribune.com.pk/story/2563697/pakistanuzbekistan-trade-shoots-to-404m

https://timesca.com/pakistani-developer-proposes-new-uzbekistan-complex-in-islamabad/

https://www.hec.gov.pk/english/scholarshipsgrants/lao/SRU/Pages/default.aspx

https://www.app.com.pk/national/uzbekistan-a-historic-gem-of-islamic-heritage-a-growing-partner-for-pakistan/#:~:text=In%20recent%20years%2C%20Pakistan%20and,an%20inspiration%20for%20other%20nations.

https://thegulfobserver.com/uzbekistan-and-pakistan-strengthen-cooperation-in-religion-and-enlightenment/

https://rahbarkisan.com/wp/uzbekistan-trade-house-and-cultural-center-opened-in-pakistan/