شب یلدا یا شب‌چله یکی از شب‌هایی باستانی است که همه‌ساله در تعدادی از کشورها از جمله ایران و افغانستان از آن تجلیل به عمل می‌آید. در افغانستان شب یلدا بیشتر به شب‌چله شهرت دارد. آن را از آن جهت شب‌چله می‌گویند که در برخی از مناطق افغانستان به چهل‌روز اول زمستان «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن «چله خُرد» گفته می‌شود و چون چله بزرگ از این شب آغاز می‌گردد، به این نام (شب‌چله) شهرت یافته است.

نام دیگر شب‌چله در افغانستان، «روزبازگشت» است که به معنای بازگشت روز یا بازگشت خورشید می‌باشد. چون از این شب به بعد روزها به سمت طولانی شدن سیر می‌کنند و شب‌ها به کوتاه شدن، از این‌رو آن را روز بازگشت نیز گفته‌اند.

تاریخ تجلیل از این شب به ۵۰۲ سال قبل از میلاد می‌رسد. برخی آن را به هفت هزار سال پیش برمی‌گردانند. فرهنگ تجلیل از شب یلدا در کشورهای ایران و افغانستان از قدیم تا کنون رواج دارد. به همین خاطر به تاریخ ۹ آذر ۱۴۰۱تجلیل از شب یلدا به نام افغانستان و ایران ثبت یونسکو شد. با این که تجلیل از این شب در کشورهای دیگری چون پاکستان، تاجیکستان، روسیه، جاپان، کره، آفریقا و … نیز به گونه‌های مختلف انجام می‌شود اما دو کشور افغانستان و ایران آن را با شکوه بیشتری تجلیل می‌نمایند.

شب یلدا/ شب‌چله در میان مردم ولایت‌های مختلف رواج دارد. در این‌جا رسم و رواج برخی از مناطق و ولایت‌ها را در تجلیل از شب یلدا مرور می‌کنیم.

شب یلدا در بامیان

عبدالعلی شفق، شاعر، نویسنده و فعال فرهنگی ولایت بامیان به خبرگزاری فرهنگ می گوید: "شب‌چله اهالی قریه در خانه یکی از بزرگان قوم جمع شده به شاهنامه‌خوانی می‌پردازند. بزرگان و سالمندان خاطرات زیادی از شب‌چله و تجلیل آن را سینه به سینه نقل می‌کنند. در گذشته‌ بازی‌هایی چون: بجول بازی، کتار، شیروبز، بیت‌خوانی، افسانه‌گویی… رواج داشت. شاعران محلی و نوازندگان، برنامه‌های متنوع فرهنگی و سرگرمی داشتند."

حیات‌الله رهیاب، نویسنده و محقق، از تفاوت تجلیل در گذشته‌ها و امروز می‌گوید: "در سابق، در این شب تمام اعضای خانواده گِردهم جمع می‌شدند و پدر و مادر هر یک برای کودکان و اعضای فامیل قصه‌های چون: داستانِ رُستم و سهراب، ورقه‌ و گُل‌شاه، یوسف و زلیخا، شیرین و فرهاد... قصه‌آموزنده، نقل می‌کردند که به‌این شب و شب‌های دیگر چِلّه گرمی می‌بخشیدند". وی در ادامه افزود که در این شب، کودکان ترانه می‌خواندند و در پایان هر مصرع آن، نام پدر و مادرشان را ذکر می‌کردند؛ مانند امشب شب یلداست/ شب یلدای شفیقه و صمد آغاست.
همچنین در ادامه می افزاید: "با آمدن تلویزیون، رادیو، سی‌دی، موبایل و ... تکنولوژی جای این افسانه‌ها را گرفته و مردم بیشتر در این شب و شب‌های دیگر با فیلملم و سریال مشغول هستند و کم کم افسانه‌های شیرین سابق از یاد مردم می‌روند".

شب یلدا در تخار

شریف الله مبارز، شاعر و فعال فرهنگی، از چگونگی تجلیل شب یلدا در ولایت تخار می‌گوید: "شب یلدا همه ساله توسط فرهنگیان به صورت ویژه تجلیل می‌شود. در این شب شاعران با خوانش اشعار ویژه شب یلدا و خوانش دیوان حافظ، مثنوی، دیوان بیدل، گلستان سعدی و سایر شاعران حوزه‌ تمدن پارسی تجلیل می‌کنند. همچنین، در این شب، ‌چله‌نشینان به فال حافظ می‌پردازند. در گذشته ها این شب با آواز و موسیقی گرم‌تر تجلیل می‌شد".

او در مورد چگونگی گرامی‌داشت شب یلدا در بین سایر مردم گفت: " در میهمان‌خانه ها اکثراً صندلی می‌گذارند. بزرگان و جوانان در میهمان خانه‌ها کنار هم می‌آیند با شعر خوانی، قصه گویی و مثنوی خوانی تجلیل می‌کنند. جوانان با نواختن نی، جان تازه به مجلس می‌دهند. اهل مجلس را شاد می‌کنند. در این شب انواع میوه‌جات را از قبیل سیب، هندوانه و...فراهم می‌کنند و همراه با غذای های محلی نوش جان می‌کنند". وی در مورد غذاهایی که در این شب آماده می‌شود، گفت: "در این شب مردم بیشتر شوربا، قابلی پلو، مستابه، شیر برنج، دو پیازه، منتو، خانمه، ماش‌کچری آماده می‌کنند".

او افزود در این شب جوانان برای سرگرمی به بازی‌های محلی چون کیچ‌کیچ، پاچا دزدک، گنگه‌کان و… که در تخار مرسوم است، می‌پردازند.

آقای آردش درمورد ناآشنایی مردم از شب یلدا چنین می‌گوید: "مردم سطح آگاهی‌شان پایین است و این باعث گردیده که این رسم تاریخی در بین مردم ناشناس بماند".

شب یلدا در شهرستان بهسود ولایت میدان وردک

در این ولایت مردم، در وسط خانه، کرسی بزرگی را می گذاشتند. روی کرسی را با لحاف بزرگ، که از پارچه های مختلف دوخته شده، پوشانده و زیر آن جمع می‌شدند.

جای نشستن بزرگان در صدر مجلس بود. انواع خوردنی مانند توت، چهارمغز و سیب، در میان ظرف های مخصوص رنگ‌آمیزی شده محلی، تزئین می کردند. این‌ها را بالای کرسی گذاشته و تمام اعضای خانواده و میهمان‌ها از آن استفاده می کردند.

شب را با قصه‌های‌که مربوط فرهنگ و تاریخ آریایی و افسانه‌های مثل دختر پادشاه، دیو وپری، شاه‌وگدا، شاهنامه‌خوانی، شعر خوانی و مشاعره صبح می‌نمودند.

در پایان، بزرگ خانواده برای سلامتی اعضای خانواده، مهمان‌ها و برای تمام اعضای منطقه آرزوی خوشبختی و دعا می‌کرد که همه در دل‌ آمین می گفتند.  

سلیمان انصاری همچنین در مورد گرامی داشت از شب‌چله در بهسود می گوید: "مردم ولایت بهسود از قدیم شب‌چله را با دعوت موسفیدان و بزرگان خانواده‌ها تجلیل می‌کردند. دراین میان بزرگان به نقل داستان های رستم سهراب، لیلی ومجنون… افسانه های مشهورتاریخی می پرداختند، جوانان و زنان نیز جهت تنوع در محفل به مشاعره، دوبیتی خوانی وحافظ خوانی می‌پرداختند".

وی افزود که امروزه نیز شب‌چله با تفاوت اندکی تجلیل می شود؛ یعنی سابق مردم در شب‌چله گندم بریان و توت را با هم یک جا مخلوط می‌کردند؛ اما حالا برای سپری نمودن شب از تخمه استفاده می کنند.
فاطمه تیموری نیز از گرامی‌داشت این شب چنین می‌گوید: "در این سال‌ها نیز مردم سرچشمه از این جشن تجلیل می‌کنند؛ اما با تفاوت اندکی از سال‌های قبل. در این سال‌ها از کرسی خبری نیست؛ زیرا مردم خانه‌های‌شان را با تنور گرم می‌کنند. سفره را با انواع نوشیدنی، میوه‌های خشک و تازه، آیینه، قرآن، شیرینی‌باب در میان ظروف ناشکن و چینی تزیین می‌کنند".

وی در ادامه افزود که مردم بیشتر از میوه‌های بازاری استفاده می‌کنند، مانند سیب، انار، هندوانه. همچنین ظروف  چینی جایگزین ظروف وطنی شده‌اند و افسانه‌های سابق کم‌رنگ شده و جای آن را دیدن فیلم و موسیقی گرفته است.

شب یلدا در پنجشیر

فردین فرهمند، نویسنده، از نحوه گرامی‌داشت شب یلدا در ولایت پنجشیر چنین می‌گوید: " در پنجشیر فرهنگ شاهنامه‌خوانی، مثنوی‌خوانی، بیدل‌خوانی و امثال این‌ها رایج است و همان‌طور که در دیگر مناسبت‌ها تعدادی از مردم که بیشتر مردان کهن‌سال و میان‌سال، دور هم جمع می‌شوند و شب‌نشینی می‌کنند؛ در شب یلدا نیز چنین مراسمی صورت می‌گیرد؛ یعنی شاعران، نویسندگان و فرهنگیان در این شب کنارهم جمع می‌شوند و قسمت‌های نخست برنامه با شعرهایی شاعران حاضر در جمع، آغاز می‌گردد. شاعران شعرهای‌شان که در مورد شب یلدا نوشته‌اند، را به‌خوانش می‌گیرند؛ بعد از این‌که قسمتی از شب ‌گذشت و نیمه‌های شب فرا رسید، بخش دوم برنامه را بیشتر یا شاهنامه‌خوانی و یا مثنوی‌خوانی تشکیل می‌دهد".

وی افزود: "در این بخش، دو یا سه‌ نفر از کسانی‌که تسلط کامل به اشعار مثنوی و یا شاهنامه داشته، به‌خواندن اشعار و تشریح و توضیح آن‌ها به شیوه‌ی خاصِی‌ که در پنجشیر وجود دارد، می‌پردازند."
وی افزود که مردم با فرهنگ و اهل ادب پنجشیر از هرگونه برنامه فرهنگی و ادبی استقبال خاص می‌کنند.

شب یلدا در غزنی

معصومه مهشید شاعر جوان ولایت غزنی در ارتباط به گرامی داشت ازشب‌چله در ولایت غزنی می گوید: "در ولایت ما پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها رسم متفاوت داشتند. آنها تمام این شب زیر نور چراغ می‌ نشستند و به عبادت می پرداختند؛ اما در حال حاضر مردم در این شب، شمع و انار را تزیین می کنند و زیر کرسی فامیل‌ها دور هم جمع می شوند و برای هم قصه های قدیمی تعریف می کنند؛ همچنین می نوازند و آواز می‌خوانند".
اومی گوید : "در این اواخر، شاعران و زنان با تزیین انار و شمع دور هم در خانه ها و یا کافه ها جمع می شوند و شعر یلدایی می‌خوانند و با موسیقی و داستان ها این شب را شب زنده داری می نمایند".

شب یلدا در ولایت غور

رقیه رضایی، دانشجو، در مورد باورهای مردم نسبت به شب یلدا چنین می‌گوید: "مردم باور داشتند که اگر این شب را به خوشی و خوبی بگذرد، زمستان نیز به خوبی و خوشی می‌گذرد".

او درمورد چگونگی گرامی‌داشت این شب چنین می‌گوید: "مردم در خانه یکی از بزرگان جمع می شدند و تا دیر وقت می‌نشستند، یک نفر بریان، دیگری توت، آلبالو خشک و نقل و شیرینی می‌آوردند. جوانان و نوجوانان با خواندن بعضی ترانه ها میهمانی را گرم می‌کردند. بزرگان قصه های قدیمی، دوبیتی های قدیمی می خواندند".

وی افزود در این شب غذاها و خوردنی‌های چون: حلوای سرخ، حلوای سفید، بریان و… از خانه‌های اطراف آورده می‌شود.

شب یلدا در بلخ

تقی واحدی استاد دانشگاه، از انواع تجلیل شب یلدا در ولایت بلخ می‌گوید: "در این اواخر؛ شب یلدا در بلخ سه نوع تجلیل می‌شود:

1. همنشینی حلقه‌های دوستانه. در این نوع، جوانان هم طبع که گروه دوستی ایجاد کرده اند معمولا به بهانه گرامیداشت از شب‌چله، گردهم می آیند و ضمن صرف غذای شب، و خوردن انار و هندوانه، بازی های مختلف راه می اندازند.

۲. همنشینی‌های خانوادگی. در این نوع، معمولا اعضای خانواده که شامل پدر بزرگ و مادر بزرگ و  اعضای خانواده می شود، گردهم می آیند و ضمن خوردن انار و هندوانه به قصه و خنده و قرائت شعر و گاهی به اصطلاح شعرجنگی می پردازند.

۳. همنشینی فرهنگی. در این نوع، انجمن ها فرهنگی و ادبی دایر می شوند و در آن، ضمن سخنرانی های کوتاه در مورد گذشته محافل چله نشینی، شعر خوانده شده و موسیقی اجرا می گردد".

وی افزود که در حکومت قبلی ازطرف وزارت اطلاعات و فرهنگ نیز برنامه‌های در این مورد گرفته می‌شد.

شب یلدا در جوزجان

شهرالله بلال فعال فرهنگی، درمورد یلدا در ولایت جوز چنین می‌گوید: "در دهات‌های شمال افغانستان مردم شب یلدا را به نام چله یاد می‌کنند و تاکنون بعضی‌ها با نام یلدا ناآشنا هستند. هنور والدین من شب یلدا را بنام شب‌چله یاد می‌کنند".

وی درمورد چگونگی گرامی‌داشت این شب چنین می‌گوید: "در سابق خانواده‌ها یک نفر قصه‌گو را دعوت می‌نمودند و وی تا صبح برای حاضرین در خانه، قصه تعریف می‌نمود. همچنین در این شب مردم خاطرات‌شان را نیز تعریف می‌کردند". وی افزود که اکنون با آمدن تلویزیون مردم به‌جایی قصه‌گویی، بیشتر فیلم می‌بینند.

شب یلدا در ولایت بدخشان، کابل، غور، هرات‌ و پروان

شب یلدا در این ولایت نیز مانند سایر ولایات تجلیل میی‌شود. خانواده‌ها سفره خود را با میوه‌های گوناگون تزئین می‌کنند. مردم شب را با مثنوی، فال حافظ، قصه‌گویی و فال‌گیری صبح می‌کنند.

ثاقب آزاد، شاعر، از ولایت غور در مورد شب یلدا چنین می‌گوید: "در سال‌های اخیر ما جمعی از فرهنگیان و ادبیان تلاش می‌کردیم تا شب یلدا را بشتر ترویج دهیم. به همین‌خاطر برنامه‌ی که می‌گرفتیم به شکل سنتی بود و با شعرخوانی و موسیقی تجلیل می‌کردیم".

سید آصف از ولایت پروان در مورد تغییر گرامی‌داشت از شب‌چله می‌گوید: "در گذشته‌ها، مردم دور بزرگ خانواده جمع می‌شدند و به قصه‌های او گوش می‌دادند؛ اما اکنون با آمدن اینترنت، خانوده‌ها از نقاط دور باهم یک‌جا این شب را تجلیل می‌کنند".

منبع: خبرگزاری فرهنگ

لینک:

 https://www.farhangpress.af/%DA%86%DA%AF%D9%88%D9%86%DA%AF%DB%8C-%DA%AF%D8%B1%D8%A7%D9%85%DB%8C-%D8%AF%D8%A7%D8%B4%D8%AA-%D8%A7%D8%B2-%D8%B4%D8%A8-%DB%8C%D9%84%D8%AF%D8%A7-%D8%AF%D8%B1-%D9%88%D9%84%D8%A7%DB%8C%D8%A7%D8%AA-%D9%85/