امروزه اندیشکده‌ها یا اتاق‌های فکر (Think tank) که یکی از ارائه‌دهندگان خدمات مؤثر در علوم انسانی و علوم اجتماعی هستند، نقش مهمی در پشتیبانی و پرورش نظری‌ و اطلاعاتی ایفا نموده و در سیاست‌گذاری‌های کلان ملّی در حوزه‌های مختلف سیاسی، امنیتی، نظامی، اقتصادی و زمینه‌های دیگر اهمیت فراوانی دارند. اندیشکده‌ها، سازمان‌ها، مؤسسه‌ها، شرکت‌ها یا گروهی هستند که کار هدایت پژوهش‌ها در حوزه‌های گوناگون را انجام می‌دهند و نتیجۀ کار آن‌ها به شکل داده‌ها، توصیه‌ها، نقشه‌های راه و اطلاعات تکمیلی به عنوان حلقۀ مهم سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری کشور به دولت ارائه می‌شود. نقش اندیشکده‌ها در جهان امروز را می‌توان به عنوان نهادهای ویژۀ فکری‌ـ پژوهشی و اندیشه‌آفرین در مطالعات میان‌رشته‌ای ذکر کرد که بر پایۀ جمع‌اندیشی و اندیشه‌پردازی استوار است.

در دنیای امروز، اندیشکده‌ها نه تنها بر تصمیم‌گیری دولت‌ها و ترویج و توسعة اقتصادی و اجتماعی تأثیر دارند و از این نظر اهمیت می­یابند، بلکه بخش مهمی از «قدرت نرم» کشور را نیز شکل می‌دهند.

بی‌تردید دلیل تبدیل ژاپن به یک قدرت اقتصادی درجۀ یک جهانِ پس از جنگ و چند دهه توسعۀ این کشور آن است که دولت ژاپن همواره به پشتیبانی فکری‌ـ اطلاعاتی اندیشکده‌ها متکی بوده‌است. این وضعیت به نوبۀ خود یکی از دلایل اصلی گسترش سریع و فراوانی اندیشکده‌های ژاپنی است.

تصویر ۱: توزیع جهانی اندیشکده‌ها در هر منطقه Source: James G. McGann. (۲۰۱۷). Global Go to Think Tank Index Report. University of Pennsylvania

۲. شکل‌گیری اندیشکده‌ها در ژاپن

پس از پایان جنگ جهانی دوم، هم‌گام با فرآیند احیای سیاسی، بازسازی اقتصادی، تحول و ارتقای صنایع، افزایش دسترسی به بازارهای فرامرزی، تقویت قدرت تأثیرگذاری در حوزۀ بین‌المللی، اندیشکده‌های متعددی نیز در حوزه‌های مختلف سیاسی و اقتصادی ژاپن تأسیس شدند. در واقع، پس از جنگ، ژاپن فرآیند گسترده و پرقدرت بازسازی اقتصادی را آغاز کرد، اما فقر منابع طبیعی، اتکای کامل به منابع انرژی و مواد خام وارداتی، ضرورت وجود اندیشکده‌هایی را ایجاب و ضروری می‌کرد که بتوانند خوراک لازم حلقه‌های سیاستگذاری و تصمیم‌گیری، به‌ویژه در بُعد سیاست‌های کلان بلندمدت را فراهم و تأمین کنند. اندیشکده‌های ژاپنی در حوزه‌های گوناگون سیاسی و اقتصادی، به ظهور نوآوری، تسریع بازسازی اقتصادی، ساخت‌وساز ملّی با تکیه بر تجارت خارجی و رونق بخشیدن به توسعۀ تجارت خارجی کمک بزرگی کردند.

۳. شمار و جایگاه اندیشکده‌های ژاپنی

در حال حاضر، ژاپن۱۱۶ اتاق فکر دارد[۱] که با قدرت تأثیرگذاری و نفوذ خود در حلقه‌های تصمیم‌گیری مرتبط با حوزه‌های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و سایر زمینه‌ها فعال هستند. بر اساس گزارش اندیشکده‌های جهانی سال ۲۰۱۲ که از سوی دانشگاه پنسیلوانیا منتشر شد، ۱۰۸ اندیشکده در ژاپن وجود داشت و به طور کلّی، رتبۀ نُهم جهان را از آنِ خود کرده بود. در این میان، چهار اندیشکدۀ ژاپنی شامل مؤسسۀ امور بین‌الملل ژاپن (JIIA) که وابسته به وزارت امور خارجۀ این کشور است، انجمن آسیا، مؤسسۀ ملّی مطالعات دفاعی (NIDS) و مؤسسۀ مطالعات بین‌المللی سیاسی (IIPS) در میان ۳۰اندیشکدۀ برتر آسیا قرار داشت[۲]. افزون بر این، بنا بر گزارش اندیشکده‌های جهانی سال ۲۰۱۷، ژاپن با داشتن ۱۱۶ اندیشکده، رتبۀ هشتم در میان کشورهای جهان را به خود اختصاص داده است.

در جدول شمارۀ ۱، رتبه‌بندی کشورها از نظر تعداد اندیشکده‌ها نشان داده شده‌ که در میان ۱۰کشور با بیشترین تعداد اندیشکده، ژاپن با داشتن۱۱۶ اندیشکد، رتبۀ هشتم را از آنِ خود کرده‌است.

جدول ۱. رتبه‌بندی کشورها از نظر تعداد اندیشکده‌ها[۳]

رتبه	کشور	تعداد اندیشکده
۱	آمریکا	۱۸۷۲
۲	چین	۵۱۲
۳	انگلستان	۴۴۴
۴	هند	۲۹۳
۵	آلمان	۲۲۵
۶	فرانسه	۱۹۷
۷	آرژانتین	۱۴۶
۸	ژاپن	۱۱۶
۹	روسیه	۱۰۳
۱۰	کانادا	۱۰۰

در توزیع اتاق‌های فکر ژاپن، بر سه شهر بزرگ و کلیدی این کشور(توکیو، اوزاکا و ناگویا. ) در حوزه‌های سیاسی، اقتصادی و تجاری شامل تمرکز شده‌است. بدیهی است که سهم اصلی را توکیو دارد؛ چراکه %۵۴ اندیشکده‌ها، %۷۹ نیروهای فکری و شاغلان در اندیشکده‌ها و %۸۶ از درآمد اندیشکده‌ها را در اختیار دارد.

q جایگاه اندیشکده‌های ژاپن در رتبه‌بندی جهانی سال ۲۰۱۷

در سال ۲۰۱۷ میلادی، مؤسسۀ توسعۀ بانک آسیایی (ADBI) جایگاه شانزدهم جهانی را در میان ۱۴۲ اندیشکدۀ برتر غیر آمریکایی کسب کرده‌ که این رتبه‌بندی در جدول زیر نشان داده شده‌است:

جدول ۲. اندیشکده‌های برتر غیر آمریکایی دنیا در سال ۲۰۱۷[۴]

چهار اندیشکدۀ مهم ژاپن، شامل مؤسسۀ امور بین‌المللی ژاپن (JIIA)، مؤسسۀ توسعۀ بانک آسیایی (ADBI)، مؤسسۀ مطالعات بین‌المللی سیاسی (IIPS) و مؤسسۀ ملّی مطالعات دفاعی (NIDS) در فهرست ۱۷۳ اندیشکدۀ برتر آمریکایی و غیر آمریکایی جهان در سال ۲۰۱۷ قرار دارند.

جدول ۳. نام چهار اندیشکدۀ ژاپنی در میان اندیشکده‌های برتر آمریکایی و غیر آمریکایی دنیا در سال ۲۰۱۷[۵]

رتبه	نام اندیشکده
۱۴	مؤسسة امور بین‌المللی ژاپن (Japan Institute of International Affairs)
۲۶	مؤسسة توسعة بانک آسیایی (Asian Development Bank Institute)
۱۱۵	مؤسسة مطالعات بین‌المللی سیاسی (Institute for International Policy Studies)
۱۳۷	مؤسسة ملّی مطالعات دفاعی (National Institute for Defense Studies)

همچنین، یادآوری می‌شود که در سال ۲۰۱۷ میلادی، مؤسسۀ ملی تحقیقات سیاست آموزشی (NIER)، در رتبه‌بندی برترین اندیشکده‌های سیاست‌گذاری آموزشی در جهان رتبۀ نخست را کسب کرده‌است.

۴. دسته‌بندی اندیشکده‌های ژاپنی و ویژگی‌های مهم آن‌ها

اندیشکده‌های ژاپنی را می‌توان از نظر ارتباط و پیوند سازمانی و مدیریتی به دسته‌های زیر تقسیم کرد:

· اندیشکده‌هایی که مستقیماً از سوی دولت اداره یا حمایت می‌شوند.

· اندیشکده‌های متعلق یا وابسته به تشکل‌ها و بنگاه‌های اقتصادی.

·  اندیشکده‌های مستقل متعلق به سازمان‌های مردم‌نهاد، غیرانتفاعی گروهی یا شخصی.

· اندیشکده‌های دانشگاه‌های معروف و ممتاز ژاپن.

همچنین، سه محور زیر را می‌توان به عنوان بارزترین ویژگی‌های اندیشکده‌های ژاپنی به شمار آورد:

· قدرت بالا در جامع و بین‌المللی شدن.

· پژوهش بر اساس مسئلۀ اصلی و حقیقی.

· گروه بزرگ و سطح بالای تخصص.

q فهرستی از اندیشکده‌های ژاپن

· مؤسسۀ بانک توسعة آسیایی (ADBI).

· مؤسسۀ تحقیقات مرکزی انرژی برق (CRIEPI).

· مؤسسۀ تحقیقات اقتصادی شمال شرقی آسیا (ERINA).

· مؤسسۀ تحقیقات فوجی (OF-RIC).

· مؤسسۀ فناوری آینده (IFTECH).

· مؤسسۀ مطالعات بین‌المللی سیاسی (IIPS).

· مؤسسۀ علوم سیاسی ژاپن (IPS).

· مؤسسۀ انرژی کاربردی (IAE).

· مؤسسۀ اقتصادهای در حال توسعه، سازمان تجارت خارجی ژاپن (IDE-JETRO).

· مؤسسۀ تحقیقات و نوآوری (IRI).

· مرکز بین‌المللی مطالعات توسعۀ آسیای شرقی (ICSEAD).

· مرکز توسعۀ بین‌المللی ژاپن (IDCJ).

· مرکز تحقیقات اقتصادی ژاپن (JCER).

· مرکز مبادلات بین‌المللی ژاپن (JCIE).

·  مؤسسۀ امور بین‌الملل ژاپن (JIIA).

· مؤسسۀ کار ژاپن (JIL).

· مؤسسۀ توسعة بین‌المللی ژاپن.

· مؤسسۀ پژوهشی اقتصاد، تجارت و صنعت (RIETI).

· مؤسسۀ سیستم‌های اطلاعاتی کانسای (KIIS).

· مؤسسۀ تحقیقاتی کوزومین کی زای (KKRI).

· مرکز تحقیقات اقتصادی کیوشو (KERC).

·  مؤسسۀ تحقیقات میتسوبیشی (MIRI).

· مؤسسۀ ملّی پیشرفت پژوهش (NIRA)

· مؤسسۀ تحقیقاتی نیپون (NRI).

· مؤسسۀ آسیاـ اقیانوسیه، دانشگاه واسدا.

· مؤسسۀ تحقیقاتی NLI (NLIRI).

·  مؤسسۀ تحقیقات نمورا (NRI).

· مؤسسۀ تحقیقات و توسعۀ سیستم‌های ژاپن (SRDI).

· The Genron NPO.

· مؤسسۀ تحقیقاتی رشد صنعتی و اجتماعی جهانی (GISPRI).

· مؤسسۀ امور مالی بین‌المللی.

· انجمن آکادمیک بین‌المللی (IAFOR).

· مؤسسۀ مبانی ملّی ژاپن.

· انجمن کسب و کار نیشی نیپون.

· انجمن تحقیقات شووا (Shōwa Kenkyūkai).

· بنیاد توکیو (Tokyozaidan)

· مؤسسۀ اقتصادهای در حال توسعه.

·  بنیاد صلح ساساکاوا.

· مؤسسۀ پژوهشی صلح و امنیت (RIPS).

· مرکز مطالعات استراتژیک و بین‌المللی (CSIS).

· مؤسسۀ استراتژی‌های محیط‌ زیست جهانی (IGES).

· مؤسسۀ تحقیقاتی آژانس همکاری‌های بین‌المللی ژاپن (JICA-RI).

· مؤسسۀ پژوهشی سیاست ژاپن (PRI).

· مؤسسۀ ملّی سیاست علم و فناوری.

· مؤسسۀ اقتصاد انرژی ژاپن (IEEJ).

· مؤسسۀ ملّی تحقیقات سیاست آموزشی (NIER).

· مرکز علوم محیط، منابع و انرژی.

· مؤسسۀ سیاست‌های انرژی پایدار (ISEP).

· مؤسسۀ تحقیقاتی فناوری نوآورانه برای زمین (RITE).

· مرکز تحقیقات توسعۀ جهانی (GDRC).

· مؤسسۀ بهداشت و سیاست جهانی (HGPI).

· مؤسسۀ مهندسی آینده (IFENG).

· مؤسسۀ فناوری آینده FKA.

· مرکز ارتباطات جهانی (GLOCOM).

· مؤسسۀ ملّی علوم پیشرفتة صنعتی و فناوری (AIST).

· دانشگاه ملل متحد (UNU).

· مرکز بنیاد ژاپن برای مشارکت جهانی.

· مؤسسۀ استراتژی بین‌المللی و تحلیل اطلاعات (IISIA).

· تحقیقات و ابتکارات برای کاهش انتشار (گازهای گلخانه‌ای) تا حد صفر (ZERI).

۵. تأثیرگذاری محدود اندیشکده‌های ژاپنی در حوزة اجتماعی

اندیشکده‌های ژاپنی با وجود نقش مهم و محوری که در سیاستگذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های سیاسی‌ـ امنیتی و اقتصادی‌ـ تجاری دارند، نقش اجتماعی محدودتری دارند؛ به عبارتی دیگر، اندیشکده‌های ژاپنی در مقایسه با اندیشکده‌های اروپا و آمریکای شمالی تأثیرگذاری اجتماعی کمتری دارند. یکی از دلایل اصلی این امر آن است که بسیاری از این اندیشکده‌ها برای انگیزش لابی کسب و کار (Business lobbies) و یا شرکت‌های تجاری تأسیس شده‌اند و به جای داشتن دیدگاهی گسترده‌تر و تمرکز بر اِعمال نفوذ در سیاست، اقتصاد، دیپلماسی و فرهنگ، بر مشارکت در این سازمان‌های کسب‌وکار و تجاری متمرکز شده‌اند. از عوامل مهم و دیگر این موضوع آن است که بوروکراسی ژاپن مدت‌هاست که بر سیاست و تنظیم برنامه چیره شده‌است. افزون بر این، اندیشکده‌های مذکور در زمینۀ استقرار بودجه و مالیات نیز گرفتار محدودیت‌های متعددی هستند.

۶. کاهش نسبی فعالیت‌ اندیشکده‌های ژاپنی

در هزارۀ سوم، با وجود افزایش چشمگیر شمار اندیشکده‌های فکری در آسیا، نوعی کاهش فعالیت‌ در اندیشکده‌های ژاپنی دیده می‌شود که با کاهش اثرگذاری مهم اقتصادی آن‌ها نیز همراه بوده‌است؛ به عنوان نمونه، رتبۀ مؤسسۀ امور بین‌المللی ژاپن (JIIA) که سازمان فکری‌ـ پژوهشی وزارت خارجۀ این کشور و عمدتاً بر سیاست خارجی متمرکز است، کاهشی نسبی داشته‌است. در گزارش رتبه‌بندی اندیشکده‌های جهانی که از سوی دانشگاه پنسیلوانیا در سال ۲۰۱۸ منتشر شده، مؤسسۀ JIIA پس از اندیشکده‌های کشورهای آمریکا، فرانسه، انگلیس، چین و آلمان، جایگاه دوازدهم را در بین رتبه‌بندی برترین اندیشکده‌های سیاست خارجی و امور بین‌المللی کسب کرده‌است.

منابع:

HE Cuicui. (۲۰۱۴). “Development Experience of Japanese Think Tank and Its Enlightenment to China for Building High-End New-Type Think Tank”. Canadian Social Science. Vol. ۱۰. No. ۱.  Pp. ۴۹-۵۵.

Jōji, Harano. (۲۰۱۵). The Shrinking Role of Japanese Think Tanks;

https://www.nippon.com/en/features/h۰۰۰۹۹/the-shrinking-role-of-japanese-think-tanks.html

McGann, James G. (۲۰۱۷). Global Go to Think Tank Index Report. University of Pennsylvania.

World Directory of Think Tanks. National Institute for Research Advancement.