به نظر می رسد برگزاری آیین ها و مناسک کهن نه تنها تزاحمی با زندگی و کار سخت در یک جامعه صنعتی ندارد بلکه آن گونه که ژاپن شناس سرشناس ایرانی نظیر دکتر نقی زاده به نقل از یاسوسوکه موراکامی (Yasusuke Murakami ۱۹۳۱- ۱۹۹۳ )  می گوید هیات حاکمه ژاپن برای  آماده کردن و رقابت جامعه این کشور در مقابله مثبت با قدرت تولیدی غرب، متوسل به نوعی سنت « جمع گرایی خانه واری» از طریق آموزش، بسیج خانه واری و سنت های کهن شده است.(۱)

یکی از آیین های کهن که همه ساله در ژاپن با گستردگی و اهمیت ویژه ای برپا می شود اوبون (۲) است.

اوبون چیست

اوبون مراسم یا جشنواره ای برگرفته از آیین بودایی است که از بیش از ۵۰۰ سال گذشته در ژاپن رواج یافته و برگزار می شود. مراسم اوبون سه روزه است و به طور خلاصه آیینی خانوادگی برای ادای احترام به نیاکان و درگذشتگان خانواده است. اوبون در ژاپن خانواده ها را گرد هم جمع کرده تا به زیارت محراب (۳) خانوادگی در خانه پدری و رفتن به مزار درگذشتگان خود بپردازند. اوبون برای غیر ژاپنی ها مترادف با جشنواره فانوس ها نیز می باشد.

اوبون طولانی ترین و معروف ترین تعطیلات در ژاپن است که در نیمه تابستان برگزار می شود اگرچه زمان دقیق اوبون بین مناطق و استان های مختلف ژاپن اندکی متفاوت است، ولی به طور کلی این آیین معمولا از ۱۳ تا ۱۶ آگوست ( ۲۲ مرداد تا ۲۵ مرداد) را در بر می گیرد.

مراسم اوبون معمولا به مدت چهار یا پنج روز است ولی از لحاظ اهمیت و تدارکات مفصل با تعطیلات سال نو همتراز است. از آنجایی که اوبون جزء تعطیلات رسمی کشور نیست در تقویم ها به رنگ قرمز در نیامده است اما در عمل اوبون برای همه به معنای تعطیلات تابستانی نیز محسوب شده و بیشتر شرکت ها چند روزی تعطیل می شوند و نهادهای دولتی نیز در حالتی نیمه تعطیل قرار می گیرند. بسیاری از افراد چند روز مرخصی گرفته و به خانه های والدین خود باز می گردند.

برگزاری و شرکت در اوبون برای یک ژاپنی لزوما بدین معنا نیست که بودایی است. بازگشت به خانه در هنگام اوبون همچنین فرصتی برای دیدار با پدربزرگ ها و مادر بزرگ ها و والدین است. برای دولت ژاپن که تلاش می کند کارگران و کارمندان را به مرخصی گرفتن و تعطیلات رفتن تشویق کند، اوبون فرصت خوبی است که درنیمه تابستان گرم و شرجی ژاپن مردم را به مرخصی و تعطیلات خانوادگی بفرستد.

ریشه و خاستگاه اوبون

ریشه ی کلمه اوبون از اصطلاح بودایی اورابون است. آیین بودایی پس از این که در ژاپن رواج یافت بسیاری از عناصر خود را به آیین شینتو ژاپنی ها منتقل کرد. نیایش و گرامیداشت مردگان و نیاکان درگذشته یکی  از همین عناصر بود که از بودیسم به شینتوئیسم و به معنای عام فرهنگ کهن ژاپن وارد شد. گفته شده ژاپن از حدود سال ۶۰۶ شروع به برگزاری این رویداد کرد، بعد از آن رایج شد و اصطلاحش به کلمه اوبون اختصار یافت. اوبون را همچنین ترجمه ژاپنی کلمه سانسکرین اولامابانا می دانند که به معنای برعکس معلق بودن و کشیدن رنج و عذاب غیرقابل تحمل است. با همین معنا، اوبون نزد ژاپنی هان آیینی برای آزاد کردن روح نیاکان درگذشته از عذاب است.

اما مبدا اولیه ابون به طور دقیق مشخص نیست. باور بر این است که این آیین در ابتدا از هند سرچشمه گرفته، پس از آن به چین و بخش های دیگر آسیای جنوبی تسری پیدا کرد و سرانجام از  ژاپن سر در آورد. روایتی اسطوره ای که مبنای اوبون را تشکیل می دهد این است که یکی از پیروان بودا که از قدرتی خارق العاده برای ارتباط با ارواح مردگان متوجه شد مادر فوت شده اش به سرزمین ارواح گرسنه سفر کرده است، پریشان احوال می شود. در آیین بودایی روح گرسنه از فرط سیری ناپذیری برای یک چیز خاص دچار رنج های عجیب می شود. او از بودا می پرسد که چگونه روح مادرش را از این عذاب رهایی بخشد. بودا به او گفت هدایایی را به راهبان بودایی که از گوشه نشینی تابستانی خود باز می گشتند پیشکش کند و با این کار روح مادرش آزاد شد.

آئین برگزاری اوبون

اوبون مشابه بسیاری دیگر از مناسک دیگر مذاهب دارای آیین خاصی است و این آیین در نواحی مختلف متفاوت است که در این نوشته به رایج ترین آنها اشاره می شود.

کامابوتا تسویتاشی

کامابوتاتسویتاشی آغاز اوبون و اولین روز آن است. اعتقاد بر این است که در این روز درهای دوزخ گشوده شده و در نتیجه اوبون آغاز می شود. دراین روز مردم بر سر مزار نیاکانشان می روند و شروع به فراهم کردن تدارکات برای بازگشت ارواح می کنند.

تاناباتا

تاناباتا در یک معنا به عنوان جشنواره تاناباتا در ژاپن است ( تاناباتا ماتسوری ) که حکایتی اسطوره ای از  عشاق راه شیری است. اما تاناباتا بخشی از آیین اوبون نیز می باشد که معنای متفاوتی دارد. در این روز میز کوچکی (شوریانا) در محراب کوچک خانوادگی قرار داده می شود. ( در عکس زیر مشاهده می شود ).

اعتقاد ژاپنی ها بر این است که شوریانا ارواح نیاکان را فرا می خواند و غذا و خوراکی های لذیذ را به آنان پیشکش می کند. در چهارگوشه ی شوریانا چوب بامبو قرار داده می شود که با طناب هایی که از ساقه برنج خودرو بافته می شود، به هم متصل می شوند. بر روی طناب های برنج گیاهان خاصی که هر یک نشانه و مفهوم خاصی دارند، آویخته می شوند. این طناب ها مانعی  ایجاد کرده و از وارد شدن ارواح خبیث جلوگیری می کنند. حصیری که از ساقه برنج های خودرو بافته شده روی میز پهن می شود و روی آن خورکی های همچون کلوچه و میوه سبزیجات گذاشته می شود. در هر طرف میز برگ گل نیلوفری گذاشته می شود، در برگ سمت چپ بادمجان خرد شده و در برگ سمت راست آب ریخته می شود. بادمجان خرد شده نماد ۱۰۸ وسوسه دنیوی است و آب برای پاکسازی این وسوسه ها است. خوراکی هایی همچون هندوانه ، میوه، سبزیجات، شیرینی و تنقلات در شوریانا گذاشته می شود.

شوریو اوما 精霊馬 نیز درمحراب قرار می گیرد. شوریو اوما  خیار و بادمجانی هستند که در هریک چهار خلال کارگذاشته می شود و به این ترتیب خیار به شکل اسب و بادمجان به شکل گاو در می آید. خیار نماد اسبی است که ارواح نیاکان را به سرعت به خانه هایشان می برد و بادمجان نماد گاوی است که بازگشتشان را به سرزمین ارواح به تاخیر می اندازد و بدین ترتیب باعث می شود ارواح زمان بیشتری را در این سرزمین زنده ها سپری کنند.

خوش آمد گویی از ارواح نیاکان همانند پذیرایی از مهمانانی که از راه دور می آیند حائز اهمیت است. فراهم ساختن تدارکات و مهیا ساختن محراب خانوادگی برای اوبون زمان زیادی می برد، ولی فرصتی برای سپاسگزاری از نیاکان و افراد درگذشته است.

موکایبی، جشنواره فانوس

یکی از بخش های چشم نواز اوبون موکایبی یا جشنواره فانوس است. خانواده ها برای اینکه روح درگذشتگان را به سمت خانه هایشان راهنمایی کند موکایبی که آتش کوچکی است  برای راهنمایی و خوش آمدگویی به ارواح مردگان برپا می شود. گمان می رود این آیین از چهارشنبه سوری در آیین زرتشت اقتباس شده است. باور این است که تابش آتش به هدایت روح نیاکان و عزیزانشان کمک خواهد کرد و ارواح از این نور برای پیدا کردن خانه هایشان استفاده می کنند.

در گذشته آتش بدون حفاظ برپا می شد اما امروزه از آنجا که روشن کردن آتش در جلوی خانه خطراتی دارد،  آتش درون حفاظ قرار گرفته و تبدیل به فانوس هایی شده که جلو یا نزدیک در خانه آویزان می شوند. امروز همچنین با پیشرفت فن آوری از فانوس های کاغذی الکتریکی استفاده می شود. در عین حال در برخی از مناطق ژاپن این آتش را به شیوه قدیم بر پا می کنند. بعضی از معابد، مراسم مفصلی برای برپا کردن  آتش برگزار می کنند و بعضی دیگر از خانواده ها ترجیح می دهند در خانه  و یا بر سر قبر ها فانوس بگذارند.  همچنین در برخی مناطق آیین رایج به آب اندازی فانوس ها در پایان اوبون است که طی آن فانوس ها را در آب رودها، برکه ها، دریاچه ها و دریا رها کنند.

بر سر مزار رفتن

به دنبال مراسمی که در خانه برگزار می شود، خانواده ها بر سر مزار درگذشتگان ( محل قرار گرفتن خاکستر مردگان) می روند تا از مکان سکونت اخروی اعضای خانواده هایشان دیدار کنند. مرسوم است که سطل آب و ملاقه ای را برای تمیز کردن قبور خانوادگی به همراه داشته باشند. دقت و وسواس ژاپنی برخی را وا می دارد که با  برس و آب برای پاک کردن خاک و کپک از روی سنگ قبر بپردازند. 

اوکوروبی

در روز دیگری از اوبون( معمولا ۱۶ آگوست) آتش دیگری به نام اکوروبی درست می کنند . این آتش ارواح را از سرزمین زنده ها به سرزمین مردگان هدایت می کند. این آتش در اندازه های کوچک جلوی خانه ها و یا در اندازه های بزرگ در کوه ها و کنار دریا برپا می شود.

بن اودوری

بزرگترین نمایش آیینی اوبون، بن اودوری است که یک رقص است و در طول اوبون برای خوش آمدگویی به روح مردگان اجرا می شود. هر یک از نواحی ژاپن سبک منحصر به فردی برای موسیقی و رقص دارد که اغلب شامل  نماد های معرف تاریخ و فرهنگ آن ناحیه است . برای مثال تاکو باشی (موسیقی استخراج زغال سنگ) از ناحیه کییوشو متشکل از حرکاتی است که شبیه به کار معدن کاری است مانند حفرکردن و هل دادن واگن های حامل مواد معدنی.

مردم برای انجام بن اودوری در معابد جمع شده و با نواختن طبل های ژاپنی می رقصند. این مراسم نشان دهنده تقلید از رقص و شادی مردگانی است که از عذاب و شکنجه دوزخ گریخته اند. اخیرا بن اودوری بیش از اینکه مراسم مذهبی باشد به مراسمی برای سرگرمی تبدیل شده است.

جشنواره های اوبون در ژاپن

اوبون علاوه بر مراسم و آیینی خانوادگی درقالب جشنواره های بزرگ نیز برگزار می شود. بزرگترین و معروف ترین جشنواره های ابون در ژاپن عبارتند از: اووا اودوری در توکوشیما، شیکوگو، جشنواره آتش دایمونجی گوزان اوکوری بی در کیوتو، جشنواره شورو ناگاشی در ناگاساکی  و جشنواره هوکای بن اودوری  میکاسا در  هوکایدو.

دکتر میلاد دلفان آذری

منابع :

         www.thejapanguy.com

        zenmarket.jp

        savvytokyo.com

        guidable.com

          tsunagujapan.com

          yabai.com

        theculturetrip.com