قدمت مناسبات دو فرهنگ و تمدن غنی ایران و ایتالیا به قرن سوم قبل از میلاد باز می‌گردد؛ و در ۷ قرن همسایگی امپراتوری روم با دو امپراتوری اشکانی و ساسانی ریشه دارد؛ که غالبا در صلح سپری گردیده است.

 در این دوره ادیان ایرانی میترایی و مانوی در قلمرو امپراتوری روم نفوذ چشم گیری داشته؛ و محتمل است؛ یکی از نخستین تفاهم نامه‌های دو امپراتوری در قرن ششم میلادی؛ تفاهم نامه ای فرهنگی بوده باشد.

با سقوط امپراتوری‌های روم و ساسانی؛ علی رغم رکود مناسبات سیاسی در دوره اسلامی، مناسبات فرهنگی میان ایران مهد رشد فرهنگ و تمدن اسلامی؛ و ایتالیا مهد رشد فرهنگ و تمدن مسیحی استمرار یافت؛ و در جریان آن، از قرن ۱۲ م. ترجمه کتب ایرانی اسلامی به زبان لاتین؛ و متعاقبا زبان ایتالیایی آغاز گردید؛ که کتبی نظیر"الاقتصاد فی الاعتقاد" امام محمد غزالی؛ "الحاوی" محمد زکریای رازی؛ برخی آثار ابن سینا؛ و حدود ۷۰ عنوان کتاب دیگر از آن جمله است.

مناسبات ایران و ایتالیا، مجددا از قرن ۱۵ میلادی؛ در دوره سلطان حسن آق قویونلو؛ در جریان هم پیمانی دولت ونیز و سلطان در جنگ با امپراتوری عثمانی از سر گرفته شد؛ و "بارباروا"؛ و "آمبروجو کونتارینی"؛ به عنوان سفرای دولت ونیز به ایران سفر نمودند.

 در دوره صفویه(قرن ۱۵ م.) پیرو اعزام نماینده دولت ایتالیا به دربار ایران، شاه اسماعیل نیز سفیری به ایتالیا گسیل داشت؛ و در دوره شاه عباس روابط دو کشور به اوج خود رسید. بسیاری از آثار هنری و صنایع دستی ایران در جریان مناسبات این دوره به ایتالیا منتقل گردیده؛ و هم اینک در موزه‌های شهرهای ناپل؛ فلورانس و ونیز نگهداری می‌شود.

با سفر یک مبلغ مسیحی ایتالیایی به ایران در قرن ۱۷ م. و آشنایی وی با زبان فارسی، نخستین کتاب دستور زبان فارسی و لغتنامه فارسی- لاتین به رشته تحریر در آمد؛ و در سال ۱۶۵۴ م. در رم به چاپ رسید.
پس از اتحاد ایتالیا، نخستین عهد نامه دوستی و همکاری دو کشور، در سال ۱۸۶۲ م. ، با اعزام سفیر ایتالیا به ایران؛ و ملاقات وی با وزیر امور خارجه دربار قاجار منعقد گردید. در سال ۱۸۸۶ م. دو کشور سفارت‌خانه‌های دایمی در خاک دیگری افتتاح نموده؛ و نریمان خان قوام السلطنه به عنوان سفیر ایران در رم؛ و"الساندرو دناتو" به عنوان وزیر مختار ایتالیا در ایران آغاز به فعالیت نمودند.
مطالعات مستقل ایرانشناسی؛ و آموزش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه‌های ایتالیا، به ویژه از قرن ۱۹ م. آغاز گردید؛ و با گسترش نظریه‌های روش شناختی جدید مبنی بر ضرورت مطالعات تاریخی؛ مذهبی و سایر زمینه‌های فرهنگ ایرانی برای فهم زبان و ادبیات فارسی، مطالعات تاریخی؛ هنری؛ مذهبی و... با موضوع ایران و اسلام نیز در ایتالیا گسترش یافت.

 ایران شناسان ایتالیایی وابسته به این جریان روش شناختی، عصر طلایی این مطالعات در ایتالیا را رقم زده اند. برگردان ایتالیایی شاهنامه فردوسی، گلستان سعدی، مرزبان نامه و... به همراه تألیف دستور زبان فارسی و... توسط "ایتالو پیتزی"(۱۹۲۰-۱۸۴۹ م.)؛ یا ترجمه قرآن کریم و رباعیات خیام توسط "الساندرو بائوزانی"(۱۹۸۸-۱۹۲۱ م.) به این دوره تعلق دارد. ترجمه ایتالیایی شاهنامه فردوسی، که در فاصله زمانی سال‌های ۱۸۸۹-۱۸۸۶ م. توسط" ایتالو پیتزی" انجام یافته؛ از مهم ترین ترجمه‌های فارسی- ایتالیایی در ایتالیای پس از اتحاد است.

 پیرو انعقاد عهدنامه مودت دو کشور در سال ۱۳۱۰ شمسی، ایران برای بهبود وضعیت نیروی دریایی خود از ایتالیا درخواست مساعدت نمود؛ و به کارخانه‌های کشتی سازی ایتالیا سفارش ساخت دو ناو ۹۵۰ تنی و چهار ناوچه را داد.

 با اتمام ساخت این کشتی‌ها در سال ۱۳۱۴ شمسی، افسران ایرانی که طی این مدت در ایتالیا آموزش دیده بودند؛ کشتی‌ها را به ایران منتقل نمودند. این امر فتح باب اعزام دیگر افسران دریانورد ایرانی برای طی دوره‌های آموزش دریانوردی به ایتالیا؛ و دعوت از مستشاران ایتالیایی به ایران برای همکاری در این خصوص بود.
 با وقوع جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط قوای متفقین، روابط ایران و ایتالیا موقتاً قطع گردید. پس از پایان جنگ مجدداً سفارت خانه‌های دو کشور از سال ۱۳۲۷ شمسی آغاز به فعالیت نمودند؛ و طی مراسم باشکوهی به مناسبت هزاره فردوسی در سال ۱۹۳۳م. ، میدانی در شهر رم نیز به نام این شاعر ایرانی نام‌گذاری گردید؛ و در سال ۱۹۵۱م. این میدان به تندیسی از فردوسی مزین شد.

 این رخداد به دوره اوج گیری مطالعات ایران شناسی و شرق شناسی در ایتالیای پس از جنگ جهانی دوم تعلق دارد؛ که در جریان آن، با همکاری انجمن فرهنگی ایران و آکادمی "لینچه ای"، همایش بین المللی ایرانشناسی با عنوان"ایران در قرون وسطی" در سال ۱۳۴۸ شمسی در شهر رم بر گزار گردید؛ که خود موجبات تأسیس اتحادیه ایران شناسان ایتالیا را فراهم نمود.

متعاقب امضاء موافقتنامه فرهنگی دو کشور در سال ۱۹۵۸ م. فضا برای ادامه تحصیل دانشجویان ایرانی در ایتالیا گشوده شد. سال‌های دو دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی نقطه عطفی در روابط دو کشور بود؛ و دانشجویان ایرانی پر شماری به ایتالیا اعزام گردیدند؛ که عمدتاً در رشته‌های هنر تحصیل می‌نمودند. در ایران نیز، از سال ۱۹۶۳ م. دوره کارشناسی زبان و ادبیات ایتالیایی در دانشگاه شهید بهشتی تهران دایر شد.
 علاوه بر روابط تاریخی و مناسبات در سطوح دولتی؛ اقتصادی و دانشگاهی، حضور جمعیتی ولو اندک از ایرانیان مهاجر در ایتالیا موجب گردید؛ که برخی از ایتالیایی‌ها تجربه آشنایی مستقیم با فرهنگ ایرانی را نیز داشته باشند.

 تا آن جا که این گونه مناسبات اجتماعی در پس زمینه تاریخی آن نگریسته شود؛ از سفرهای کوتاه مدت با مآموریت سیاسی یا اهداف تجاری ایرانیان؛ به ویژه در عصر صفویه به شهرهایی نظیر رم؛ ونیز و فلورانس و... که بگذریم؛ تنها پس از اقامت نریمان خان قوام السلطنه؛ نخستین نماینده سیاسی ایران در ایتالیا(۱۸۹۶ م.)؛ و میرزا ملکم خان(۱۹۰۸-۱۸۹۹ م.) در این کشور بوده؛ که مواردی از اقامت طولانی مدت تر ایرانیان در ایتالیا به ثبت رسیده است.

 موارد بسیار معدودی از مهاجرت ایرانیان جهت تحقیق و تحصیل، به ویژه در رشته‌های هنری در قرون ۱۸ و ۱۹ م. نیز صورت پذیرفته است؛ به عنوان نمونه، میرزا ابوالحسن خان صنیع الملک غفاری، در فاصله زمانی سال‌های ۱۸۵۰-۱۸۴۶ م. جهت تحقیق و تحصیلات هنری در ایتالیا اقامت داشته است.
پیش تر گفته شد؛ که متعاقباً در قرن ۲۰ م. نفرات انتخابی کادر نظامی نیروی دریایی تازه بنیاد ایران نیز جهت ادامه تحصیل به آکادمی نیروی دریایی "لیوورنو" اعزام گردیده؛ و مدت زمانی نسبتاً طولانی در این بندر اقامت داشته اند.

 با امضاء موافقت نامه فرهنگی سابق الذکر در سال ۱۹۵۸ م. که تبادل دانشجو میان دو کشور ایران و ایتالیا یکی از مفاد آن بوده؛ شمار دانشجویان ایرانی؛ که به خصوص برای تحصیل در رشته‌های هنر به ایتالیا سفر می‌نمودند؛ در فاصله دو دهه به هزاران نفر بالغ گردید

این دانشجویان در کنار معدود تجاری که برای فعالیت اقتصادی به ایتالیا سفر نموده بودند؛ و دانشجویانی که هم چنان در سال‌های بعد رهسپار این کشور گردیدند؛ هسته اصلی ایرانیان مقیم در ایتالیا را تشکیل دادند.
در سال‌های پس از انقلاب اسلامی روابط فرهنگی دو کشور جمهوری اسلامی ایران و ایتالیا ادامه یافت؛ و در جریان آن، زبان و ادبیات هر یک از دو کشور در کشور دیگر تا بالاترین مقاطع تحصیلی تدریس گردیده؛ و مبادلات دانشجویی ادامه دارد؛ مضافاً بر این که، در حوزه‌هایی نظیر مرمت آثار باستانی و کاوش‌های باستان شناختی، متخصصین ایتالیایی در ایران حضوری چشم گیر دارند؛ و مطالعات ایران شناسی نیز در ایتالیا مستمراً در جریان بوده است.

ماحصل روابط ج. ا.ایران و ایتالیا تا کنون امضاء بیش از ۳۵ موافقت نامه و یادداشت تفاهم همکاری‌های سیاسی؛ گردشگری؛ فرهنگی؛ هنری؛ دانشگاهی؛ قضایی(مبارزه با جرایم سازمان یافته و قاچاق مواد مخدر) و اقتصادی-تجاری بوده است؛ و دو کشور مجموعاً حدود ۹۰ سفیر و نماینده عالی رتبه مبادله نموده اند.
در میان این موافقت نامه‌ها، موافقت نامه فرهنگی دو دولت درتاریخ ۲۹ نوامبر ۱۹۵۸ م. به امضاء رسیده؛ و در ادامه، برنامه اجرایی مبادلات فرهنگی سال ۷۹ -  ۱۹۷۸ م. ؛ پروتکل اجرایی مبادلات فرهنگی سال ۹۴-۱۹۹۲ م. ؛ یادداشت تفاهم همکاری‌های فرهنگی، علمی و فنی سال ۹۹- ۱۹۹۶ م. ؛ برنامه اجرایی موافقتنامه همکاری‌های فرهنگی سال ۲۰۰۳ - ۱۹۹۹ م. و برنامه اجرایی همکاری‌های فرهنگی، علمی و آموزشی سال ۲۰۰۶ - ۲۰۰۴ م. منعقد گردیده است.

 آخرین و مهم ترین سند همکاری فرهنگی بین دو کشور، سند برنامه اجرایی همکاری‌های فرهنگی علمی و آموزشی است، که در تاریخ ۱۳ مارج ۲۰۱۵ م. در برنامه ماه فرهنگی ج. ا. ایران در ایتالیا، با حضور وزیر وقت فرهنگ و ارشاد اسلامی ایران به امضاء نمایندگان دو کشور رسید؛ و از سال ۲۰۱۸ م. برای یک دوره سه ساله دیگر نیز تمدید گردید.

در جریان اجرایی نمودن مفاد این سند، یکی از اولویت‌ها، گسترش همکاری‌های بین دانشگاهی در قالب عقد تفاهم نامه همکاری‌های بین دانشگاهی؛ به ویژه در زمینه‌هایی نظیر تبادل استاد و دانشجو با اعطاء فرصت‌های مطالعاتی و کمک هزینه‌های تحصیلی و انجام تحقیقات و برگزاری همایش‌های مشترک بوده است.
از زمان انعقاد سند اخیر، رایزنی فرهنگی سفارت ج. ا. ایران در ایتالیا ضمن مذاکرات اولیه و زمینه یابی همکاری‌ها با برجسته ترین دانشگاه‌های ایتالیا، پیگیری و هماهنگی عقد تفاهم نامه‌های فرهنگی آن‌ها با دانشگاه‌های ج. ا. ایران و مشارکت در اجرایی نمودن مفاد تفاهم نامه‌های منعقد گردیده را بر عهده داشته؛ که ۱۳۶ قرارداد و یادداشت همکاری؛ موافقت نامه؛ و تفاهم نامه دانشگاه‌های ج. ا.ایران با ۳۵ دانشگاه ایتالیا را شامل می‌گردد.

در جریان این همکاری‌ها، علاوه بر کرسی‌های اسلام شناسی و ایران شناسی، چهار کرسی دایمی آموزش زبان و ادبیات فارسی و یک اتاق ایران در دانشگاه‌های ایتالیا؛ و یک مدرسه ایتالیایی و دو کرسی دانشگاهی زبان و ادبیات ایتالیایی نیز در ایران فعال است

متن کلیه اسناد همکاری‌های فرهنگی ایران و ایتالیا؛ به همراه فهرست تفاهم نامه‌های بین دانشگاهی دو کشور در جامع ترین پایگاه اطلاع رسانی اینترنتی ایران شناسی به زبان ایتالیایی؛ یعنی پایگاه رایزنی فرهنگی سفارت ج. ا.ایران در ایتالیا به نشانی www.irancultura.it قابل دسترسی است.
از زمان انعقاد نخستین موافقت نامه همکاری‌های فرهنگی دو کشور، هرساله شماری از دانشجویان ایرانی جهت ادامه تحصیل به ایتالیا سفر می‌کنند؛ که این امر به نوبه خود، موجبات آشنایی ایرانیان با فرهنگ و تمدن ایتالیایی را فراهم ساخته است. مضافاً بر این که، فعالیت مدرسه ایتالیایی"دلّا واله" تهران و دو دوره دایمی زبان و ادبیات ایتالیایی در دانشگاه‌های تهران و آزاد اسلامی واحد تهران شمال نیز چنین نقشی را ایفاء می‌نماید.

حداقل رقمی ما بین یک چهارم تا یک پنجم از جمعیت اندک ایرانیان ایتالیا را دانشجویانی تشکیل می‌دهند؛ که مطابق راهکارهای موجود، برمبنای شرکت در دوره‌های آموزش زبان ایتالیایی در مدرسه ایتالیایی تهران و اخذ گزینش دانشگاهی پس از موفقیت در آزمون زبان این مدرسه هر ساله در دانشگاه‌های ایتالیا جذب گردیده؛ و متناوباً جایگزین می‌گردند.

این جمعیت عمدتاً جوان تر از ۳۰ سال بوده؛ و اکثراً مجرد می‌باشند. این دانشجویان به همراه دانشجویان سابق موج مهاجرت دانشجویی پس از سال‌های دهه ۵۰ م. و تجار مهاجر دهه ۷۰ م. قرن گذشته؛ و اقلیت‌های دینی ایرانی که ارامنه ساکن شهر ونیز در میان شان اکثریت دارند؛ جامعه خرد ایرانیان ایتالیا را تشکیل می‌دهند؛ که پراکندگی جغرافیایی یکنواختی نداشته؛ و بیشتر در شمال کشور ساکن می‌باشند.
این سکونت بیشتر در شهرهای صنعتی و دانشگاهی است؛ که در میان آن‌ها شهرهای میلان؛ تورین؛ فلورانس، ونیز؛ پروجا و رم بیشترین شمار ایرانیان را در خود جای داده اند.

 نظر به غیر متمرکز بودن ایرانیان مهاجر ایتالیا، ایشان چندان با یکدیگر در ارتباط نبوده؛ و نهایتاً بیشتر در جریان رخدادهای عمدتاً فرهنگی ای که به صورت غیر متناوب توسط برخی از تشکل‌های ایرانیان در شهرهایی نظیر میلان؛ فلورانس و رم برپا می‌گردند؛ امکان برقراری ارتباط با شمار اندکی از دیگر اعضاء جامعه ایرانیان ایتالیا را می‌یابند.

علاوه بر نگرش نسبتاً مثبتی که به پشتوانه پس زمینه تاریخی فرهنگ و تمدن ایرانی و سابقه قابل قبول مناسبات فرهنگی و... دو کشور ایران و ایتالیا در خصوص مهاجرین ایرانی در ایتالیا وجود دارد، آمارها گویای آن است که ایرانیان مقیم ایتالیا(در میان جمعیت مهاجر ایتالیا) جزء کم تخلف ترین مهاجران بوده؛ و تعلق اکثریت ایشان به قشر دانشگاهی و تجار موجب گردیده؛ که در نقش‌های اجتماعی نسبتاً قابل قبولی حضور یابند؛ مضافاً بر این که مشاهدات میدانی در ایتالیا، گویای موفقیت نسبی دانشجویان ایرانی در تحصیلات دانشگاهی و تجارت موفق تجار یا متخصصین ایرانی به ویژه در تخصص‌های معماری و علوم پزشکی است.
متقابلا؛ حضور سفراء؛ سیاحان؛ و مبلغین مسیحی ایتالیایی در شهر اصفهان که از قرن شانزدهم میلادی آغاز گردیده؛ در سال‌های بعد نیز در قالب حضور باستان شناسان ایتالیایی در این شهر و دیگر شهرهای تاریخی و کاوش‌های باستان شناسی و مرمت ابنیه باستانی ایران توسط ایشان، استمرار یافته؛ و در کنار دیگر همکاری‌های فرهنگی در جریان است.

در سال‌های اخیر؛ به ویژه پس از پیشنهاد طرح گفت و گوی تمدن‌ها توسط ج. ا. ایران؛ عرصه فرهنگ در مناسبات همه جانبه ایران و ایتالیا محوریتی بیش از پیش یافت؛ و انعقاد تفاهم نامه‌های پرشمار همکاری‌های بین دانشگاهی؛ و حجم بالای تبادل استاد و دانشجو؛ همکاری‌های تحقیقاتی؛ و برگزاری همایش‌های مشترک بر مبنای آن؛ در کنار حضورهای متقابل پرشمار در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های فرهنگی و هنری دو کشور؛ رشد همکاری‌ها در حوزه کاوش و مرمت آثار باستانی و... فصل نوینی در همکاری‌های فرهنگی دو کشور را رقم زد.

در سال‌های اخیر تلاش گردیده؛ همکاری‌های فرهنگی دو کشور فراسوی همکاری‌های آکادمیک؛ یا همکاری سنتی با مرمت گران و باستان شناسان ایتالیایی؛ در حوزه‌های جدیدی نظیر برگزاری چهار دوره گفتمان بینافرهنگی با ایتالیا که دایره المعارف "ترکانی" مشارک ایتالیایی آن است؛ همکاری موسیقیایی با ارکستر جهانی جوانان و ارکستر "راونا"؛ مجموعه برنامه‌های فرهنگی آشناسازی دانش آموزان مدارس ایتالیا با فرهنگ و تمدن ایرانی در شهرهای "پسکارا"؛ میلان؛ رم؛ و...؛ برگزاری همایش‌هایی به میزبانی دانشگاه "بولونیا" و پشتیبانی از ترجمه آثار در حوزه زبان و ادبیات معاصر فارسی؛ میزبانی از ایتالیا به عنوان مهمان ویژه سی امین نمایشگاه بین المللی کتاب تهران؛ اختصاص بخشی ویژه در یکی از آخرین دوره های جشنواره بین المللی سینمایی فجر به سینمای ایتالیا و... نیز توسعه یابد.

کنسرت مشترک ارکستر سمفونی تهران و "راونا" به میزبانی دو کشور(۲۰۱۷ م.)؛ یا میزبانی "ماترا" پایتخت فرهنگی اروپا در سال ۲۰۱۹ م. از نمایشگاه عکس‌های مشهد؛ پایتخت فرهنگی جهان اسلام در سال ۲۰۱۷ م. ؛ نامگذاری خیابانی به نام "خراسان" در شهر "ماترا"؛ و طرح خواهر خواندگی این شهر با شهر "توس" ایران که توسط رایزنی فرهنگی سفارت ج. ا.ایران در ایتالیا در دست انجام است؛ تنها برخی از آخرین میوه‌های باغ همکاری‌های فرهنگی ایران و ایتالیا، در این فصل نوین و پربار است.

 برخورداری دو کشور از فرهنگ و تمدنی غنی و پرقدمت؛ قدمت مناسبات فرهنگی؛ و میراث و ریشه‌های تاریخی مشترک موجب گردیده؛ در بسیاری موارد، دیپلماسی فرهنگی راه گشای دیگر مناسبات ایران و ایتالیا باشد؛ تا آن جا که، مقامات عالی رتبه دو کشور در سفرهای متقابل، این مناسبات را "فرهنگ محور" ارزیابی نموده؛ و ارتقاء درک متقابل؛ با هدف تحکیم صلح و دوستی میان دو ملت و دولت را، در دستور کار قرار داده اند.