لزوم توجه به هنر «دوچ» در بلوچستان که در حال افول است

یک زمانی بود که فرهنگ بلوچستان در حال رشد بود و هنر سوزن‌دوزی نیز یکی از این هنرها به شما می رفت. زنان بلوچ از یک سو فرهنگ کهن خود را زنده نگه داشته بودند و از سوی دیگر، از طریق هنر سوزن‌دوزی نقش مهمی در توسعه اقتصادی بلوچستان ایفا می‌کردند.

تاریخ دقیقی برای سوزن‌دوزی بلوچ وجود ندارد که مشخص کند این هنر از کجا، چگونه و چه زمانی آغاز شده است؟ اما نشانه‌هایی از وجود این هنر در آثار باستانی مهرگَر یافت شده است که نمونه‌هایی از سوزن‌دوزی در آن مشاهده می‌شود. به این ترتیب، تاریخ نشان می‌دهد که هنر سوزن‌دوزی از دوران پیش از آغاز میلادی وجود داشته است. با این حال، در دوره معاصر، ماشین‌ها جای بسیاری از کارهای دستی را گرفته‌اند. اما در شهرهای بزرگ مانند کراچی، کارگاه‌هایی برای این هنر وجود دارد.

این هنر بخش مهمی از فرهنگ قدیمی بلوچستان به شمار می‌رود. در جشن‌ها و مناسبت‌های خاص مانند عروسی، عید و دیگر مراسم شاد، لباس‌هایی که با سوزن‌دوزی تزئین شده‌اند، به‌طور خاص پوشیده می‌شوند. بیشتر سوزن‌دوزی روی پیراهن انجام می‌شود، اما در شلوار و چادر کمتر دیده می‌شود. پیراهن‌ها با طرح‌های شیشه‌ای و نخ‌های رنگی به شکلی تزئین می‌شوند که گاهی پارچه زیر آن کمتر دیده می‌شود. جیب بزرگ پیراهن که به زبان بلوچی "گوپتان" نامیده می‌شود، به زیبایی لباس افزوده و نگاه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌کند. این هنر که توسط دست زنان بلوچ تکمیل می‌شود، نشان‌دهنده استعداد و توانایی ذهنی آنان است.

زنان بلوچ شایسته ستایش‌اند که باوجود نبود بازار مناسب و عدم حمایت دولتی، هنر، استعداد و فرهنگ خود را زنده نگه داشته‌اند. حتی پیشرفت تکنولوژی و ورود ماشین‌آلات مدرن نیز نتوانسته این هنر را از بین ببرد. امروزه، سوزن‌دوزی به یکی از نمادهای فرهنگ بلوچ تبدیل شده است. با این حال، خطر نابودی این هنر به دلیل هماهنگ نشدن آن با نیازهای روزافزون زمان افزایش یافته است. برای این هنر، نخ‌ها و شیشه‌های مخصوص از ایران وارد می‌شوند که زیبایی خاصی به طرح‌ها می‌بخشند.

دانشگاه تربت تحقیقاتی را در مورد این هنر انجام داده است، اما این تحقیقات هنوز در مراحل اولیه قرار دارند. با این حال، یکی از آکادمی‌های فعال در حوزه فرهنگ مصمم است که این تحقیقات را به‌صورت کتاب منتشر کرده و اطلاعات مربوط به سوزن‌دوزی بلوچی را در اختیار عموم قرار دهد. تعداد زیادی از زنان با این هنر مشغول به کار بوده و این هنر برای آن‌ها نوعی صنعت محسوب می‌شود. با این وجود، این هنر نتوانسته حمایت لازم را در سطح دولتی کسب کند. بهتر بود تلاش‌های زنان بلوچ در نمایشگاه‌های صنعتی بین‌المللی معرفی می‌شد، اما این اتفاق نیفتاده است. به همین دلیل، این هنر به‌تدریج در حال از میان رفتن است. با این وجود، زنان بلوچستان این میراث فرهنگی را به شکلی حفظ کرده‌اند.

"دوچ" چیست؟

«دوچ» در بلوچستان به هنر سوزن‌دوزی گفته می‌شود. این هنر برای زنان کاری بسیار سخت، زمان‌بر و نیازمند صبر است. با این حال، زنان بلوچ با پشتکار و جدیت این هنر را بکار می‌دهند. در گذشته، یک زن بلوچ ممکن بود ماه‌ها بر روی یک پارچه کار کند و گاهی بیش از یک سال برای تکمیل آن وقت بگذارد. سوزن‌دوزی علاوه بر منبع درآمد، یکی از فعالیت‌های مهم روزمره زنان بلوچ نیز محسوب می‌شد. در مناطق مکران و کیچ، از داستان عاشقانه "سسی و پنو" یاد شده که زنان این مناطق نقش مهمی در ترویج هنر سوزن‌دوزی ایفا کرده‌اند. در بخش‌هایی مانند قلات، این هنر حتی منبع اصلی درآمد زنان بوده است.

مراکز سوزن‌دوزی و ضرورت ترویج آن

از آنجا که مراکز سوزن‌دوزی در بلوچستان وجود ندارد، هنر دوچ رو به افول است. زنان بلوچ خود مسئول طراحی لباس‌ها هستند و هر طرحی که در ذهنشان تصور می‌کنند، بر روی پارچه پیاده می‌کنند. این زنان طرح‌هایی متناسب با سلیقه بازار ارائه داده و از این طریق به گسترش هنر خود کمک می‌کنند. بسیاری از زنان مسن در خانه، این هنر را به دختران خود آموزش داده و آن‌ها را با دوخت‌های اولیه آشنا می‌کنند. با گذر زمان، این دختران مهارت لازم را کسب کرده و در نهایت توانایی تکمیل لباس‌های بزرگ را پیدا می‌کنند.

مواد اولیه مورد نیاز برای سوزن‌دوزی
برای سوزن‌دوزی، به ابزارهایی مانند سوزن، نخ، پارچه، زری، ن  وار تزئینی و شیشه نیاز است. نخ‌های رنگی مختلف با دقت و ظرافت بسیار بر روی پارچه‌ها کار می‌شوند. سوزن‌دوزی در زبان بلوچی به نام‌های مختلفی شناخته می‌شود، از جمله: کپ و جالار، چم و سرمگ، چیلکو، مرگ و پانچ، پت و دامن، گل و ژلانگوک، و چندن یه هار. برخی از طرح‌ها نیز به نام شخصیت‌ها، کشورها و اقوام معروف نام‌گذاری شده‌اند، مانند: عربی کلاتی، چین، تربت یی بانور، نورخان، ناصری جالی، زبیده جلال، یه تاسین، زوم یه، تج، کوم کوم و... و.

وضعیت بازار و تقاضا برای سوزن‌دوزی

لباس‌های مزین به سوزن‌دوزی بلوچی همچنان محبوبیت خود را حفظ کرده‌اند و حتی تقاضای آن افزایش یافته است. زنان ثروتمند در خانواده‌های بزرگ و همچنین زنان در مناطق سرائیکی به این لباس‌ها علاقه‌مند هستند. در کنار شهرهای دیگر پاکستان، تقاضا برای این محصولات در کشورهای خلیج فارس، به‌ویژه ایران نیز وجود دارد. حتی زنان خارجی که به پاکستان سفر می‌کنند و لباس های این هنر را سفارش می‌دهند. تکمیل هر قطعه ممکن است مدت زمان زیادی ببرد و قیمت آن بسته به طرح و ظرافت از ۳ هزار تا ۱۰۰ هزار روپیه متغیر است. با این حال، این محصولات در بازار با قیمت‌های بسیار بالاتر به فروش می‌رسند و دستمزد زنان هنرمند با زحمت آن‌ها تناسبی ندارد.

مزری و اهمیت آن در بلوچستان

"مزری" که در زبان بلوچی به "پیش" شناخته می‌شود، یکی از گیاهان خودرو در مناطق کوهستانی و دشت‌های بلوچستان است. این گیاه که از نظر ظاهری شبیه برگ‌های نخل است، در اثر بارش باران رشد می‌کند. قد این برگ زیاد بلند نیست، و برای اهالی بلوچستان درو کردن آن کار مشکل نیست. مزری در بلوچستان اهمیت اقتصادی و فرهنگی زیادی دارد. سالانه 27265 تن از این گیاه برداشت می‌شود و معیشت حدود ۶۵ هزار نفر، از جمله ۷۸ درصد زنان، به آن وابسته است.

پس از سوزن دوزی، «مزری» در حمایت اقتصادی از زنان در بلوچستان کمک می کند. در بلوچستان که منبع امرار معاش مردم غلات و کشاورزی است، وجود «مزری» یک برکت بزرگی محسوب می شود. بلوچستان که مهد تنوع فرهنگی است، مزری در محصولات فرهنگی نیز استفاده می شود. در ساخت خانه خانه های گلی از آن بکار گرفته می شود و در بسیاری از جاها، در پوشاندن سقف و اطراف کلبه ها استفاده می شود، بنابراین گیاهی مانند مزری نقش مهمی در اسکان مردم بلوچ دارد. در فصل زمستان نوع خاصی از میوه که در زبان بلوچی به آن «کونر» نامیده می شود، از گیاه مزری خارج می شود که آن را خشک می کنند و به عنوان میوه خشک استفاده می شود. گیاه مزری نیز غذای دیگری به نام کوش به دست می دهد که مردم آن را مشتاقانه می خورند.

صنایع دستی "مزری"

مردم بومی بلوچستان با استفاده از گیاه "مزری" انواع محصولات جدید تولید می‌کنند که موجب شگفتی مردم این منطقه شده است. برگ‌های مزری ابتدا خشک و آماده می‌شوند، سپس با خیساندن در آب، برای تولید محصولاتی مانند حصیر، جاروب، بادبزن دستی، سجاده، کلاه، سبد (سپت)، طناب و موارد دیگر استفاده می‌گردند. این محصولات به‌طور گسترده در خانه‌ها کاربرد دارند و تعداد زیادی از این صنایع دستی برای فروش به شهرهای بزرگ پاکستان فرستاده می‌شوند. در این شهرها، افراد ثروتمند این محصولات دست‌ساز را برای تزئین خانه‌های خود خریداری می‌کنند و گاهی این محصولات به‌عنوان هدیه به دوستان در خارج از کشور ارائه می‌شوند.

در جنوب پنجاب، همان‌طور که از "مونج" برای ساخت طناب و بافتن تخت‌های چوبی استفاده می‌شود، در بلوچستان نیز طناب‌های ساخته‌شده از برگ‌های مزری برای بافتن تخت‌های محلی بلوچ به کار می‌روند. از این گیاه همچنین برای ساخت کفش‌های سنتی بلوچی به نام "سواس" استفاده می‌شود. کشاورزان و کارگران سخت‌کوش بلوچ نیز با علاقه از این کفش‌ها استفاده می‌کنند.

حصیرهای ساخته‌شده از برگ‌های مزری نه‌تنها در مساجد بلکه در خانه‌ها نیز کاربرد دارند. این حصیرها به‌عنوان سفره غذاخوری یا فرش در اتاق‌ها استفاده می‌شوند و می‌توان آن‌ها را در بلوچستان و دیگر شهرها مشاهده کرد. تمام این محصولات از نوآوری‌های مردم بلوچ هستند که آن‌ها را یکی از منابع اصلی معیشت خود می‌دانند. بلوچستان، به‌عنوان حافظ میراث فرهنگی، استفاده فرهنگی از مزری را نیز در خود جای داده است.

در گذشته، در حالی که کشاورزی و دامداری در بلوچستان از حمایت دولتی محروم بودند، تولید و استفاده بهینه از گیاه مزری، صنایع دستی ساخته‌شده از آن، و بازاریابی محصولات آن نیز نادیده گرفته شد. ایجاد بازارهای محلی و آموزش افراد برای بهره‌برداری بهتر از این منابع ضروری بود، اما این امر مورد توجه قرار نگرفت.

منبع: 

https://mag.dunya.com.pk/demo.php/report/2845/2021-01-17