۱۳۸۴ - ۱۴۷۹
عبدالرحمن الثعالبی
عبدالرحمان‌بن‌محمد ثعالبی، کنیه‌اش ابوزید، مفسر، محدث و فقیه مالکی الجزائری در قرن نهم هجری بوده است. وی در زهد و پارسایی شهره بود و از مشایخ طریقت و تصوف به‌شمار می‌آمد. وی به‌سبب گرایش‌های زاهدانه‌اش، منصب قضا را که به‌اجبار پذیرفته بود، رها کرد. به‌گفتهٔ یکی از شاگردانش، دیانت وی بر عِلمش غالب شده بود.
ابوالقاسم سعدالله قماری، ثعالبی را از بزرگ‌ترین زاهدان و عالمان الجزائر در قرن نهم دانسته و پس از بیان جایگاه و تأثیر ثعالبی در تاریخ تصوف در سرزمین مغرب، اهمیت وی را معلول سه عامل دانسته است: «شخصیت علمی» وی که مطابق شواهد تاریخی در تعلیم و تربیت شاگردان موفق بوده است، «آثار» وی در تصوف و «زاویه‌ای» که در کنار مرقدش بنا شد و از همان آغاز میعادگاه صوفیان و اهل دل بود.
آثار ثعالبی بیش از ۹۰عنوان و شامل موضوعات گوناگونی ازجمله قرآن، حدیث، فقه، ادبیات و تصوف است. مهم‌ترین کتاب ثعالبی، الجواهرالحسان فی تفسیر القرآن، تفسیر کاملی از قرآن‌کریم و در اصل خلاصه‌ای از تفسیر المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، اثر ابن‌عطیه اندلسی (متوفی ۵۴۶ق.) است که ثعالبی نکاتی را به آن افزوده است، چنان‌که غزی این تفسیر را اختصار تفسیر ابن‌عطیه نامیده و ذهبی آن‌را گردآوری آرای پیشینیان دانسته است.
ثعالبی، به‌گفتهٔ خودش در مقدمهٔ کتاب، برای نگارش این تفسیر از حدود ۱۰۰ کتاب بهره برده است. التفسیر الکبیر فخر رازی در زمرهٔ این کتاب‌هاست اما ثعالبی در مقدمه، به استفاده از آن تصریح نکرده، گرچه در کتاب بارها سخنان فخر رازی را ذکر کرده است. ثعالبی برای پرهیز از خطا در نقل‌قول‌ها، عین سخنان نویسندگان را آورده و برای برخی کتاب‌ها علامت اختصاری به‌کار برده است. او پس از ذکر هر آیه، نکات دستوری و لغوی آن‌را آورده و در این‌زمینه عموماً از آرای صفاقسی (متوفی ۷۴۳ق.)، ابوحیان نحوی (متوفی ۷۴۵ق.) و ابوالبقاء عکبری (متوفی ۶۱۶ق.) بهره گرفته است. سپس به بیان معنای آیه و تفسیر آن پرداخته و روایات متعلق به آیه را ذکر کرده است. منابع ثعالبی در این‌زمینه عموماً تفسیر طبری، کتب صحاح و سنن و مستدرک حاکم نیشابوری است. او روایات را بدون ذکر سلسلهٔ سند آورده، با این‌همه، در آوردن روایات معتبر دقت فراوان کرده و پس از ذکر احادیث ضعیف، از بی‌اعتمادی خود به آن‌ها سخن گفته است. ثعالبی در تفسیر خود به اختلاف قرائات نیز پرداخته و منبع اساسی وی در این‌باره، تفسیر ابن‌عطیه بوده است. علاوه‌بر این به مسائل کلامی، فقهی و اصولی نیز پرداخته است. روش وی در تفسیر آیات اختصار و ایجاز است، به‌طوری‌که از تفسیر بخش‌هایی از آیات که ضروری نمی‌دانسته، صرف‌نظر کرده و مسائل بحث‌انگیز و مورد نزاع را نیز به میان نیاورده است. تألیف این تفسیر در ۱۵ربیع‌الأول۸۳۳ به‌پایان رسیده است. الجواهرالحسان فی تفسیر القران نخستین‌بار در ۱۳۲۳ق. به‌کوشش و تحقیق محمدبن‌مصطفی‌بن‌خوجه در الجزائر چاپ شد.
روضةالانوار و نزهة‌الاخیار اثر دیگر اوست که چکیدهٔ حدود شصت کتاب فقهی است. تنبکتی آن‌را گنجینه‌ای از کتاب‌ها دانسته است.علاوه‌بر این، ثعالبی از کتاب‌های خود و نیز کتاب‌های دیگران در علم حدیث که به دستش رسیده و از آن‌ها روایت کرده، فهرستی با عنوان غنیمة‌الواجد و بغیة‌الطالب الساجد فراهم آورده است. این فهرست غالباً از طریق ولی‌الدین عراقی در سال ۸۱۷ق. روایت شده است. کحّاله کتاب نفائس المرجان فی قصص القرآن را نیز از آثار ثعالبی شمرده اما شواهد نشان می‌دهد که مؤلف آن صفی‌الدین احمد موصلی است.
نظر شما