سینمای چین از زمان تولید نخستین فیلم» دینگ جون شان » در سال۱۹۰۵ تا کنون ۱۲۰ سال را سپری کرده است. این سینما تحت تأثیر فرهنگ غنی سنتی چین و با اتکا به هنرهای کلاسیک و سینمای نوین، ویژگیهای هنری منحصر به فردی داشته است. امروزه سینمای چین با سرعتی چشمگیر در حال پیشرفت است و وضعیت مطلوبی را به نمایش می‌گذارد.
یک. ویژگیهای کلی فیلم چین
یکی از ویژگیهای برجستۀ هنر سینمایی چین، روایت دراماتیک است که ریشه در داستان‌های افسانه‌ای هنرهای سنتی این کشور دارد و به عنوان یکی از عناصر اصلی سینمای این کشور شناخته میشود. ویژگی دیگری که می‌توان به آن اشاره کرد، انتقال ویژگیهای نوشتاری هنرهای سنتی چین به سینماست که نشان‌دهندۀ ترکیب زیبایی شناسی سنتی با زبان مدرن سینماست.
روایت دراماتیک، محور اصلی خلق آثار سینمایی چین به شمار می‌آید. در هنرهای سنتی چین، این نوع روایت که تحت تأثیر داستان‌های افسانه‌ای قرار دارد، نقش مهمی ایفا می‌کند. نمایش‌های چینی، رمان‌های کلاسیک، داستان‌های سنتی و انواع هنرهای عامیانه، همگی بر پایۀ روایت دراماتیک شکل گرفته اند و این موضوع باعث شده تا تماشاگران چینی به شنیدن و دیدن داستان‌ها عادت کنند. از زمان ورود سینما از اروپا به چین در اواخر قرن نوزدهم، به دلیل تقاضای زیاد تماشاگران برای «دیدن داستان»، سینما به سرعت با سنت‌های روایی چین ترکیب و به زودی به یک فرم «چینی» تبدیل شد.
علاوه بر روایت دراماتیک، یکی دیگر از ویژگیهای برجستۀ هنر سینمای چین، ایجاد فضاسازی است که رابطۀ دیالکتیک معنا و فضا را به تصویر می‌کشد. فضاسازی «نه تنها یک الگوی زیبایی‌شناسی با ویژگی های خاص چینی، بلکه نشان دهندۀ تفکرات فلسفی سنتی این کشور نیز هست. روایت گری مسئولیت ساختار داستان، پیشبرد آن و ارائۀ منطق فیلم است؛ در حالی که فضاسازی با استفاده از نمادهای بصری و گسترش احساسات، از جزئیات خاص داستان فراتر رفته و به احساسات عمیق تماشاگران نفوذ می کند و تفکر عمیق را برمی انگیزد. این امر علاوه بر ارائۀ ارزشهای احساسی به تماشاگران، ارزشهای اندیشگانی را نیز فراهم می آورد و به فیلم، ژرفای فرهنگی و معنای زیبایی‌شناختی می بخشد. این دو عنصر بر یکدیگر تأثیر متقابل می گذارند و به طور مشترک، سبک هنری و بیان فرهنگی منحصر به فرد سینمای چین را شکل داده اند.
دو. داده‌های کلان سینمای چین در سال های اخیر
در سال‌های اخیر، صنعت سینمای چین به کامیابی های چشمگیری دست یافته است. یکی از مهم ترین نشانه های آن، مجموع فروش بلیت سالانه است که تا سال ۲۰۱۹ به بیش از ۶۴۲ میلیارد یوان) حدود ۸۸.۸۵ میلیارد دلار (رسید و در طول یک دهه، به طور متوسط سالانه ۲۳.۴ درصد رشد داشته است. در سال ۲۰۱۶ چین در زمینۀ تعداد پرده های سینما و تعداد تماشاگران، در سطح جهانی در جایگاه اول قرار گرفت و به بزرگ ترین بازار نمایش فیلم در جهان تبدیل شد. مجموع فروش بلیت نیز به رتبۀ دوم جهانی بعد از منطقۀ آمریکای شمالی رسید و به عنوان دومین بازار بزرگ سینما در جهان شناخته شد. با این حال، تا سال ۲۰۲۰ به دلیل شیوع ویروس کرونا، تمامی شاخصها با کاهش قابل توجهی مواجه شدند؛ اما مجموع فروش بلیت در سال‌های ۲۰۲۰-۲۰۲۱ دوباره به رتبۀ نخست جهانی رسید و سهم فروش بلیت فیلم های داخلی نیز به طور قابل توجهی افزایش یافت. پس از کرونا، تمام شاخص ها به سرعت بهبود یافتند و تعداد پرده های سینما از سطح قبل از کرونا نیز فراتر رفت و در شهرهای فعال به ۸۶۳۰۰ افزایش یافت. در سال ۲۰۲۳ با بازگشت به شرایط عادی، مجموع فروش بلیت به ۴۶ میلیارد یوان) معادل ۷.۵۸ میلیارد دلار) رسید. تا امروز ، یعنی ۲۸ نوامبر ۲۰۲۴، مجموع فروش بلیت به ۴۰ میلیارد یوان) حدود ۵.۵۲۳ میلیارد دلار (رسیده و سهم بازار فیلم های داخلی نیز به بیش از ۸۰ درصد فزونی یافته است. جزئیات بیشتر در جدول یک، قابل مشاهده است.
این آمار را آقای جواو وی فانگ رئیس پژوهشگاه فیلم و تلویزیون فرهنگستان هنر چین در سخنرانی خود ارائه کرد.
در دیگر جنبهها، در طول ده سال گذشته، صنعت سینمای چین، به طور فزاینده‌ای از فنّاوری های نوین و رسانههای جدید بهره برده است. فیلم برداری، تولید و نمایش دیجیتال به عنوان محور اصلی این صنعت شناخته شده و به ارتباط و روند توسعۀ اینترنت و سینما، توجه ویژه شده است. در حال حاضر، انتقال و نمایش دیجیتال، به تدریج جایگزین روش های سنتی توزیع و نمایش فیلم های نواری شده است. پرده‌های دیجیتال، پرده های سه بعدی و پرده های بزرگ دیجیتال، اندک اندک به بخش اصلی بازار تبدیل شده اند. همچنین، سیستم‌های خدمات مرتبط با تولید، توزیع، نمایش، انتقال، مدیریت عملیاتی و پشتیبانی فنی فیلم های دیجیتال نیز به مسیر خود ادامه می‌دهند. فنّاوری هوش مصنوعی کاملاً در فرآیند خلق و توزیع سینمای چین به کار گرفته شده و فنّاوری دیجیتال، به نیروی محرکۀ قدرتمندی برای توسعۀ پایدار این صنعت تبدیل شده است.
سه. ویژگیهای هنری سینمای چین در سال‌های اخیر
در سال‌های اخیر، سینمای چین، دستاوردهای چشمگیری داشته است. تولید فیلم ها بر اساس اصول صحیح و نوآوری، پیوسته تنوع ژانرها را افزایش داده؛ مضامین را غنی تر کرده و متعهد به بیان داستان های چینی وعمل به اصول مردم محور بوده است.
نخست، فیلم های بزرگ جدید اصلی که زیبایی‌شناسی خاصی را با ارزشهای بنیادین چین به طور کامل با هم درآمیخته اند، توفیقات قابل توجهی را کسب کرده‌اند. برای نمونه، فیلم‌هایی مانند «تأسیس ارتش»، «عملیات دریای سرخ» و «زمین سرگردان»، با تقویت انسان گرایی و چینی بودن، عمق و تنوع بیان ارزشهای اصلی را افزایش داده و از نظر فرم نیز با نوشتن داستان های جذاب و هنری، گیرایی خود را تقویت کرده اند. این آثار نه تنها استانداردهای زیبایی شناسی فیلم های اصلی را ارتقا داده اند؛ بلکه به توسعۀ سینمای ژانر چین نیز کمک کرده و سطح صنعتی آن را بهبود بخشیده اند. این روند به ارتقای زیبایی‌شناسی فیلم‌های اصلی و همچنین سینمای ژانر چین کمک کرده و نقش مهمی در ساخت یک کشور قدرتمند سینمایی ایفا کرده است.
در مرحلۀ بعد، سینمای واقع گرای چین به توفیقات چشمگیری دست یافته است. فیلم های با مضامین واقع گرا و همچنین تولید آثار واقع گرایانه ای که از این مضامین نشأت میگیرد، از ارکان اصلی سینمای چین به شمار می روند. سینمای چین، پیش از سال ۱۹۴۹، به ویژه در دهۀ سیام قرن بیستم و همچنین در دوران «هفده سال» پس از تأسیس جمهوری چین جدید و در چندین دورۀ مهم دیگر، عمدتاً در زمینۀ تولید آثار واقع گرا، خود را نمایان کرده است. یکی از نخستین دستاوردهای مهم در زمینۀ فیلم های واقع گرا، بهبود توانایی روایت است؛ بهویژه بازگشت و ارتقای روایت دراماتیک سنتی. روایت دراماتیک، در واقع، سنت اصلی روایت در سینمای چین به شمار می رود؛ اما مدتی از آن غفلت شده بود. با ورود به دوران جدید، این وضعیت دچار تغییرات قابل توجهی شد؛ بهویژه در میان موج احیای فرهنگ سنتی که در آن فیلم سازی واقع‌گرایانۀ داخلی، توجه بیشتری به روایت، به ویژه روایت دراماتیک نشان داد. کم کم، فیلم های واقع‌گرایانۀ چین توانستند مزیت های روایتی گذشتۀ خود را دوباره به دست آورند.
دومین دستاورد بزرگ در تولید فیلم های واقع‌گرایانۀ داخلی، ادغام عناصر گرمابخش است. این «گرمابخشی»، بیشتر به نمایش روابط انسانی و انسانیت به سبک چینی نشان داده میشود. در سال های اخیر، تعداد زیادی از فیلم های واقع گرا، بهویژه آثار مرتبط با کرونا، مانند «مرد برای زنده ماندن»، «تو نوجوانی»، «در قفس هشت‌گوش»، «گرم»، «تیم سوم»، «خط دوازدهم»، «زندگی پرشتاب» و غیره، توانسته اند این نوع گرما را به تصویر بکشند و با تماشاگران امروزی، ارتباط برقرار کنند. مسیر واقع گرایی گرم باید یکی از محورهای اصلی در تولید آثار واقع گرایانۀ داخلی در آینده باشد. همچنین، سومین دستاورد مهم در تولید فیلم‌های واقع گرایانۀ داخلی، به ارتباط با ژانرهای معما، کمدی و اکشن مربوط میشود و آثار برجسته‌ای مانند «قتل اشتباهی»، «او ناپدید شد» و «تمام پولهای خود را روی یک کارت گذشتن» را به نمایش گذاشته است.
سوم، بازگشت به سنت های فرهنگی ملی و روحیۀ زیبایی شناسی چینی و تبدیل خلاقانه و توسعۀ نوآورانۀ فرهنگ سنتی ممتاز چین، یکی از دستاوردهای برجسته در خلق فیلم های چینی در سال‌های اخیر بوده است. اولاً در فیلم های داستانی تولید داخل، فیلم های تاریخی مانند «فنگ‌شن: قسمت اول - طوفان چائوگه»، «مان جیانگ هونگ»، «یینگ» و «تیان جیانگ شیونگ شی» ظهور کرده اند که نشان دهندۀ بهره بردن از میراث فرهنگی و تاریخی و توسعۀ فرهنگ سنتی هستند. دوم اینکه، در بین فیلم‌های انیمیشن تولید داخل، فیلم هایی مانند «سفر به غرب: بازگشت بزرگ مرد»، «نژا: تولد بچه شیطان» و «چانگ آن سی هزار مایل» که بر اساس سنت های کلاسیک چینی ساخته شده اند، به نمایش شاعرانۀ فرهنگ سنتی چین پرداخته و روح زیبایی‌شناسی چینی را به تصویر کشیده اند. سوم اینکه، فیلم‌های اپرای چینی نیز به دستاوردهای هنری قابل توجهی دست یافته اند و فیلم‌هایی مانند «مجمع قهرمانان» (اپرای پکن)، «افسانۀ مار سفید» (اپرای گوانگ دونگ) و «دختر دون هوانگ» (اپرای شانگهای) به نمایش زیبایی‌شناسی اپرای چینی با استفاده از شیوه‌های سینمایی پرداخته اند که نشان دهندۀ «دو نوآوری» در فرهنگ سنتی است.
این دستاوردها نه تنها تنوع و عمق هنر سینمای چین، بلکه تلاش‌ها و نتایج سینمای این کشور در روایت داستان ها و ترویج فرهنگ چینی را به نمایش می گذارند و به ساخت یک کشور قوی در زمینۀ سینما کمک های مهمی کرده اند.
چهار، دستاوردهای توسعۀ رشتۀ سینما و تلویزیون در چین در سال‌های اخیر
در سال های اخیر، رشتۀ سینما و تلویزیون در چین نیز پیشرفت های قابل توجهی داشته است. به ویژه پس از سخنرانی مهم شی جین پینگ رئیس جمهور در نشست کار فلسفه و علوم اجتماعی در تاریخ ۱۷ مه ۲۰۱۶، که بر هدف و اهمیت ساخت «سه نظام بزرگ» در علوم فلسفی و اجتماعی تأکید داشت، ساختار رشتۀ سینما و تلویزیون، نظام علمی و نظام گفتمانی با ویژگی های چینی در حال شکل گیری است و ساختار دانش مستقل سینما و تلویزیون چین نیز به تدریج به بلوغ می‌رسد. در این میان، ساختار رشته به طور قابل توجهی گسترش یافته است؛ حرکت از رشته‌های درجه دو به رشته‌های درجه یک و سپس به هم زمانی درجه های علمی و حرفه ای، و پیشرفت همزمان نظریه و عمل، به توسعۀ بهتر ساختار رشته کمک کرده است. موضوعات و دامنه های تحقیق به طور آشکارتری تعریف شده و به طور جامع پوشش داده شده اند و در کنار جذب نظریه های غربی، پیوسته از منابع نظری فرهنگ سنتی ملت چین بهره برداری می شود. قدرت ساختار رشته اندک اندک افزایش یافته و در ساختار، وضعیتی پیچیده شامل دانشکده ها، گروهها، رشته ها و گرایش های مختلف به وجود آمده است.
تا تاریخ ۳۱ دسامبر ۲۰۲۳ ، در چین ۱۴۱۳ دانشگاه و مؤسسۀ پژوهشی؛ رشته های مرتبط با علوم فیلم و تلویزیون را راه اندازی کرده اند. در این میان، بهویژه تعداد دانشگاه هایی که رشته های انیمیشن، گویندگی و مجری گری، کارگردانی و تولید برنامه های رادیو و تلویزیون، و ادبیات نمایشی و سینمایی را ارائه می کنند، چشمگیر است. برآوردها نشان می دهد که حدود ۹۵,۰۰۰ تا ۱۰۶,۰۰۰ نفر در این رشتهها آموزش دیده اند. تعداد مراکز اعطای مدرک کارشناسی ارشد در رشتۀ علوم فیلم و تلویزیون به ۶۵ و تعداد مراکز اعطای مدرک دکترا به ۱۹ رسیده است. همچنین ۱۲ دانشگاه مجوز اعطای مدرک دکترا در رشته‌های تئاتر و فیلم؛ و ۱۱۴ مؤسسۀ آموزشی، مجوز اعطای مدرک کارشناسی ارشد در این رشته ها را کسب کرده اند. ساختار علمی رشتۀ علوم فیلم و تلویزیون، شامل بسیاری از پلتفرم‌ها، مؤسسات آموزشی تخصصی، گروه‌های اجتماعی، سازمان های مردمی و نشریات علمی تخصصی است.
در سطح ساختار علمی، پژوهش در تاریخ سینمای چین به مرحله ای از خودآگاهی جمعی و فردی رسیده است که از روایت های کلان تاریخی به سمت رویکردهایی با سبک شخصی تر تغییر یافته و در زمینه‌های محتوا و روششناسی به تدریج بهبود یافته است. چارچوب نظری رشتۀ علوم فیلم و تلویزیون در چین، به طور کلی شکل گرفته و اصول و افکار مهم، پیوسته دامنۀ تحقیق را گسترش می دهند. تعداد قابل توجهی از نتایج تحقیقاتی، پایه‌های توسعۀ ساختار علمی فیلم و تلویزیون را مستحکم کرده و تأثیرات آن بر صنعت فیلم، فنّاوری های پیشرفته و پژوهش های «پسا فیلم»، به طور همزمان با توسعۀ فیلم و تلویزیون پیش می رود. در فرآیند توسعه، مکتب های علمی رشتۀ علوم فیلم و تلویزیون در چین، به گروه هایی تبدیل شده اند که نشان دهندۀ نظام دانش خودمختار چین؛ و در حال ساختن افکار علمی و الگوهای تحقیقاتی متناسب با آن هستند.
سیستم گفتمان سینما و تلویزیون چین، شامل سه نوع سنتی، انقلابی و معاصر است. هر یک از این سیستم ها، شامل اصطلاحات، مفاهیم و دسته بندی‌های مربوط به آن نوع گفتمان است، مانند «فیلم‌های جدید اصلی»، «سریال‌های تلویزیونی با موضوعات واقعی» و «زیبایی شناسی جامعه». این اصطلاحات مفهومی که نشان دهندۀ گفتمان هستند، تجلی عینی توسعۀ فرهنگی در عصر جدید به شمار می‌روند و همچنین حاکی از پیشرفت و مدرن سازی مداوم گفتمان سنتی چین هستند. علاوه بر این، این گفتمان ها، گویای تبدیل و توسعۀ خلاقانه ای هستند که پس از جذب، ادغام و تغییر گفتمان های غربی توسط فرهنگ چین به وجود آمده اند. تأثیر آن‌ها بر جامعۀ علمی سینما و تلویزیون جهانی نیز رخ نموده است.
نویسنده: ژائو ویفانگ[۱]
*متن سخنرانی در هم اندیشی تبادلات هنری بین فرهنگستان هنر چین و جمهوری اسلامی ایران، پکن، ۲۸/۱۱/۲۰۲۴ برابر با ۸ /۰۹/ ۱۴۰۳.
[۱] . مدیر مؤسسۀ تحقیقات سینما و تلویزیون آکادمی هنرهای چین و نایب رئیس انجمن نقد سینمای چین و پژوهشگر.
نظر شما