نویسنده: هادی اندیشمند

اختصاص بورسیه­‌های تحصیلی پاکستان به دانشجویان افغانستان به دهه­‌های گذشته باز می­‌گردد و بخشی از سیاست­‌های این کشور برای تقویت روابط فرهنگی، آموزشی و دیپلماتیک با افغانستان بوده است. این برنامه­‌ها به طور خاص پس از دهه 1980 میلادی و در پی اشغال مسلحانه افغانستان توسط اتحاد جماهیر شوروی سابق، اهمیت بیشتری پیدا کرد. اشغال شوروی و جنگ مجاهدین بر علیه شوروی­‌ها و حکومت دست نشانده آنها، باعث گردیده که تعداد کثیری از افغانستانی­‌ها کشورشان را ترک و به کشورهای همسایه از جمله پاکستان، پناهنده شوند. در این دوره که کشور پاکستان پذیرای میلیون­‌ها مهاجر افغانستانی شد، مجبور به ارائه خدمات مختلف از جمله خدمات آموزشی به آنها شد.

در دهه­‌های اخیر؛ با وجودی که روابط سیاسی و دیپلماتیک افغانستان و پاکستان فراز و نشیب­‌های زیادی را تجربه نموده است؛ با این حال دولت پاکستان با اهداف کمک به توسعه افغانستان و افزایش تعاملات مردم دو کشور، برنامه­‌های بورسی‌ه­ای مختلفی را برای دانشجویان افغانستانی معرفی کرده است. یکی از این برنامه­‌ها بورسیه­، تحت عنوان برنامه‌­های کمیسیون آموزشی عالی پاکستان HEC است که در رشته‌­های مختلف از جمله پزشکی، مهندسی، علوم اجتماعی و سایر رشته‌­ها ارائه می­‌شود.

بورسیه تحصیلی علامه اقبال از دیگر برنامه­‌های حکومت پاکستان است که در مرحله اول و دوم آن به تعداد شش هزار دانشجوی افغان، اعطا شده است. در مرحله سوم این برنامه؛ پاکستان اعلام کرده است که تعداد 4500 بورسیه تحصیلی دیگر به دانشجویان افغان در طی سه سال آینده اختصاص خواهد داد. این بورسیه­‌ها در رشته­‌های مختلف از جمله علوم طبیعی و علوم اجتماعی ارائه می­‌شوند و حدود 33 درصد از آنها به دانشجویان دختر، اختصاص داده شده است. با توجه به این آمار، می‌­توان نتیجه گرفت که تا کنون حدود شش هزار دانشجوی افغان از طریق بورسیه‌­های تحصیلی در دانشگاه‌­های پاکستان تحصیل کرده‌­اند و با اجرای مرحله سوم، این تعداد به بیش از ده هزار نفر خواهد رسید.

دولت پاکستان برای دانشجویان افغانستانی که از طریق بورسیه‌­های تحصیلی در این کشور تحصیل می‌­کنند، امکانات متنوعی را در نظر گرفته است تا فرآیند تحصیل و زندگی آنها را تسهیل کند. این امکانات شامل موارد زیر می­شود:

• پوشش کامل شهریه دانشگاه: هزینه کامل تحصیل در مقاطع مختلف تحصیلی مانند کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا، توسط دولت پاکستان پرداخت می‌­شود.
• کمک هزینه زندگی: دانشجویان بورسیه شده افغانی، ماهیانه مبلغی را به عنوان کمک هزینه زندگی دریافت می­‌کنند که شامل مصارف غذا، رفت و آمد و سایر نیازهای روزمرگی آنها می‌­شود.
• اقامت رایگان یا یارانه­ای: برخی از دانشگاه‌­های پاکستان، خوابگاه‌­های رایگان یا با هزینه کم به دانشجویان بورسیه شده افغانستانی، ارائه می­دهند. در مواردی، هزینه­‌های اسکان دانشجویان خارج از خوابگاه دانشگاه نیز پوشش داده می‌­شود.
• هزینه‌­های سفر و بیمه درمانی: بلیت رفت و برگشت دانشجویان افغانستانی برای سفر به پاکستان معمولاً توسط دولت پاکستان تأمین می‌­شود و همچنین دانشجویان از خدمات بیمه درمانی رایگان یا یاران‌ه­ای بهره­مند می­‌شوند که شامل هزینه‌­های پزشکی و اورژانسی است.
• برنامه­‌های آموزشی و کارگاه‌­ها: بر اساس این برنامه دانشجویان افغانستانی از خدمات مشاوره تحصیلی و روان­شناسی برای کمک به دانشجویان در تطبیق با محیط جدید و حل مشکلات شخصی یا تحصیلی، بهره­مند می­‌شوند. از طرف دیگر دانشگاه، امکاناتی مانند کتابخانه­‌ها، آزمایشگاه­‌ها و مراکز تحقیقاتی پیشرفته را در اختیار دانشجویان قرار می­‌دهند.
• دانشجویان افغانستانی می­‌توانند در برنامه­‌های فرهنگی، ورزشی و اجتماعی که به تقویت روابط بین دو کشور کمک می­‌کند، شرکت کنند. که البته این امکانات با هدف حمایت از دانشجویان افغانستانی و تقویت روابط فرهنگی و آموزشی میان دو کشور طراحی شده‌­اند. 

حکومت پاکستان از طریق اعطای بورسیه­‌های تحصیلی به دانشجویان افغانستانی اهداف مختلفی را در حوزه‌های سیاسی، امنیتی، اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی دنبال می­‌کند. چنانچه از نقطه نظر سیاسی پاکستان در نظر دارد از این طریق، جایگاه خود را به عنوان یک کشور حامی و دوست افغانستان تثبیت نموده و نفوذ منطق‌ه­ای خویش را تقویت نماید. از طرف دیگر؛ اعطای بورسیه به دانشجویان افغانستانی می‌­تواند به عنوان ابزاری برای ایجاد ارتباط مثبت با نسل جدید افغانستان و تأثیرگذاری بر سیاست­گذاری‌های آینده این کشور، استفاده نماید.

از آنجایی که پاکستان به دنبال کاهش بی­ثباتی در مرزهای خویش می­‌باشد، پیش بینی می‌­کند که کمک به ایجاد فرصت­‌های آموزشی و شغلی برای جوانان افغانستانی، به عنوان راهی برای کاهش بی­ثباتی در مناطق مرزی و جلوگیری از جذب آن­ها توسط گروه­‌های افراطی و بنیادگرا است. در ضمن امیدوار است از طریق راه‌­اندازی این برنامه­‌ها، مهاجرت­‌های غیر قانونی افغان­‌ها را کنترل کرده و مسیرهای قانونی برای تحصیل و کار را برای جوانان افغانستانی فراهم نماید.

حکومت پاکستان با اعطای بورسیه­‌های تحصیلی، اهداف خاص فرهنگی را نیز دنبال می­‌کند. چنانچه از طریق جذب دانشجویان افغانستانی، فرهنگ و زبان خود (اردو و انگلیسی) را در افغانستان ترویج می­‌دهد. و نیز امیدوار است دانشجویانی که در دانشگاه­های پاکستان تحصیل می‌­کنند، پس از بازگشت به افغانستان ­بتوانند تسهیل­‌گر روابط اقتصادی و تجاری میان دو کشور شوند. بنابراین، حکومت پاکستان در نظر دارد از این برنامه­‌ها به عنوان ابزاری راهبردی برای پیشبرد منافع ملی خود در زمینه‌­های مختلف استفاده می‌­کند. این برنامه‌­ها بخشی از دیپلماسی نرم پاکستان برای تضمین نقش فعال در آینده افغانستان هستند.

استقبال دانشجویان افغانستانی از بورسیه­‌های تحصیلی کشور پاکستان به عوامل مختلفی مانند شرایط سیاسی، اجتماعی و اقتصادی بستگی دارد.

دلایل استقبال دانشجویان افغانستانی از بورسیه‌­های تحصیلی پاکستان

1- هزینه­‌های پایین یا رایگان بودن تحصیل: بورسیه‌­های تحصیلی پاکستان برای دانشجویان افغانستانی هزینه‌ها شهریه، اقامت و برخی هزینه‌­های زندگی را پوشش می‌­دهند که برای بسیاری از دانشجویان افغانستانی یک فرصت اقتصادی مهم است. زیرا بر اساس آمار نهادهای رسمی، بیشتر از هفتاد درصد مردم افغانستان زیر خط فقر زندگی می­‌نمایند.

2- دسترسی به آموزش با کیفیت: کیفیت پایین دانشگاه‌­های افغانستان اعم از دولتی و خصوصی و نیز محدودیت­‌های وضع شده در این اواخر از جانب امارت اسلامی، دانشگاه­‌های پاکستان مانند قائد اعظم، دانشگاه پنجاب و دانشگاه کراچی را که جزو بهترین مؤسسات آموزشی منطقه به شمار می­رود، به مقصد مناسبی برای دانشجویان افغانستانی، تبدیل نموده است.

3- رشته­‌های متنوع با کیفیت عالی: بورسیه­‌هایی که در قالب برنام‌ه­ای علامه اقبال از سوی حکومت پاکستان برای دانشجویان افغانستانی ارائه می­‌گردد، در رشته­‌های مختلف از جمله پزشکی، مهندسی، علوم اجتماعی و علوم طبیعی ارائه می­‌شوند که نیازهای متنوع دانشجویان را پوشش می­‌دهد.

چالش­‌ها و محدودیت‌ها در استقبال دانشجویان از بورسیه‌های تحصیلی پاکستان

1- مسائل امنیتی: تنش­‌های سیاسی و امنیتی میان افغانستان و پاکستان روی استقبال دانشجویان افغانستانی از پذیرش بورسیه­‌ها، تأثیر منفی به جا می­‌گذارد. بسیاری از شهروندان افغانستان فکر می­‌کنند که حکومت پاکستان از ارائه برنامه­‌ها، اهداف امنیتی را دنبال می­‌کند که ادامه و ختم تحصیل در این کشور را به مشکل مواجه می­‌سازد.

2- رقابت برای بورسیه­‌ها؛ مشکلات موجود در نظام تحصیلی افغانستان و به خصوص دانشگاه­‌ها باعث گردیده است که تعداد کمی از جوانان افغانستانی، فرصت ادامه تحصیلی در مقاطع بالاتر مانند کارشناسی، کارشناسی ارشد و دکترا را داشته باشند. بنابراین، تقاضا جهت شرکت در این بورسیه­‌ها بسیار بالا است که باعث می­‌شود همه دانشجویان واجد شرایط نتوانند، از این فرصت بهره­مند شوند.

3- جذب دانشجویان افغان توسط سایر کشورها: کشورهایی مانند هند، ترکیه و جمهوری اسلامی ایران و برخی از کشورهای اروپایی نیز بورسیه­‌هایی مشابهی ارائه می‌­دهند که ممکن است گزینه­‌های جذاب­تری برای برخی دانشجویان افغانستانی باشد.

با این حال اگرچه چالش­‌هایی وجود دارد؛ اما به دلیل مزایای مالی و کیفیت آموزشی، بورسیه­‌های پاکستان همچنان مورد استقبال بخش بزرگی از دانشجویان افغان قرار می­‌گیرند. بهبود شرایط اداری و رفع موانع امنیتی می­‌تواند این استقبال را افزایش دهد.

تعدادی از صاحب نظران افغانستانی معتقد هستند که حکومت پاکستان از تعداد کشورهای اسلامی و برخی نهادهای بین­‌المللی پول هنگفت دریافت می‌­کند تا زمینه­‌ای تحصیل جوانان افغانستانی را که به دلیل سیاست‌های محدود کننده امارت اسلامی از تحصیل باز می­‌مانند، فراهم نماید. از میان حدود 4500 بورسیه تحصیلی که حکومت پاکستان برای دانشجویان افغانستان اختصاص داده است، 33 درصد آنرا برای خانم‌­ها در نظر گرفته است تا از آن طریق نظر کشورها و نهادهای کمک کننده را برای تأمین مالی این برنامه جلب نمایند.

در پایان لازم به یاد آوری است که از میان شهروندان افغانستان، بیشتر جوانان قوم پشتون علاقه­مند شرکت در بورسیه‌­های تحصیلی کشور پاکستان هستند. زیرا بسیاری از آنها به این کشور رفت و آمد داشته و تا حدودی با فرهنگ، زبان، رسومات آن­ها آشنایی دارند. این در حالی است که اقوام تاجیک و هزاره که به زبان فارسی تکلم می­‌نمایند، علاقه خاصی به دانشگاه‌­های جمهوری اسلامی ایران داشته و ازبک­‌ها و ترک­‌ها آرزو دارند که در کشور ترکیه تحصیلات عالی شان را به پیش ببرند.