مقدمه
زنان زندانی در سراسر جهان با چالش‌های متعددی روبرو هستند که از تبعیض جنسیتی در نظام قضایی گرفته تا شرایط غیر انسانی در زندان‌ها را شامل می‌شود. جمعیت زندانیان زن در جهان با سرعت بیشتری نسبت به مردان در حال افزایش است. اگرچه زنان همچنان درصد کمتری از کل جمعیت زندانیان را تشکیل می‌دهند، اما تعداد زندانیان زن در سطح جهانی ۳۳ درصد افزایش یافته است، در حالی که این رقم برای مردان ۲۵ درصد است. جرایم مرتبط با مواد مخدر عامل اصلی زندانی شدن زنان در سراسر جهان است و ۳۵ درصد از زنان زندانی به دلیل این جرایم محبوس هستند. در پاکستان، با وجود آنکه زنان تنها درصد کوچکی از جمعیت زندانیان را تشکیل می‌دهند، اما روند رو به رشد تعداد آنان و مشکلات ساختاری نظام زندانبانی، نیاز به بازنگری جدی در سیاست‌ها و قوانین موجود را نشان می‌دهد. کمبود امکانات بهداشتی، عدم دسترسی به مراقبت‌های پزشکی و روانی مناسب، و نبود برنامه‌های بازتوانی و بازگشت به جامعه، از جمله چالش‌های اصلی پیش‌روی زنان زندانی در کشور است. این گزارش با بررسی وضعیت زندانیان زن در پاکستان، به تحلیل چالش‌ها و ارائه راهکارهایی برای بهبود شرایط آنان می‌پردازد.
رشد سریع‌تر جمعیت زنان زندانی در مقایسه با مردان در پاکستان
در پاکستان، جمعیت زندانیان زن ۲.۸ درصد افزایش یافته و در سال ۲۰۲۴ تعداد ۱,۵۵۰ زن زندانی معادل ۱.۵ درصد از کل جمعیت زندانیان را تشکیل می‌دهند. از این تعداد، ۷۳.۴۱ درصد در انتظار محاکمه هستند. بر اساس گزارش سال ۲۰۲۵، ۳۷۵ زن زندانی به اتهامات مرتبط با مواد مخدر بازداشت شده‌اند. با وجود اینکه مردان بیشتر از زنان مواد مخدر مصرف می‌کنند، زنان به طور فزاینده‌ای به دلیل جرایم مرتبط با مواد مخدر زندانی می‌شوند.
عدم آگاهی زنان و آسیب پذیری زندانیان زن
زنان در پاکستان اغلب از حقوق قانونی خود آگاه نیستند و به دلیل تبعیض جنسیتی در سیستم قضایی، دسترسی برابر به عدالت ندارند. بیشتر این زنان در قاچاق مواد مخدر نقش اصلی ندارند و تنها به عنوان حاملان ناآگاه مورد سوءاستفاده قرار می‌گیرند. با این حال، پلیس به راحتی آن‌ها را هدف قرار می‌دهد. در حالی که قانون برخی تسهیلات مانند امکان آزادی با وثیقه برای زنان در نظر گرفته است، اما بسیاری از آن‌ها به دلیل فقر و ناتوانی در تأمین وکیل از این حقوق محروم می‌مانند. علاوه بر این، نبود تنوع جنسیتی در میان مسئولان دستگاه قضایی به تبعیض، کلیشه‌سازی دامن می‌زند. همچنین، زنان زندانی با چالش‌های خاصی مانند جدایی از فرزندان، خشونت و کمبود خدمات درمانی و توانبخشی مواجه هستند. نقش‌های سنتی جنسیتی باعث می‌شود که زنان پس از زندان بیشتر از سوی خانواده و جامعه طرد شوند، در حالی که مردان معمولاً از حمایت همسران خود برخوردار می‌شوند. برای مقابله با تبعیض جنسیتی در سیستم عدالت کیفری، نیاز به مداخله‌های جامع در تمامی مراحل این سیستم وجود دارد. این اقدامات باید با اصول سازمان ملل و قوانین ملی مرتبط با حقوق زنان و کودکان همسو باشد. همچنین، دولت باید از اقدامات جایگزین مانند آزادی مشروط و وثیقه استفاده کند و برنامه‌های توانبخشی مؤثری برای کاهش جمعیت زندانیان زن و بازگشت آن‌ها به جامعه ایجاد کند. [۱]
در سیستم عدالت کیفری پاکستان، زندانیان زن به دلیل وضعیت نگران‌کننده زندان‌ها به طور خاص آسیب‌پذیر هستند. در مطالعه‌ای توسط سازمان دیده‌بان حقوق بشر، زندانیان زن پاکستانی به‌عنوان «آسیب‌پذیرترین» گروه جمعیت زندانیان شناخته شده‌اند. مشکلات این سیستم شامل ازدحام بیش از حد زندان‌ها، دسترسی محدود به مراقبت‌های بهداشتی، فساد میان مقامات اجرایی قانون و فقدان برنامه‌های بازگشت به جامعه است. در نتیجه، زنان زندانی با احتمال بیشتری دچار بیماری‌های روانی و بی‌ثباتی عاطفی می‌شوند و نیازمند دسترسی منظم به خدمات روانشناسی هستند که در زندان‌های پاکستان در دسترس نیست.
زندانیان زن در سیستم زندان‌های پاکستان
در سیستم زندان‌های پاکستان، زنان درصد کمتری از جمعیت کل زندانیان را نسبت به میانگین جهانی تشکیل می‌دهند (حدود ۱.۶ درصد). با این حال، جمعیت زندانیان زن در یک دهه گذشته ۲۰ درصد افزایش یافته است. تا سال ۲۰۲۱، در مجموع ۱,۳۹۹ زندانی زن در سراسر پاکستان وجود دارد که ۹۲۰ نفر از آن‌ها در ایالت پنجاب هستند. همچنین بیش از ۱۰۰ زن زندانی به همراه فرزندانشان در همان سلول‌ها زندگی می‌کنند. شایان ذکر است که تنها ۲۴ کارمند پزشکی زن به این تعداد زیاد از زندانیان زن خدمات‌رسانی می‌کنند، علاوه بر پزشکانی که از بیمارستان‌های ناحیه‌ای مجاور به صورت مقطعی مراجعه می‌کنند. علاوه بر این، مقامات زندان تأیید کرده‌اند که برخی از زنان زندانی همچنان در زندان‌هایی دور از مناطق مسکونی خود نگهداری می‌شوند. قوانین نظام عدالت کیفری پاکستان که عمدتاً در اواخر قرن نوزدهم تدوین شده‌اند، با استانداردهای بین‌المللی که از آن زمان به بعد توسعه یافته‌اند همخوانی ندارند. [۲]
زندان‌ها و ظرفیت‌ها
در حال حاضر ۱۲۸ زندان فعال وجود دارد که بیشترین تعداد زندان‌ها در ایالت پنجاب با ۴۳ زندان می‌باشد.
۴ زندان فعال مخصوص زنان وجود دارد. از این چهار زندان، ۳ زندان در ایالت سند واقع در کراچی، حیدرآباد و سکھر قرار دارند و ۱ زندان نیز در مولتان، ایالت پنجاب واقع شده است. در بقیه شهرها و ایالت ها زنان در بخش‌های جداگانه‌ای در داخل زندان‌های مردانه نگهداری می‌شوند. ۵ تأسیسات فعال برای نوجوانان وجود دارد که شامل مدرسه صنعتی بزهکاران جوان (YOIS) و موسسات بورستال یا مراکز اصلاحی نوجوانان می‌شود. از این پنج تأسیس، ۲ مرکز در ایالت پنجاب در فیصل‌آباد و بهاولپور قرار دارند و ۳ مرکز دیگر در ایالت سند واقع در کراچی، حیدرآباد و سکھر هستند.
تصویر ۱ تعداد زندان های فعال در ایالت های پاکستان
تصویر ۲تعداد زندانیان در ایالت های پاکستان
تعداد زندانیان بر اساس جنسیت
جمعیت زندانیان در پاکستان عمدتاً مردانه است و ۱,۵۵۰ زن زندانی حدود ۱.۵% از کل جمعیت زندانیان را در سال ۲۰۲۴ تشکیل می‌دهند. این روند در طول زمان ثابت بوده است، همانطور که در شکل ۳ نشان داده شده است. از سال ۲۰۲۳، جمعیت زندانیان زن با افزایش ۲.۸% مواجه شده است. از میان کل جمعیت زندانیان زن، ۷۳.۴۱% در حال محاکمه هستند. [۳]
تصویر ۳جمعیت زنان در زندان در سال های ۲۰۱۸-۲۰۲۴
تقسیم‌بندی بر اساس ایالت ها:
نمودار ارائه شده، جمعیت زنانی که در زندان‌ها به سر می‌برند را بر اساس ایالت های پاکستان نمایش می‌دهد. تحلیل کلی داده‌ها به شرح زیر است: با ۱۰۸۴ زن زندانی، ایالت پنجاب به‌طور واضح بالاترین آمار زندانیان زن را دارد. این رقم به‌تنهایی نشان‌دهنده‌ی مشکلات اجتماعی و اقتصادی مختلف در این استان است. پس از پنجاب، ایالت های سند، خیبر پختونخوا، و بلوچستان جمعیت کمتری از زنان زندانی را دارند. به‌ترتیب، سند با ۲۶۹ نفر، خیبر پختونخوا با ۱۳۷ نفر و بلوچستان با ۴۴ نفر در رتبه‌های بعدی قرار دارد.
تصویر ۴تقسیم بندی زندانیان زن بر اساس ایالت ها
تقسیم‌بندی زنان زندانی بر اساس نوع جرم
نمودار ارائه‌شده به بررسی جمعیت زنان زندانی در ایالت پنجاب بر اساس نوع جرم در سال‌های ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ می‌پردازد. در حوزه جرایم مرتبط با مواد مخدر، تعداد زندانیان زن از ۳۷۲ نفر در سال ۲۰۲۳ به ۳۳۹ نفر در سال ۲۰۲۴ کاهش یافته است. در مورد قتل نیز کاهش مشابهی مشاهده می‌شود، به‌طوری که تعداد زندانیان زن از ۲۸۷ نفر به ۲۸۳ نفر رسیده است. اما در مقابل، جرایم مرتبط با سرقت افزایش چشمگیری داشته و تعداد زندانیان زن از ۷۲ نفر در سال ۲۰۲۳ به ۱۳۱ نفر در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است. در بخش آدم ربایی و آزار، تعداد زندانیان از ۴۰ نفر در ۲۰۲۳ به ۳۰ نفر در ۲۰۲۴ کاهش یافته است. همچنین، تعداد زنان زندانی به علت سعی در قتل از ۸ نفر در سال ۲۰۲۳ به ۲۳ نفر در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است. به‌طور کلی، در بیشتر دسته‌های جرایم، تعداد زنان زندانی کاهش یافته است. بااین‌حال، جرایم مرتبط با مواد مخدر همچنان بالاترین میزان ارتکاب را در میان سایر جرایم دارند.
تصویر ۵ تقسیم بندی زندانیان زن بر اساس نوع جرم
زندانیان محکوم به اعدام بر اساس ایالت
نمودار زیر نشان‌دهنده تعداد زندانیان محکوم به اعدام در ایالت‌های مختلف پاکستان طی سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ است. بر اساس داده‌های ارائه‌شده، تعداد کل زندانیان محکوم به اعدام از ۳۲۲۶ نفر در سال ۲۰۲۲ به ۳۶۴۶ نفر در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است. ایالت پنجاب بیشترین تعداد زندانیان محکوم به اعدام را در هر سه سال داشته است. در ایالت سند نیز شاهد افزایش تدریجی تعداد این زندانیان هستیم، به‌طوری که از ۵۱۴ نفر در سال ۲۰۲۲ به ۵۵۷ نفر در سال ۲۰۲۴ رسیده است. ایالت خیبر پختونخوا تغییرات اندکی را تجربه کرده و تعداد زندانیان محکوم به اعدام در این منطقه از ۳۵۵ نفر در سال ۲۰۲۲ به ۳۶۱ نفر در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است. در بلوچستان نیز تغییرات جزئی مشاهده می‌شود، به‌طوری که تعداد محکومان به اعدام از ۶۱ نفر در سال ۲۰۲۲ به ۷۲ نفر در سال ۲۰۲۴ افزایش یافته است.
تصویر ۶زندانیان محکوم به اعدام بر اساس ایالت ها
زنان زندانی محکوم به اعدام بر اساس ایالت
نمودار نشان‌دهنده تعداد زنان محکوم به اعدام در ایالت‌های مختلف پاکستان طی سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ است. نمودار روند تعداد زنان محکوم به اعدام در ایالت‌های پاکستان طی سال‌های ۲۰۲۲ تا ۲۰۲۴ را نشان می‌دهد. در پنجاب، تعداد زندانیان از ۲۰ نفر در ۲۰۲۲ ثابت مانده اما در ۲۰۲۴ به ۱۶ نفر کاهش یافته است. مجموع زندانیان زن در ۲۰۲۳ به اوج یعنی ۲۶ نفر رسید اما در ۲۰۲۴ به ۲۲ نفر کاهش یافت. بلوچستان در ۲۰۲۳ با ۵ نفر بیشترین افزایش را داشت که در ۲۰۲۴ به ۴ نفر رسید. در مناطق آزاد جامو و کشمیر (AJK)، تعداد زندانیان از صفر در ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ به ۲ نفر در ۲۰۲۴ افزایش یافت.
تصویر ۷ زنان محکوم به اعدام بر اساس ایالت
قوانین و ساختار حقوقی نظام زندان‌های پاکستان
نظام زندان‌های پاکستان بخشی از سیستم عدالت کیفری گسترده‌تر است و تحت شبکه‌ای از قوانین مختلف عمل می‌کند. قانون اساسی پاکستان (۱۹۷۳) حق امنیت و کرامت انسان را به ترتیب تحت مواد ۹ و ۱۴ تضمین می‌کند. این حقوق را می‌توان به گونه‌ای تفسیر کرد که افرادی که آزادی آن‌ها طبق قانون سلب شده است، باید با کرامت رفتار شوند و از مراقبت‌های بهداشتی مناسب برخوردار باشند. قوانین اصلی حاکم بر نظام زندان‌ها، قانون زندان‌ها (۱۸۹۴) و قانون زندانیان (۱۹۰۰) هستند که هنوز هم مرجعیت دارند. برای اجرای این قوانین، «قوانین زندان‌های پاکستان» (۱۹۷۸) به‌عنوان دستورالعمل اصلی اداره زندان‌ها تدوین شد که شامل حقوقی چون بهداشت فردی و مدیریت توسط کارکنان زن برای زندانیان زن است. همچنین، زندانیان زن باید در نزدیکی مناطق مسکونی خود نگهداری شوند و کودکان آن‌ها تا سن مشخصی می‌توانند همراه مادرشان باشند. [۴]
استانداردهای بین‌المللی برای حقوق زندانیان زن
پاکستان به چندین معاهده بین‌المللی حقوق بشر متعهد است که حقوق زندانیان زن را تضمین می‌کند. برای مثال، ماده ۱۰(۱) میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی (ICCPR) اعلام می‌کند که تمام افرادی که آزادی آن‌ها سلب شده است باید با انسانیت و احترام به کرامت ذاتی انسان رفتار شوند». همچنین، ماده ۱۲ کنوانسیون رفع تبعیض علیه زنان (CEDAW) تضمین می‌کند که زنان به خدمات بهداشتی برابر با مردان و مراقبت‌های مربوط به بارداری و تغذیه در دوران بارداری دسترسی داشته باشند. [۵] پاکستان همچنین در سال ۲۰۱۰ میثاق بین‌المللی حقوق مدنی و سیاسی را تصویب کرد که طبق ماده ۱۰ آن، همه افراد محروم از آزادی باید با انسانیت و با احترام به کرامت ذاتی انسان رفتار شوند. [۶]
چالش‌های زندان‌ها در پاکستان
با وجود پیشرفت‌های ناچیز در سیستم، کمبود احساس همدلی در جامعه نسبت به زندانیان یکی از مشکلات اساسی است. بسیاری از مردم بر این باورند که زندانیان خود مسئول سرنوشت‌شان هستند و مستحق شرایط سخت در زندان‌اند. این طرز تفکر باعث شده حمایت اجتماعی از حقوق زندانیان ضعیف باشد و دولت‌ها نیز توجه چندانی به این موضوع نداشته باشند. در سال ۲۰۲۳، پروژه عدالت جهانی پاکستان را در رتبه ۱۳۰ از بین ۱۴۲ کشور در اجرای حاکمیت قانون و رتبه ۹۹ در اثربخشی نظام عدالت کیفری قرار داد. این رتبه‌بندی نشان‌دهنده میزان بالای محکومیت‌های اشتباه و پیگردهای ناعادلانه در کشور است. طبق گزارش پروژه عدالت پاکستان در سال ۲۰۲۳، ازدحام بیش از حد زندانیان در زندان‌ها یک معضل جدی است، به‌طوری که برخی زندان‌ها بیش از ۲۰۰ درصد ظرفیت تعیین‌شده خود را در اختیار دارند. این موضوع شرایط نامناسبی را برای زندانیان ایجاد کرده است. [۷]
ضعف در اجرای قوانین
طبق قوانین، زندانیان باید به مراقبت‌های پزشکی و درمانی دسترسی داشته باشند. دادگاه‌های پاکستان تأکید کرده‌اند که وضعیت یک زندانی مشابه مسئولیت دولت در قبال کودکان تحت سرپرستی است، زیرا زندانیان تحت بازداشت قانونی دولت هستند و سلامت آن‌ها به عهده حکومت است. دادگاه‌ها همچنین حکم داده‌اند که عدم رسیدگی به نیازهای پزشکی زندانیان، نقض حق حیات محسوب می‌شود که در قانون اساسی تضمین شده است. با این حال، اجرای این قوانین بسیار ضعیف بوده و به‌طور معمول نادیده گرفته می‌شود. نقض این قوانین معمولاً بدون پیامد قانونی باقی می‌ماند. عدم اجرای قوانین، در واقع دعوتی برای نقض آن‌هاست.
اقدام اخیر دولت در استای بهبود شرایط زندان ها
مریم نواز، سروزیر پنجاب تأسیس زندان‌های ویژه زنان در شهرهای فیصل‌آباد و راولپندی را تصویب کرد. این تأییدیه در جریان جلسه‌ای به ریاست مریم نواز جهت بررسی اصلاحات جاری و پیشنهادی در نظام زندان‌ها صادر شد. سروزیر در این جلسه بر ارائه گزارش‌های جامع در خصوص وضعیت فعلی اصلاحات زندان‌ها و همچنین لزوم تسریع در ساخت زندان‌های جدید ویژه زنان تأکید کرد. وی دستور داد که مکان‌های این زندان‌ها باید خارج از محدوده شهری تعیین شوند تا امنیت و مدیریت بهتری فراهم گردد. مریم نواز با ابراز نگرانی از احتمال ارتباط زندانیان با افراد خارج از زندان، بر لزوم اتخاذ تدابیر قوی در حوزه امنیت سایبری تأکید کرد. وی اظهار داشت که تأمین امنیت و توانبخشی زندانیان، به‌ویژه زنان، یکی از اولویت‌های ماست. تأسیس زندان‌های اختصاصی برای زنان در فیصل‌آباد و راولپندی گامی مهم در راستای پاسخگویی به نیازهای خاص این قشر از زندانیان است. [۸]
زنان در «زندان‌های مردان» به دلیل کمبود امکانات نگهداری می‌شوند
سیستم زندان‌های پاکستان با چالش‌های جدی روبه‌رو است، به‌ویژه در زمینه‌ی امکانات برای زنان و زندانیان نوجوان. یک گزارش جدید مشکل گسترده‌ی ازدحام بیش از حد در زندان‌ها را برجسته می‌کند و نشان می‌دهد که به دلیل نبود تأسیسات ویژه، زنان زندانی اغلب در بخش های جداگانه درون زندان‌های مردان نگهداری می‌شوند. بر اساس این گزارش، از مجموع چهار زندان ویژه‌ی زنان در پاکستان، سه زندان در ایالت سند (کراچی، حیدرآباد و سکر) و تنها یک زندان در پنجاب قرار دارد. در سایر مناطق، زنان در بخش‌های جداگانه‌ای درون زندان‌های مردان نگهداری می‌شوند که آن‌ها را در معرض شرایط نامناسب زندگی قرار می‌دهد. گزارش همچنین نشان می‌دهد که جمعیت زندانیان کشور از ظرفیت رسمی زندان‌ها ۱۵۲ درصد بیشتر شده است و ۷۵ درصد از زندانیان را افراد تحت محاکمه تشکیل می‌دهند که همچنان در انتظار دادرسی هستند. این گزارش که توسط کمیسیون ملی حقوق بشر (NCHR) و آکادمی ملی مدیریت زندان‌ها منتشر شده، نشان می‌دهد که برخی از زندان‌ها با ۲۰۰ تا ۳۰۰ درصد ظرفیت رسمی خود فعالیت می‌کنند. برای مثال، زندان مرکزی کراچی که ظرفیت رسمی آن ۲,۴۰۰ زندانی است، در حال حاضر ۸,۵۱۸ زندانی دارد که نشان‌دهنده‌ی ۲۵۰ درصد ازدحام بیش از حد است. این گزارش همچنین حضور بیش از ۱,۱۰۰ زندانی خارجی را برجسته می‌کند که بیشتر آن‌ها از افغانستان، هند، بنگلادش و نیجریه هستند. [۹]
نتیجه‌گیری
وضعیت زندانیان زن در پاکستان، نمایانگر مشکلات عمیق ساختاری در نظام قضایی و زندانبانی کشور است. کمبود منابع، اجرای ناقص قوانین حمایتی، و عدم توجه به نیازهای خاص زنان زندانی، آنان را در معرض آسیب‌های جسمی، روانی و اجتماعی قرار می‌دهد. اصلاح قوانین بر اساس استانداردهای بین‌المللی، به همراه تأمین منابع کافی و اجرای برنامه‌های بازتوانی، می‌تواند بهبود قابل توجهی در وضعیت زندانیان زن ایجاد کند. علاوه بر این، توانمندسازی زنان زندانی از طریق آموزش و اشتغال، و حمایت از آنان پس از آزادی، گامی مؤثر در جهت کاهش بازگشت آنان به چرخه جرم و ارتقای عدالت اجتماعی خواهد بود.
منابع:
نظر شما