چکیده

بهترین گزینه برای ایجاد ناامنی، جنگ داخلی و اغتشاش علیه ج.ا.ایران، سازمان‌دهی گروهک‌های تروریستی مثل داعش در کمربند امنیتی ج.ا.ایران است. هدف اصلی این تحقیق واکاوی ماهیت اهداف، روش، قوت­ها و آسیب­پذیری گروه­ تروریستی داعش است. این تحقیق از نوع کاربردی- توسعه­ای به روش تاریخی – توصیفی و به صورت کمی انجام شده است. گردآوری اطلاعات به‌صورت کتابخانه​ای و میدانی بوده و حجم نمونه 40 نفر است. بر اساس یافته‌های تحقیق تعداد 61 گویه مرتبط با گروه تروریستی داعش عبارتند از: تعداد 5 هدف،9 روش، 24 قوت و 23 آسیب به­دست آمده است. طبق نتایج تحقیق داعش به­دنبال تشکیل خلافت اسلامی بوده و ج.ا.ایران را مانع اصلی تشکیل این خلافت می­داند،  در روش عملیاتی، شبکه سازی برای جذب نیرو و توسعه سرزمینی و مکان­یابی و وحشت‌آفرینی از مهم ترین روش های این گروه می باشد،  وحدت فرماندهی و آرمانی بودن، توان نسبتاً بالای عملیات روانی، برخورداری از پشتیبانی مالی بسیار قوی، داشتن انگیزه و روحیه انتحاری از قوت های این گروه می باشد. محدودیت ظرفیت‌های نظامی برای مواجهه با جنگ طولانی‌مدت، تروریستی بودن و منفور شدن گروه در نزد افکار عمومی و جهانی و برداشت انحرافی از دین اسلام، آسیب پذیریهای جدی این گروه می باشد.

واژگان کلیدی: تهدیدات نوپدید، تروریسم، داعش، ظرفیت ها و چالش ها

1-حسن سیفی پور دکتری مطالعات منطقه ای

2-محمدخداویردی دکتری مطالعات منطقه ای

مقدمه

عامل اصلی شکل­گیری گروه تروریستی داعش ابتدا آمریکا  بوده و سپس اختلاف بین گفتمان های اسلامی رایج درجهان اسلام بوده است و عمدتا ریشه در اختلاف دینی و مذهبی دارد. در تشریح محیط شناسی تهدیدهای تروریستی داعش در محیط  امنیتی ج.ا.ایران باید گفت از سال 2003 ج.ا. ایران با ایت تهدید روبرو بوده است (خلیلی و همکاران، 1400 : 14). دخالت‌های پنهانی و آشکار نظام سلطه در پیدایش این موضوع به وضوح دیده می‌شود به گونه‌ای که؛ نظام سلطه، در ادامه تقابل دائمی با نظام مقدس ج.ا.ایران در طی سالیان گذشته همواره هجمه‌های مختلفی را در قالب گروه تروریستی داعش علیه امنیت ملی ج.ا. ایران طراحی نموده و در این راستا اقدام به جذب وسازماندهی نیرو و اجرای عملیات های متعدد تروریستی  در اقصی نقاط کشورنموده است، به گونه‌ای که در اماکن و مراسم های مذهبی عملیات تروریستی انجام دادند.با وجود متلاشی شدن ساختار داعش در سوریه و عراق در سال 1398 توسط سپهبد شهید حاج قاسم سلیمانی، اما متاسفانه به دلیل حمایت همه جانبه آمریکا ز این گروه تروریستی و بازخیزی طالبان دوم، افغانستان را محل امنی برای سازماندهی و تقویت مجدد داعش قرار داد.. (خلیلی و دست افشان،12:1399). با توجه به اینکه طالبان تاکنون موفق به تشکیل دولت فراگیر و ملی نشده، توان ایجاد ثبات وامنیت داخلی را ندارد و ازطرفی به علت عدم اجرای طرح انسداد مرز در کمربند امنیتی شرق کشور به نظرمی رسد  بهترین گزینه برای ایجاد ناامنی، جنگ داخلی و اغتشاش علیه ج.ا.ایران، سازماندهی مجددگروه  تروریستی داعش توسط آمریکا در افغانستان است. داعش همانند هر گروه تروریستی دارای اهداف، روش‌ها، نقاط قوت و آسیب‌پذیری­ خاص خود است. به همین دلیل این تحقیق به­دنبال شناسایی و کشف اهداف، روش‌ها، نقاط قوت و آسیب‌پذیری‌های گروه تروریستی داعش است. با توجه به موارد پیش­گفته در این تحقیق گروه داعش مورد بررسی و مطالعه قرار می­گیرد. علیرغم افزایش فعالیت گروه ذکر شده طی سال­های اخیر به­خصوص اغتشاشات سال های اخیر، متأسفانه برنامه جامع و هماهنگی جهت شناسایی روش‌ها، آسیب‌پذیری‌ها، نقاط قوت و اهداف این گروه‌ تروریستی انجام نشده و ممکن است در آینده همگرایی بیشتری بین گروه‌های تروریستی در افغانستان علیه نظام انجام شود. از این رو، مسئله اصلی پژوهش این است که ظرفیت­ها و چالش­های گروه داعش و در نهایت  اهداف، روش­ها، قوت‌ها و آسیب‌پذیری‌های داعش تبیین شود.

عواملی که باعث اهمیت اجرای تحقیق شده عبارتند از: 1- باعث شناسایی ساختار، سازمان ، روش­ها و ابزارهای گروه داعش می‌شود.   2- باعث دسته بندی و اولویت بندی مطالبات گروه‌ داعش نسبت به نظام می‌شود. 3- باعث شناسایی عوامل واگرایی و همگرایی بین گروه‌های تروریستی در افغانستان می‌شود.

عواملی که باعث ضرورت اجرای تحقیق شده عبارتند از: 1- باعث غفلت از نحوه­ی گسترش، ناامن­سازی و غفلت از اجرای عملیات تروریستی گروه‌ داعش در اقصی نقاط کشور می‌شود. 2- باعث غفلت از حمایت سرویس های اطلاعاتی مثل ISI پاکستان، میت ترکیه و موساد از گروه‌ تروریستی داعش می‌شود.

هدف اصلی تحقیق عبارت است از: شناسایی اهداف، روش­ها، قوت­ها و آسیب­پذیری گروه داعش

اهداف فرعی عبارتند از: الف- شناسایی اهداف گروه­ داعش ب- شناسایی روش­های گروه­ داعش پ- شناسایی قوت­های گروه داعش ت- شناسایی آسیب­پذیری­های گروه­ داعش. سوالات تحقیق متناظر با اهداف است. این تحقیق اکتشافی و هدف محور است و نیازی به تعیین روابط بین متغیرها نیست، به همین دلیل فرضیه ندارد.

مبانی نظری تحقیق

پیشینه تحقیق

1. حسن خلفی  (1403) رساله ای با عنوان الگوی فرماندهی و رهبری جهادی شهیدسلیمانی در مبارزه با داعش در عراق را به روش توصیفی تحلیلی تدوین نموده است ، هدف اصلی پژوهش ارائه «الگوی فرماندهی و رهبری جهادی شهیدسلیمانی در مبارزه با داعش در عراق» و شرح مؤلفه‌های فرماندهی و رهبری ایشان در مبارزه با داعش در عراق می‌باشد.. شهیدسلیمانی یکی از فرماندهان موفق ملی و در مبارزه با تروریست‌های تکفیری در منطقه و به‌ویژه در عراق بود که با سبک فرماندهی خود توانست پیروزی‌های بزرگی را نصیب محورمقاومت و ج.ا.ا نماید. بررسی سیره‌ فرماندهی و رهبری شهیدسلیمانی توانست در کنار سایر عوامل تاثیرگذار، به این پیروزی بیانجامد
2. سام­دلیری و داوند (1399)، در فصلنامه امنیت ملی مقاله­ای با عنوان « الگوهای رفتاری گروه تکفیری- تروریستی داعش در حوزه دفاعی-امنیتی ج.ا.ایران تا 1404» به روش تحلیلی تجویزی تألیف نموده­اند. در پرتو الگوهای رفتاری داعش، سناریوی ضعیف در ارتباط با اقدامات آن تا 1404 در محیط پیرامونی و دفاعی ایران: دولت سازی در عراق و سوریه به علت پویش‌های داخلی و حمایت جبهه مقاومت از این دو کشور است. سناریوی ممکن: دولت سازی در افغانستان بر اساس شرایط ژیوپلیتیکی و میدانی این کشور است و در نهایت بررسی‌ها در ترسیم سناریوی محتمل نشان از آن دارد که داعش مهار ژیوپلیتیکی ایران به واسطه ترور و فشار به جبهه مقاومت را در دستور کار خود قرار می‌دهد.
3. اختیاری و همکاران  (1399) در فصلنامه مطالعات بنیادین و کاربردی جهان اسلام مقاله­ای با عنوان« مطالعه تطبیقی گروه‌های تروریستی القاعده و داعش» به روش توصیفی- تحلیلی تألیف نموده است. با توجه به ماهیت گروه‌های تروریستی، از رهیافت نظری سازه انگاری که بر غیریت سازی و انگاره «خود-دیگری» تأکید دارد، استفاده شده است. یافته‌های پژوهش مبین این واقعیت است که گروه‌های تروریستی القاعده و داعش که مبنا و علل وجودی آنها بر اساس غیریت سازی است، علی رغم برخی تشابهات هویتی در بسیاری از زمینه‌ها به ویژه در ساختار، اهداف، حوزه کارکردی، شیوه عملکرد، کیفیت رهبری، ابزارها از تفاوت‌های آشکاری با یکدیگر برخوردارند.
4. بیات (1398)، در فصلنامه آفاق امنیت مقاله­ای با عنوان «تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر دگرگونی ماهیت گروه‌های تروریستی (با تأکید بر داعش و القاعده) به روش علی تألیف نموده است. در این پژوهش، ضمن تأکید بر گروه‌های افراط‌گرای داعش و القاعده این موضوع مورد مطالعه قرار می‌گیرد که چگونه رسانه‌های اجتماعی ماهیت گروه‌های تروریستی را در سه بُعد هویتی (از تک‌ملیتی به چندملیتی)، شکلی (از پنهان به آشکار) و ساختاری (از سلسه‌مراتبی به شبکه‌ای) تغییر داده‌اند.
5. حدیث (1397) در فصلنامه پژوهش‌های راهبردی سیاست مقاله­ای با عنوان« تبیین خاستگاه‌های شناختی و ترسیم مدل ذهنی گروه تروریستی داعش» به روش تحلیل محتوای کیفی تألیف نموده است. مضامین استخراج شده و موجودبرای ترسیم مدل ذهنی شامل عقاید (ترجیح نقل بر عقل، فقه التکفیر، سلفی گری و حافظه گذشته گرا، نص گرایی جمودی)، استعاره‌ها (بدعت، شریعت، جهاد، خلافت و خلیفه)، فضای زندگی (نابهنجاری بازتولید شده در خانواده، احساس محرومیت نسبی)، خاستگاه زیستی- روانی (دونیمگی و تفکر سیاه – سفید و همه یا هیچ، مرگ پرستی، خشونت بدخیم، سلطه غریزه، هذیان عظمت و خودستایی مرضی، شخصیت ضد اجتماعی)، گروه (حس تعلق و خویشاوندی ساختگی، خطر به مثابه ارزش، فشار اطاعت و موفقیت) و بحران هویت (مناقشه و تداخل فرهنگی، هژمونی غرب و حقارت عرب، احیای شکوه اسلامی) است. بر مبنای تحلیل و تبیین این مضامین، مدلی نیز ترسیم شده است.
6. خلیلی و دست­افشان (1399)، در فصلنامه مطالعات راهبردی مقاله­ای با عنوان «چارچوبی برای سنجش عوامل و زمینه‏‌های گرایش به گروه‎های تروریستی» تألیف نموده­اند. در این مقاله پنج رویکرد روان‏شناختی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی بیان شده است. برای شناخت جامع و دقیق عوامل و زمینه‏‌های گرایش افراد به گروه‌های تروریستی باید از رهیافت تلفیقی-تطبیقی استفاده شود و چارچوبی مبتنی بر نگاه بین‌‏رشته‏‌ای و تلفیق همه رویکردها را مدنظر قرار داد. بر همین اساس، چارچوب تحلیلی بدیلی مبتنی بر پیوند این رویکردها در سه سطح فردی، ملی و فراملی ارائه شده است.

نکات افتراق عبارتند از: در هیچ کدام از پژوهش­های یاد شده واکاوی ماهیت گروه‌ داعش درحوزه اهداف، روش، قوت و آسیب چذیری ها به صورت یک جا بررسی و مطالعه نشده است.

نکات اشتراک عبارتند از: استفاده از روش تحقیق و همچنین مبانی نظری و ساختاری برخی از پیشینه ها.

نوآوری تحقیق عبارتند از: در این تحقیق ماهیت گروه‌های تروریستی از ملی به فراملی و از ساختاری به شبکه­ای تغییر یافته است.

تعریف مفاهیم و اصطلاحات

تروریسم: استفاده غیرقانونی از خشونت یا ارعاب، به خصوص علیه غیر نظامیان برای دنبال کردن اهداف سیاسی است. تروریسم به مکتبی گفته می‌شود که اساس روش تحمیل عقاید به دیگران را صرفاً با زورآزمایی، ترور، جنگ، اعمال خشونت‌آمیز، رعب و وحشت، آشوب‌آفرینی، عملیات‌های چریکی، کشتار جمعی، نسل‌کشی، شکنجه و کودتا می‌داند. به فرد، گروه یا دولتی که مکتب تروریسم را پذیرفته باشد و آن را جهت رسیدن به اهداف و آرمان‌هایش به مرحله اِعمال رسانده باشد، تروریست گفته می‌شود. تروریسم یکی از عوامل اصلی تهدید جامعه به‌شمار می‌رود و طبق قوانین ضد تروریسم در بیشتر کشورهای جهان بزه به حساب می‌آید. همچنین چنانچه در جنگی علیه غیر جنگجویان مانند شهروندان عادی، نیروهای بی‌طرف یا اسیران جنگی به کار گرفته شده باشند جنایت جنگی به حساب می‌آید (Gablinger,16:2010).

معاند: به هر فرد، گروه، حزب، دسته، جمعیت، فکر، مرام که مخالف نظام حاکم بوده، عداوت، کینه و بغض یک نظام و ارکان آن را داشته باشد گروه معاند گفته می‌شود. عنادورزی در دو مرتبه مدنظر قرار می‌گیرد: اول: ممکن است صرفا در  مرتبه و مقام فکر و اندیشه و  نهایتا در مقام کلام باشد. دوم:  ممکن است وارد فاز اقدامی در راستای براندازی شده و به فعالیت سازمان‌یافته و منسجم روی آورد. معاند فعال لزوما تروریست نیست. بلکه متناسب با شیوه‌ی اتخاذی‌اش برای تحقق امر براندازی وجه تسمیه پیدا خواهد کرد (عبدا...­خانی،43:1396).

نکته1: آن گروه یا دسته‌ای که به دنبال براندازی نبوده بلکه خود را در درون نظام حاکم تعریف کرده، لکن انتقاداتی به شیوه حکمرانی و یا دیوانی دولت دارد عملا از دایره معاند خارج و به آن گروه منتقد اطلاق می‌شود. سقف حرکتی این گروه‌ها مخالفت با شیوه‌های اجرایی و اقدامی دولت‌هاست، لکن چون اصول و مبانی اصلی حکومت را قبول دارند، به دنبال براندازی نبوده و لذا می‌توان در پاره‌ای از مواقع حتی بدان‌ها گروه‌های مخالف نیز گفت.

نکته2: خاصیت مرزگذاری واژه براندازی است که خود به تفکیک عمیق گروه‌ها و جریان می‌پردازد.

آنهایی که به فعالیت تشکیلاتی، مسنجم و سازمان‌یافته‌ با هدف وقوع امر براندازی روی می‌آورند؛ اگر آن گروه یا جریان و یا دسته مورد نظر از طرق نرم، پارلمانتاریسم، تهاجم فرهنگی و... به دنبال براندازی باشد؛ آن معاند برانداز خواهد بود اما تروریست نیست. ولی اگر آن گروه‌ یا دسته و یا فرد که عناد دارد، خواهان براندازی نیز هست در مسیر تحقق امر براندازی به اقدامات تند و خشن همانند ترور، خرابکاری، بمب‌گذاری و اقدامات سلبی مسلحانه روی آورد به گروه برانداز مسلح و یا همان تروریست موسوم می‌شود. (وجه افتراق این دسته با گروه‌ها و یا افراد قبل در دست یازیدن به اقدام مسلحانه و استفاده‌ از سلاح در مسیر فعالیت‌های خود است.)

آسیب‌پذیری: آسیب‌پذیری به طور کلی بر حسب نوع، جنس و ماهیت تقسیم‌بندی می‌شود و بر این اساس ماهیت آن ذاتی یا عرضی است، جنس آن سخت‌افزاری یا نرم‌افزاری است و نوع آن انسانی، فنی، سایبری و... می‌باشد. «آسیب‌پذیری امنیتی» نیز به نقاط ضعف یا آسیب‌پذیری‌های موجود در سیستم‌ها، شبکه‌ها، نرم‌افزارها، داده‌ها یا فرآیندها اطلاق می‌شود که می‌توانند به حملات امنیتی منجر شوند. به عبارت دیگر، آسیب‌پذیری امنیتی نقطه‌ای است که مهاجمان می‌توانند از آن بهره‌برداری کنند و دسترسی غیرمجاز به سیستم یا اطلاعات حساس را بدست آورند، اطلاعات را تغییر دهند، سرویس‌ها را قطع کنند یا اقدامات مخرب دیگر را انجام دهند(Rumpf,63:2017) .

 تهدید و آسیب‌پذیری: رابطه تهدید و آسیب‌پذیری به گونه‌ای است که هرگاه آسیب‌پذیری افزایش یابد جا برای اثرگذاری بیشتر تهدید و بالفعل شدن آن فراهم می‌گردد. آسیب‌پذیری فرودگاهی است که باند فرود تهدید را آماده می‌سازد (Lexico Dictionaries, English 2021).

            تهدیدات نوظهور( نوپدید): تهدیداتی هستند که تازگی تقویمی و زمانی داشته یا به لحاظ تحولات محیط و یا تغییر در پارادایم جنگ دچار تغییرات اساسی در ابزار، ماهیت، شکل، جغرافیا، بازیگران و... شده اند و می توانند فرو ملی  و یا فرا ملی، بدون جغرافیای خاص، غیر دولت محور  و چند وجهی باشند. همچنین در مقابله با تهدیدات سنتی بخش اصلی سیاست های امنیتی را سیاست دفاعی با تکیه بر مسائل سخت افزاری تشکیل می داد در حالی که در تهدیدات نوظهور تعریف امنیت و سیاست های امنیتی یک تعریف موسع بوده و جنس این نوع تهدیدات با تکیه صرف بر سیاست های دفاعی قابل حل و فصل نیست .(عصاریان نژاد،1387: 114)

افکار و اندیشه‌های داعش

داعش، شاخه‌ای از جریان گسترده «سلفی‌های تکفیری» است که اندیشه‌های آن به‌طور عمده به آرای «ابن‌تیمیه» و «محمدبن عبدالوهاب» باز می‌گردد. ابن‌تیمیه، بنیان‌گذار تفکر سلفی در قرن هشتم هجری است که به‌طور کلی با عقل و اندیشه مخالف بود. وی سفر برای زیارت قبر پیامبر اکرم(ص) را حرام، و هرگونه توسل به آن حضرت را نیز بدعت و شرک می‏دانست. ابن‌تیمیه، تفکرات اسلامی شیعیان را مردود و آنها را کافر ‏می‏دانست و تکفیر می‏کرد. (قوام و بهرامی، 1392: 51) از همین افکار بود که اندیشه‏های خطرناک تکفیری در جهان اسلام شکل گرفت که تا به حال نیز ادامه دارد. علاوه بر ابن‏تیمیه، محمد بن‌عبدالوهاب نیز از جمله سلفی‏هایی است که تفکرات خشک و بی‏روح این جریان فکری را در چهار قرن بعد یعنی در قرن دوازدهم هجری رواج داد. وی نیز مانند سلفش، حکم به تکفیر شیعیان داد و سرزمین ‏و کشورهای آنها را سرزمین و کشور کفر و جنگ می‌دانست. (رضوانی، 1387: 89) امروزه نیز افکار تکفیری- تروریستی گروه داعش دنباله همان اندیشه‏های خطرناک وهابیسم است. پروفسور «برنارد هیکل»، استاد مطالعات خاور نزدیک دانشگاه پرینستون، درباره ارتباط داعش با مکتب «وهابیسم» می‌گوید: «داعش یک نوع وهابیسم رام نشده است. وهابیسم نزدیک‌ترین هم‌جنس و هم‌ریشه داعش است. خشونت بخشی از ایدئولوژی آنهاست. داعش در مدارسی که در نواحی تحت واپایش (کنترل) خود دارد از کتب درسی‌ عربستان سعودی که در آن وهابیسم آموزش داده می‌شود، استفاده می‌کند. (Chinyong, 21/9/2014: 14004) هر چند اندیشه‌های داعش نسبت به اندیشه‌های اولیه ابن‌تیمیه و محمدبن عبدالوهاب دچار تغییراتی شده، اما رهبران این گروه همچنان به آراء و اندیشه‌های این دو نفر استناد می‌کنند.

با اقتباس از آرای ابن‌تیمیه و محمدبن عبدالوهاب می‌توان افکار و اندیشه‌های داعش را در چهار محور خلاصه کرد: اول، «بازگشت به خلافت اسلامی و اجرای شریعت». اساساً در نظام سیاسی مدنظر داعش، فقط نهاد خلافت مطلوبیت دارد و مجالی برای طرح اندیشه سیاسی و یا عقیدتی دیگر احزاب و گروه‏ها باقی نمی‌ماند. این گروه با تفسیر خاصی که از مردم‌سالاری و تکثر دارد، آنها را مطلقاً خلاف شرع می‌داند و با هرگونه تحزب و آزادی بیان به‌شدت مخالفت می‌کند. (همان)

دومین اندیشه داعش که خطرناک‌ترین آنها نیز محسوب می‏شود، «تکفیر» است. بر اساس اندیشه تکفیر، تمام سنی‌هایی که مخالف داعش هستند و همچنین شیعیان و غیر مسلمانان کافر بوده و تمام احکام شرعی کفر در مورد آنها قابل اجرا است. بر این اساس، خون آنها مباح، مالشان حلال و فرزندان و زنان آنها اسیر هستند. از دیدگاه داعش، کسی که بر تکفیرش حکم شده، دیگر توبه‌اش پذیرفته ‌شدنی نیست؛ یعنی اینکه وقتی شخصی اسیر داعش شود حتی اگر بگوید من به دین شما هستم و به آیین شما اعتقاد دارم، باز هم قتلش جایز است. بنابراین، داعش پذیرش توبه را قبول ندارد و معتقد است، اگر انسان توبه کند خداوند وی را در قیامت می‌بخشد، اما وظیفه ما کشتن وی است. بنابراین، فرد تکفیر شده مسلمان، چه بعد از تکفیر توبه کند و یا نکند، واجب یا حداقل جایزالقتل است، و اسرای تکفیر شدگان نیز برده هستند و از تمام حقوق اجتماعی محروم می‌گردند.

اما در مقابل این تفکر، در ادبیات داعش این امکان وجود دارد که یک غیرمسلمان (برای مثال، یک مسیحی)که گرفتار این گروه شده است، بتواند توبه کند (اقرار به تغییر مذهب نماید) و از کمند ترورهای آنها رها شود؛ این در حالی‌ است که مسلمان تکفیر شده چنین موقعیت و شانسی ندارد. بنابراین، در تفکر تکفیری داعش، کشتن شیعیان و سنی‌هایی که مخالف آنها هستند، جزء اهداف اصولی و قطعی به شمار می‌آیند. (آزموده، 20/7/93: 3041945)

سومین مفهوم مورد استفاده در اندیشه داعش، مفهوم «هجرت» است. مفهوم هجرت عبارت است از انتقال جغرافیایی و یا ذهنی از دارالکفر و دارالتکفیر به دارالاسلام یا دارالمجاهدین. در اندیشه داعش، انسان مسلمان قبل از اینکه به دست این گروه بیفتد دو وظیفه بیشتر ندارد؛ یا باید به داخل خلافت این گروه هجرت کند، یا اینکه تکفیر می‌شود. بدین ترتیب، انسان مسلمان در یک دوراهی دشوار قرار می‌گیرد؛ یا باید خودش به دست خودش به خلافت داعش هجرت کند و به تفنگ‌دار این گروه تبدیل شده و دیگران را بکشد، یا اینکه خودش موضوع و هدف حمله است. (همان) علاوه بر مسلمانان، اندیشه هجرت در مورد سایر گروه‏های مغایر با داعش نیز صادق است. بر این اساس، هم‌اکنون بسیاری از نیروهایی که در داعش فعال هستند از سایر مناطق جهان، از جمله دنیای غرب به این گروه هجرت کرده‏اند. (دیپلماسی ایرانی، 9/5/93: 1936223)

چهارمین اندیشه داعش که در راستای اندیشه‌های تکفیر و هجرت مطرح می‌شود و بخش عملی اندیشه این گروه را تشکیل می‌دهد، «جهاد» (با ماهیت ارهابی- تروریستی) است. اندیشه تکفیر و هجرت داعش، انسان را ناگزیر می‌کند یا به‌عنوان کافر کشته ‌شود یا به‌عنوان مجاهد بجنگد. در اینجا یک نوع جهاد (نامقدس) مطرح می‌شود که ذات و درون‌مایه آن، ماهیتی صرفاً «ارهابی» و «هراس‌مدار» داشته و با گفتمان اصیل اسلامی که به معنای «دفاع مقدس» است، در تعارض قرار می‌گیرد. بر این اساس، رهبران داعش با تمسک به آیات الهی، آرای فقهای سلف و تفسیرهای خاص خود، جهاد ابتدایی را با اعمال هرگونه خشونت علیه هر کسی (چه مسلمان، چه اهل کتاب و...) موجه جلوه می‌دهند و آن را جهاد در راه خدا تفسیر می‌کنند. آنها معتقدند رهبران فاسد حکومت‌ها در سرزمین‌های اسلامی، رهبران احزاب کمونیستی و سکولار، رهبران مسیحی که مروج دین مسیحیت هستند، یهودیان و آمریکایی‌ها و عموماً غربی‌ها، شیعیان و اهل تسننِ مخالف عقاید آنها، مستحق کشته شدن و ترور هستند و جهاد با آنها واجب است.

روند شکل‌گیری گروه داعش

ریشه‏های پیدایش گروه تروریستی داعش به آغاز اشغال نظامی آمریکا در عراق به سال 2003 برمی‌گردد. در حقیقت، علت اصلی شکل‌گیری داعش و ناامنی حاصل از آن، خلأ امنیتی ناشی از اشغال نظامی آمریکایی‏ها و تساهل کاخ سفید در برابر فرقه‏گرایی در این کشور است.

حمله آمریکا به عراق در سال 2003، فرصت و فضای مناسبی را برای حضور و نقش آفرینی گروه‌های مسلح و تروریستی مختلف، از جمله گروه‌های مرتبط با القاعده در این کشور به­وجود آورد. براین اساس، گروه‌های مسلح مختلفی به­ویژه در سال­های پس از 2004 در عراق ظهور کردند که با جذب نیرو و منابع مالی در تلاش بودند که با نیروهای نظامی آمریکایی و نیز نیروهای عراقی مقابله کنند. در همین راستا، شاخه­های متفاوتی از القاعده در عراق سازماندهی شدند که برجسته­ترین آن­ها «جماعت انصار الاسلام» بود که پیش از آن با نام «الاصلاح» شناخته می­شد و کسانی مانند ابومصعب الزرقاوی و برخی دیگر از عناصر القاعده را که از افغانستان به عراق رفته بودند در خود جای داده بود. این شاخه­ی تروریستی القاعده، ازسوی ملا فاتح کریکار، در دسامبر 2001، در شمال عراق (کردستان) با همکاری و مشورت عناصر و مقامات القاعده تاسیس شد.

این گروه در طول سال‌ها نام‌ها و ایدئولوژی‌های مختلفی را تجربه کرده است اما به طور کلی می‌توان گفت که هسته اصلی داعش در سال ۲۰۰۶ با نام "شورای مجاهدین" توسط ابومصعب الزرقاوی، رهبر القاعده عراق، تشکیل شد . ( نباتیان،۱۳۹۳ش) در سال ۲۰۰۴، این گروه با القاعده بیعت کرد و نام خود را به "سازمان قاعدة الجهاد فی بلاد الرافدین" (القاعده در عراق)  تغییر داد.   در سال ۲۰۱۳، این گروه با ادغام با گروه‌های دیگر در سوریه، نام خود را به "دولت اسلامی عراق و شام "(داعش) تغییر داد. داعش در سال ۲۰۱۴ با تصرف بخش‌های وسیعی از عراق و سوریه، خلافت خود را اعلام کرد. بنابراین، اگر بخواهیم به طور دقیق به سال تشکیل داعش اشاره کنیم، می‌توان گفت که سال ۲۰۰۶، زمانی که "شورای مجاهدین" تشکیل شد، نقطه آغاز شکل‌گیری این گروه تروریستی بود. (الاثری،۱۴۳۵ق)

 با این اوصاف، چهار مرحله مهم در شکل‌گیری گروه داعش را می‏توان پس از اشغال عراق شناسایی کرد که به شرح ذیل هستند:

الف) مرحله پیدایش (2003 تا 2004)

هم‌زمان با حمله‌ آمریکا و هم‌پیمانانش به عراق در 20 مارس 2003 (29 اسفند 1381)، گروه موسوم به «اهل جماعت و جهاد» در عراق به سرکردگی‌ »ابومصعب زرقاوی» اردنی، با ادعای مقاومت مسلحانه در برابر اشغالگران آمریکایی، اما باهدف واقعی راه‏اندازی جنگ میان شیعه و سنی برای تداوم اشغال نظامی آمریکایی‏ها پا به عرصه‌ وجود نهاد. این گروه در آغاز نامی برای خود انتخاب نکرده بود، تا اینکه «شیخ ابو انس‏ الشامی» مفتی و رئیس مجلس شرعی این گروه به زرقاوی پیشنهاد داد که بر این گروه نامی نهاده شود تا بعثی‌های باقی‌مانده از نظام صدام، عملیات آنان را به نام خود ثبت نکنند. بر این اساس، شیخ ابو انس الشامی را باید بنیان‌گذار تفکر سلفی جهادی (به معنای تروریستی- ارهابی) در عراق دانست. وی در کنار زرقاوی با نوشتن جزوات مختلف در مورد تفکر سلفی و بیان مفهوم تکفیر و جهاد،‌ ریشه‌های تشکیل خلافت اسلامی را در اندیشه‌های یاران زرقاوی آبیاری کرد. برای درک درست از تفکر زرقاوی و یارانش باید به کتاب‌ها و جزوات شیخ ابو انس مراجعه کرد تا مشخص شود که مبارزه و جهاد با آمریکای اشغال‏گر بهانه‏ای‌ بود برای اینکه جنگ شیعه و سنی در عراق راه‌اندازی شود و با به هرج‌ومرج کشاندن وضعیت داخلی عراق، آمریکایی‌ها بتوانند همچنان با نیروهای نظامی خود بر عراق حکمرانی کنند. (نورانی، 1393: 40)

ب ) مرحله بیعت با «القاعده» (2004 تا 2013)

ابومصعب زرقاوی پس از شکل‎گیری و تثبیت گروه «اهل جماعت و جهاد»، در تاریخ 17 اکتبر 2004 (25 مهر 1383) با اسامه بن‌لادن (رهبر سابق القاعده) بیعت کرد و نام گروهش را به «سازمان قاعده جهاد در سرزمین بین‏النهرین» تغییر داد. این گروه سپس با 7 گروه تروریستی دیگر در عراق (جیش الطائفه المنصوره، سرایا انصار التوحید، سرایا الجهاد الاسلامی، سرایا الغراباء، کتائب الأهوال، جیش اهل السنه و الجماعه) ائتلاف کرد و تشکیلات جدیدی را تحت ‌عنوان «مجلس شورای مجاهدین در عراق» به وجود آورد. این گروه جدید در 15 ژانویه 2006 (25 دی 1385) تأسیس شد و ریاست آن را «عبدالله رشید بغدادی» بر عهده گرفت.

در ژوئن 2006 (خرداد 1385) پس از قتل زرقاوی، «ابوحمزه المهاجر» به‌عنوان رئیس بعدی مجلس شورای مجاهدین معرفی شد. اما یک ماه بعد یعنی در نیمه‌های اکتبر 2006 (مهر 93)، «ابوحمزه المهاجر» در بیانیه‌ای اعلام کرد که «مجلس شورای مجاهدین» منحل و گروه دیگری تحت عنوان «دولت اسلامی عراق» به ریاست «ابوعمر بغدادی» تشکیل شد. ابوحمزه المهاجر نیز معاونت وی را بر عهده گرفت. این گروه در سال‌های 2006 تا 2010 به‌شدت ضعیف شد، تا آنجا که 34 تن از سران ارشد این گروه تروریستی به هلاکت رسیدند یا دستگیر شدند. پس از قتل ابوعمر بغدادی و معاونش المهاجر در آوریل 2010 (فروردین 89)، اسامه بن‌لادن، رهبر سابق القاعده شیخ «ابراهیم عواد ابراهیم علی البدری السامرایی» ملقب به «ابوبکر بغدادی» را که تازه از زندان آمریکایی‌ها آزاد شده بود، به‌عنوان رهبر جدید این گروه انتخاب کرد. ابوبکر بغدادی از جمله کسانی بود که سال‌ها قبل از ورود آمریکایی‌ها به عراق و از زمان تشکیل القاعده، با این تشکیلات ارتباط داشت. (ساوه‏درودی، 1393: 12)

آزادی ابوبکر بغدادی؛ کسی که اقدامات تروریستی عدیده‏ای را از مدت‏ها قبل در کارنامه خود داشت، از سوی آمریکایی‏ها بسیار تأمل برانگیز است و انگیزه «جنگ نیابتی گروه داعش برای تداوم اشغال و سیطره آمریکا را در منطقه و عراق» بیش از پیش تقویت می‏کند. گروه داعش در سال 2011 (1390)، به حملات وحشیانه و بمب‌گذاری‌های خود در مناطق مختلف به‌ویژه بغداد شدت بخشید و هزاران نفر از اقشار مختلف مردم عراق را با همان روشی که زرقاوی و شیخ ابو انس پایه‌ریزی کرده بودند، به قتل رساند. (Lister, 26/7/2014)

• دوران جدایی از القاعده و اعلام خلافت (2013 تا 2019)

در آوریل 2013 (فروردین 1392) ابوبکر بغدادی در یک فایل صوتی اعلام کرد که گروه تروریستی موسوم به «جبهه النصره» به فرماندهی «جولانی» امتداد «دولت اسلامی عراق» است. وی همچنین با ادغام این دو گروه، تأکید کرد که از این پس نام این گروه «دولت اسلامی در عراق و شام» است. گروهی که پس از مدتی در رسانه‌ها به نام داعش معروف شد، اما یک روز پس از آن ابومحمد الجولانی، رهبر «جبهه النصره»، با اعلام بیعت و تابعیت از «ایمن الظواهری» مخالفت خود را با این موضوع اعلام کرد. ایمن الظواهری، سرکرده‌ تشکیلات القاعده نیز در بیانیه‌ای با ادغام این دو گروه مخالفت کرد. ابوبکر بغدادی با وجود مخالفت‌های جبهه النصره و القاعده پس از اعلام تشکیل داعش، فعالیت‌های خود را به سوریه گسترش داد،‌ و الرقه و دیرالزور را اشغال کرد و در این راه به‌شدت با گروه‌های تروریستی دیگر که مخالف این ادغام بودند، درگیر شد. عناصر داعش در تاریخ دهم ژوئن 2014 (20 خرداد 93) در حمله ناگهانی و با همکاری عناصر وابسته به رژیم سرنگون‏شده بعث، توانستند شهر موصل دومین شهر بزرگ عراق و مرکز استان نینوا را اشغال کنند. عناصر این گروه تروریستی سپس محدوده‌ عملیات خود را به استان صلاح‌الدین گسترش داده و چاه‌های نفت این کشور را نیز تحت کنترل خود درآوردند. گروه تروریستی داعش در 29 ژوئن 2014 (8 تیر 93) پس از تصرف مناطق گسترده‌ای از عراق و سوریه اعلام خلافت اسلامی کرد و نام خود را به «دولت اسلامی» تغییر داد. ابوبکر البغدادی نیز به‌عنوان خلیفه این گروه معرفی شد. (CBS News, 30/4/2014)

در اوج قدرت خود در سال ۲۰۱۴، داعش بخش‌های بزرگی از سوریه و عراق را کنترل می‌کرد. این گروه همچنین قلمروهایی در لیبی، نیجریه، افغانستان و سایر نقاط جهان داشت. با این حال، داعش از آن زمان قلمرو قابل توجهی را از دست داد. داعش در سال ۲۰۱۴ با حمله به شمال عراق و شرق سوریه، بخش‌های بزرگی از این دو کشور را تصرف کرد. (طالبی :1395،45)

مناطق تحت تصرف داعش در عراق:  استان نینوا شامل  موصل، تلعفر، سنجار، استان صلاح الدین شامل  تکریت، بیجی، استان الانبار شامل فلوجه، رمادی، هیت ، استان دیاله شامل  بعقوبه، خانقین، استان  کرکوک شامل الحویجه، داقوق

مناطق تحت تصرف داعش در سوریه: استان رقه شامل رقه، الطبقه ،استان دیرالزور شامل دیرالزور، البوکمال استان حلب شامل منبج، الباب ،استان حمص شامل تدمر

داعش در سال ۲۰۱۷ با حملات گسترده نیروهای عراقی و سوری، بخش‌های زیادی از قلمرو خود را از دست داد با این حال این گروه هنوز در برخی مناطق روستایی عراق و سوریه فعال است. در حال حاضر داعش عمدتاً در مناطق روستایی سوریه و عراق فعال است این گروه همچنین در سایر نقاط جهان مانند افغانستان، لیبی و سومالی، سلول‌های خفته دارد.( روشن چشم 1393)  داعش از قلمرو خود برای انجام حملات، جمع‌آوری مالیات و استخدام نیرو استفاده می‌کند. این گروه همچنین از قلمرو خود برای آموزش جنگجویان و توسعه سلاح‌های جدید استفاده می‌کند داعش یک تهدید جهانی است و قلمرو این گروه به طور مداوم در حال تغییر است  (شورای امنیت سازمان ملل متحد 2017)

مناطق تحت تصرف داعش در عراق و سوریه از سال ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۴:

سال ۲۰۱۷: عراق شامل موصل، تلعفر، الحویجه، القائم، الرطبة و سوریه شامل رقه، دیرالزور، الطبقه، البوکمال

سال ۲۰۱۸: عراق شامل موصل، تلعفر، الحویجه ، القائم ،الرطبة  و سوریه شامل رقه، دیرالزور، الطبقه، البوکمال

سال ۲۰۱۹: سوریه شامل  الباغوز

د) دوران شکست خلافت داعش تاکنون (2019 به بعد)

از اواسط ژوئن 2014 نیروهای ایران به عراق وارد شده وعملیات خود علیه داعش را آغاز کردند، در سپتامبر 2015 ائتلاف ایران روسیه عراق و سوریه تشکیل شد این ائتلاف هزاران عملیات علیه داعش انجام داد و در پی حملات، داعش شروع به عقب نشینی از مناطق اشغال شده کرد و در ماه های بعد نیز کنترل بسیاری از مناطق را از دست داد، در سپتامبر 2017 تمامی مناطق اشغال شده در عراق آزاد شد و در 23 مارس 2019 داعش تمامی زمین ها و مناطق اشغال شده در سوریه را از دست داد.(ویکی پدیا)

در 30 آبان 1396 سردار قاسم سلیمانی در نامه ای به مقام معظم رهبری(مدظله العالی) با اعلام خبر اتمام عملیات آزادسازی بوکمال به عنوان آخرین قلعه داعش و پایین کشیدن پرچم این گروه و برافراشتن پرچم سوریه، پایان سیطره داعش را اعلام کرد(ویکی شیعه)

سال ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴: در عراق و سوریه  به طور کامل از عراق و سوریه رانده شده  اما همچنان حملات پراکنده ای انجام می دهد و سازمان ملل متحد تخمین می زند که همچنان ده هزار نفر از نیروهای داعش در عراق و سوریه باقی مانده اند(ویکی پدیا)

7 دسامبر سال 2024(17آذر 1403): داعش با ائتلاف و تغییر چهره و با عنوان هیئت تحریر الشام و با حمایت آمریکا و رژیم صهیونیستی دولت بشار اسد در سوریه را ساقط نمود و به دنبال تشکیل حکومت جدید در این کشور می باشد.

راهبردها و  ابزارهای داعش

داعش در عملیات‌های خود به‌منظور پیشروی و تصرف مناطق عراق و سوریه از ابزارها و راهبردهای مهمی بهره گرفته که برخی از آنها شرح زیر است:

1. غافل‌گیری و تحرک

غافل‌گیری و تحرک از راهبردهای تهاجمی مهم داعش در عراق و سوریه است. یورش‌های سریع از طریق شبکه با کیفیت و درهم تنیده جاده‌ای عراق و سوریه انجام می‌شود و حمله‌های برق‏آسای این گروه غالباً به هنگام غروب آفتاب و یا شب هنگام به اوج خود می‌رسد. «مایکل نایتز»، محقق مؤسسه واشنگتن در امور خاور نزدیک، معتقد است: «نیمکت داعش از برنامه‌ریزان نظامی با استعداد؛ یعنی کهنه سربازان شورش‌های عراق در جریان اشغال نظامی این کشور توسط آمریکا و تروریست‌های با تجربه خارجی که پیش‌تر در چچن و بالکان جنگیده‌اند، تشکیل شده است. این برنامه‏ریزان نظامی در جنگ‏های نامتقارنی که قبلاً تجربه کرده‏اند، راهبرد تحرک و غافلگیری را برای مقابله مؤثر با معارضین به کار گرفته‏اند و هم‏اکنون نیز در عراق و سوریه از آن بهره می‏گیرند. (Lister, 26/7/2014)

2. پررنگ کردن اختلافات مذهبی و قبیله‏ای

راهبرد تفرقه‏افکنی میان قبائل از جمله مهم‏ترین راهبردهای داعش برای پیشروی و نفوذ به مناطق حیاتی عراق و سوریه است. در این زمینه، «حسن حسن»، تحلیل‏گر مصری روزنامه «آبزرور» می‌نویسد: «علت موفقیت داعش در اشغال بخش‏هایی از عراق و سوریه، به‌کارگیری سیاست «تفرقه بینداز و حکومت کن» است؛ بدین صورت که فرماندهان داعش، نیروهای خود اعم از داوطلبان تازه‌نفس را به خطوط مقدم درگیری می‌فرستند و خود به برنامه‌ریزی برای اختلاف ‌افکنی میان قبایل، و پیروان مذاهب و قومیت‌های مختلف مشغول می‌شوند.» (Hassan, 26/10/2014)

3. بی‏فایده جلوه دادن مقاومت مردم

بی‏فایده جلوه دادن مقاومت مردمی، بخش حیاتی از راهبرد داعش در عراق و سوریه به‌ شمار می‏آید. در بسیاری از مواقع، به نظر می‏رسد داعش مناطقی را مورد حمله قرار می‏دهد که پیش‌تر نیروهای عراقی و سوری آنجا را ترک کرده‏اند. برای مثال، در اوایل ماه نوامبر (آبان) سال جاری، پس از آنکه نیروهای کُرد شهر «جلولا» را به‌منظور مواجهه با داعش ترک کردند، تروریست‏ها به شهر یورش بردند و با تبلیغاتشان طوری القاء کردند که مردم این منطقه قادر به مقاومت نیستند. این تبلیغات دروغین در توان واقعی مردم برای مقابله مؤثر با داعش تأثیر منفی داشته است. (پایگاه افق نو، 1/9/1393: 3142)

4. خشونت بی‌رحمانه و ارعاب‌

داعش در پیشروی‏های خود با ایجاد رعب و وحشت‏، مخالفان را ساکت و سرکوب می‏کند. خشونت، قساوت، خون‌ریزی، سربریدن انسان‌ها و کشتار بی‌رحمانه‌ غیر نظامیان، از جمله تاکتیک‌های اصلی فرماندهان داعش است. آنها ابتدا با عملیات انتحاری توسط خودروهای بمب‌گذاری شده، باعث تشنج در یک منطقه می‌شوند و سپس بقیه گروه به آن منطقه حمله می‌کنند. داعش برای ایجاد رعب و وحشت بیشتر،‌ مناطق مسکونی و غیرنظامی را زیر آتش می‌گیرد و به محض تسخیر یک منطقه، ‌شماری از ساکنان آن را به سرعت و با روش‌های وحشیانه از بین می‌برد و فیلم عملیات و کشتار مردم را در اینترنت منتشر می‌کند. «رابرت فیسک»، روزنامه‏نگار روزنامه «ایندیپندنت»، داعشی‏ها را این‌گونه توصیف می‌کند: «همانند چنگیز و تیمور با حربه وحشت حکومت می‏کنند. با بهره‏گیری از همین حربه ایجاد رعب و وحشت بود که توانستند موصل را تصرف کنند. اعضای این گروه با استفاده از کارد سلاخی و انتقام‌جویی کار خود را پیش می‏برند.» (Fisk, 12/11/2014)

5. بهره‌گیری از ناراضیان بومی عراق و سوریه

یکی از ابزارهایی که به نیروهای داعش کمک کرد تا به نیرویی فعال در عراق و سوریه تبدیل شوند، استفاده از ظرفیت بومیان ناراضی در این دو کشور است. در برخی از مناطق سوریه همچون ادلب، دیرالزور و حلب، بعضی از مردم از سیاست‏های نظام ناراضی بوده‌اند. در این شرایط، داعش خود را به‌عنوان یک نیروی منجی‏ رهایی‏بخش معرفی کرده و همین مسئله قدرت این گروه را برای برتری در این مناطق افزایش داد. در عراق نیز داعش با جلب حمایت برخی از قبایل اهل تسنن که از سیاست‏های دولت عراق تا حدودی ناراضی بودند و نیز از طریق جلب حمایت بازماندگان رژیم صدام، از ظرفیت بومی این کشور برای مقابله با دولت مرکزی استفاده کرده است.

6. تقدس‏گرایی در عمل

یکی از مهم‏ترین ابزارهای گروه‏ تروریستی داعش در عراق و سوریه، تقدس‏گرایی است. تقدس‏گرایی در خصوص اقدامات گروه تکفیری داعش در دو محور صورت می‏گیرد؛ اول، تلاش برای توجیه حضور خود در سوریه و عراق به‌عنوان سرزمین‏هایی مقدس که زمانی محل خلافت بوده‏اند؛ و دوم، جنگ با آنچه که آنها بدعت‏گذاران در دین یعنی حکومت علویان (در سوریه)، و رافضون یا شیعیان در عراق قلمداد می‏کنند.

7. بهره‌گیری از شبکه‏های حمایتی

یکی از مهم‌ترین ابزارهای برتری گروه داعش نسبت به سایر گروه‌های درگیر در عراق و سوریه، برخورداری از شبکه‏های حمایتی است. بر این اساس، شبکه‏‌های مختلفی همچون «المهاجرون» در انگلیس، «شریعه برای بلژیک» در بلژیک، «فورسان الیزا» در فرانسه و «مله ابراهیم» در آلمان و «انصارالشریعه» در تونس و لیبی سعی می‌کنند به‌عنوان نهادهای مردم محور، ضمن جمع‌آوری کمک‌های مالی مختلف، به‌عنوان شبکه‌هایی برای ورود نیروهای جدید به داعش عمل کنند؛ مزایایی که البته سایر گروه‌های درگیر در عراق و سوریه از آن برخوردار نیستند. (Lewis, 11/4/2014)

8. بهره‏برداری از فضای مجازی

داعش با دو دیدگاه مختلف به دنبال بهره‏برداری از فضای مجازی است. این گروه از یک‌سو، سعی می‏کند با استفاده از ظرفیت فضای مجازی، تفکرات و آموزه‌های خود را در قالب شعارهای فریبنده گسترش داده تا بتواند از این راه اعضای جدیدی را به قلمرو خود بکشند. از سویی دیگر، نیروهای تحت امر داعش سعی می‌کنند با انتشار تصاویر اقدامات ضدبشری خود در فضای مجازی، نوعی جنگ روانی، ترس و دلهره را برای مخالفان ایجاد کنند تا توان دفاعی آنها را بکاهند.

شیوه های عملیاتی و تاکتیکی داعش

بررسی‌های به عمل آمده از نحوه عملکرد داعش در صحنه‌های عملیاتی عراق و سوریه و همچنین تجربیات بخش‌هایی از نیروهای مسلح جمهوری اسلامی ایران که فعالیت داعش را از نزدیک رصد کرده و یا در راستای کمک به دولت‌های عراق و سوریه جهت مقابله با گروهک یادشده فعالیت داشته‌اند حاکی از آن است که این گروهک، فعالیت­ها و اقدامات عملیاتی و رزمی خود را مبتنی بر اصول مشخصی تحت عنوان عملیاتی و تاکتیکی پیگیری می نماید که این اصول به شرح زیر می‌باشند:

• نفوذ اطلاعاتی و اشراف اطلاعاتی بر جغرافیا، فرهنگ، ویژگی­های منابع انسانی و نیروهای دفاعی و امنیتی منطقه،
• هسته گذاری عوامل در هدف، انجام اقدامات اطلاعاتی، عملیاتی و آمادگی قبل از تهاجم و تصرف احتمالی هدف،
• استفاده از امکانات ارتباطی با حداقل امکان ره­گیری، رازداری و رعایت اصول حفاظت اطلاعات،
• قدرت تشکیلاتی و ساختاری بالا و برخورداری از نظام سلسله مراتبی،
• برخورداری از رویکرد تهاجمی و غافلگیرانه با اقدامات بی‌رحمانه،
• انتخاب مناطق عملیاتی با ویژگی خاص جمعیتی، قومی مذهبی، نظامی، اقتصادی، سیاسی، ژئوپلیتیکی برای پناه گرفتن در مردم و استفاده از همراهی آنها،
• تحرک زمینی بالا و متکی به خطوط ارتباطی و مواصلاتی،
• خشونت، رفتار وحشیانه و بهره برداری گسترده از عملیات روانی تأثیر گذار قبل، حین و بعد از عملیات،
• استفاده گسترده و هدفمند از عملیات سایبری و فضای مجازی،
• فرماندهی و کنترل عملیاتی متمرکز و اجرای عملیات به صورت غیر متمرکز و استفاده از شیوه‌های رزم ابتکاری،
• تصرف مناطق کلیدی و تأثیرگذار نظامی، امنیتی و اقتصادی به عنوان اولویت عملیاتی،
•  پرهیز از رویارویی مستقیم با قدرت نظامی نیروهای دفاعی با انگیزه و مناطق مستحکم حفاظت شده،
•  به کارگیری نیروهای تخصصی و عملیاتی مجرب در عملیات نظامی،
• استفاده مؤثر از امکانات مهندسی رزمی در پشتیبانی عملیات نظامی،
• استفاده از گروه‌های کوچک عملیاتی برای تهاجم و عملیات همزمان در چند جبهه با استفاده از اصول غافلگیری و حداقل نیرو (قزوینی،59:1397).

• پناه گرفتن در جمعیت همسو و استفاده از آنها برای نفوذ و سپر انسانی،
• تأمین نیازمندیهای آمادی با اولویت استفاده از امکانات محلی و منطقه ای(مهمات، سوخت، غذا و غیره)
•  اتکا به حمایت­های تجهیزاتی، مالی، درمانی و سیاسی کشورهای حامی و گروه‌های همسو،
• توجه خاص به آموزش نیروها و بهره برداری از توانمندی­های آموزشی کشورهای حامی و گروه‌های همسو،
• دفاع غیر خطی و غیر ثابت و انجام اقدامات پدافندی ابتکاری و ایجاد سد موانع (نورانی،172:1393).

روش تحقیق

این تحقیق کاربردی و مورد استفاده نیروهای مسلح و دولت قرار می­گیرد. محققین با تصویرسازی از وضعیت داعش اولویت­بندی و تعیین میزان اهمیت در چهار حوزه قوت، آسیب­پذیری، اهداف و روش مشخص نموده است. با توجه به قدمت گروه­های تروریستی و تداوم آن در حال و آینده، روش تحقیق تاریخی- توصیفی و به صورت کمی است. قلمرو زمانی انجام تحقیق از سال 1402 تا 1403، قلمرو بهره​گیری از نتایج تا افق 1407 خواهد بود. قلمرو مکانی این تحقیق مشتمل بر مرزهای ج.ا.ایران است. جامعه آماری شامل فرماندهان نیروهای مسلح در سطح راهبردی و مدیران امنیتی- اطلاعاتی، با بیش از 5 سال سابقه عضویت در حوزه مربوطه و اساتید دانشگاهی با مرتبه دانشیاری و بالاتر است. با توجه به ویژگی­های بیان شده جامعه آماری کمتر از 100 نفر است، به همین دلیل به­صورت تمام شمار و هدفمند انجام شده است. در این تحقیق از روش​های گردآوری اطلاعات به ‌صورت کتابخانه​ای و میدانی استفاده ‌شده است. پرسش­نامه­­ 61 سوالی (5 سوال هدف، 9 سوال روش، 24 سوال قوت  و 23 سوال آسیب­پذیری) با استفاده از تکنیک­های آماری توصیفی و استنباطی و آلفای کرونباخ 8. مورد تجزیه‌وتحلیل قرارگرفته و روایی و پایایی آن تأیید شده است. با استفاده از روش‌های کمی آماری توصیفی و استنباطی نظیر جداول و نمودارهای توزیع فراوانی تحلیل صورت گرفته است.

تجزیه و تحلیل یافته­های تحقیق

بر اساس ادبیات تحقیق و طبق نظر خبرگان تعداد 61 سؤال به شرح زیر مورد تجزیه ‌و تحلیل کمی قرار گرفته است:

• تعداد 5 هدف داعش به­دست آمده است
• تعداد 9 روش داعش به­دست آمده است
• تعداد 24 قوت احصا شده است.
• تعداد 23 آسیب احصا شده است.

وزن­دهی جدول زیر بر اساس طیف لیکرت در 5 مرحله است. وزن 1 معادل خیلی کم، وزن 2 معادی کم، وزن 3 معادل متوسط، وزن 4 معادی زیاد و وزن 5 معادل خیلی زیاد است. گویه­های این جدول از تلفیق نظر خبرگان و همچنین گویه­های مندرج در جدول شماره 1 که برگرفته از مبانی نظری و ادبیات تحقیق می باشد به­دست آمده است. با توجه به موارد بالا جدول تجزیه ‌وتحلیل کمی یافته‌های تحقیق بر اساس نظر خبرگان، مبانی نظری و سؤالات پرسشنامه به شرح زیر است:

جدول 1:  تجزیه ‌و تحلیل کمی یافته‌های تحقیق بر اساس نظر خبرگان، مبانی نظری و سؤالات پرسشنامه

در جدول شماره 2 و بر اساس نظر خبرگان، مبانی نظری و سؤالات پرسشنامه فراوانی اهداف ، روش، قوت و آسیب پذیری گروه داعش در یک نگاه ترسیم شده  که تعداد 5  هدف، 9 روش، 24  قوت و 23 آسیب‌پذیری گروه از منظر فراوانی به تفکیک مشخص شده است.

جدول2: فراونی هدف، روش، قوت و آسیب‌پذیری گروه‌ داعش

نتیجه­گیری و پیشنهاد

نتیجه­گیری

الف- میانگین اهداف گروه داعش در حد متوسط به بالا است، یعنی اهداف این گروه‌ چالش هست اما امنیتی نیست و بحران جدی برای امنیت ملی ج.ا.ایران ندارند.

ب- میانگین روش‌های گروه داعش در حد متوسط به بالا است، یعنی روش‌های این گروه‌ چالش هست اما امنیتی نیست و بحران جدی برای امنیت ملی ج.ا.ایران ندارند.

پ- میانگین قوت‌های گروه داعش نزدیک به خوب است، یعنی قوت‌های این گروه‌ چالش جدی هست اما امنیتی نیست و بحران جدی برای امنیت ملی ج.ا.ایران ندارند.

ت- میانگین آسیب‌پذیری‌های گروه داعش در حد خوب است، یعنی سطح آسیب‌پذیری‌های این گروه‌ خوب است و ج.ا.ایران توان ضربه زدن خوبی به این گروه‌ دارد، به همین دلیل بحران جدی برای امنیت ملی ج.ا.ایران ندارند.

هدف اصلی گروه‌ داعش به شرح زیر است:

داعش به­دنبال تشکیل خلافت اسلامی بوده و ج.ا.ایران را مانع اصلی تشکیل این خلافت می­داند، به همین دلیل به ­دنبال مقابله جدی و نابودی ج.ا.ایران است.

بر اساس تجزیه ‌و تحلیل به­عمل آمده جدول  اهداف، روش‌ها، قوت‌ها و آسیب‌پذیری گروه داعش در یک نگاه به شرح زیر است:

جدول 3: اهداف، روش‌ها، قوت‌ها و آسیب‌پذیری گروه‌ داعش در یک نگاه

مهم ترین هدف، روش، قوت‌ها و آسیب‌پذیری‌های داعش عبارتند از:

الف- مهم ترین هدف داعش خلافت و امارت و ایجاد ناامنی برای دولت‌- ملت‌های مسلمان منطقه و همچنین دستیابی و تسلط بر منابع عظیم گازی و نفتی و فروش معادن و مواد مخدر است.

ب- مهم ترین روش داعش شبکه سازی برای جذب نیرو و توسعه سرزمینی و مکان­یابی جهت استقرار نیرو و دپوی سلاح و مهمات است، همچنین وحشت‌آفرینی و ایجاد اتحاد میان گروه‌های تروریستی از طریق نفوذ در حاکمیت طالبان با حمایت سازمان اطلاعاتی پاکستان.

پ- مهم ترین قوت داعش داشتن وحدت فرماندهی و آرمانی بودن و قدرت پنهان شدن در بین مردم سنی مذهب و  تبلیغات رسانه‌ای مناسب است. سایر قوت‌های داعش عبارتند از: مجهز شده به سلاح­های نیمه سنگین و اجرای جنگ ترکیبی و شناختی، توان نسبتاً بالای عملیات روانی، استفاده از اصل غافلگیری و رعایت کامل اصول حفاظتی و تأمینی، برخورداری از پشتیبانی مالی بسیار قوی، توانایی جذب نیرو و  داشتن انگیزه و روحیه آفندی و انتحاری.

ت- مهم ترین آسیب‌پذیری داعش محدودیت ظرفیت‌های لازم نظامی برای مواجهه با جنگ کلاسیک و طولانی‌مدت به­خصوص در خارج از شهر است و همچنین تروریستی بودن و منفور شدن گروه در نزد افکار عمومی و جهانی به خاطر برداشت انحرافی از دین اسلام.

پیشنهادهای اجرایی:

1. برای جلوگیری از تقویت ساختار داعش پیمان امنیت منطقه­ای چند جانبه با کشورهای آسیای میانه و اروپایی منعقد شود، داعش تهدید مشترک امنیت جهانی است و ج.ا.ایران بیشتر سهم را در مهار و کنترل داعش داشته است. آمریکا بیشترین سهم را در سازماندهی داعش علیه جبهه مقاومت داشته است.
2. برای جلوگیری از توسعه ساختار داعش از طریق تعامل با طالبان پایگاه­ها و مقرهای داعش شناسایی و با هماهنگی افغانستان نسبت به جمع­آوری آن اقدام شود. همچنین از طریق لشکر فاطمیون نسبت به شناسایی محل تجمع آنها و برهم زدن سازماندهی و ساختار آنها اقدام شود.
3. استفاده از ظرفیت مردمی ، عشایر، قبایل و طوایف برای شناسایی اماکن و محل فعالیت گروه تروریستی داعش در داخل کشور.

منابع:

• اکرمیان، سید محمدحسین و حسین زاده، محمدعلی(1399)، تحلیل گفتمان ضد امنیتی گروهک تروریستی جیش­العدل در سیستان و بلوچستان، آفاق امنیت، دوره 13، شماره 47، صص 114-81.
• اختیاری امیری، رضا و علویان، مرتضی و ولی نتاج، عالمه، مطالعه تطبیقی گروه‌های تروریستی القاعده و داعش، (1399)، فصلنامه شماره 3 مطالعات بنیادین کاربردی انقلاب اسلامی، ص 57-24.
• بیات، جلیل، (1398)، فصلنامه شماره 44 آفاق امنیت، تأثیر رسانه‌های اجتماعی بر دگرگونی ماهیت گروه‌های تروریستی (با تأکید بر داعش و القاعده)، ص 145- 126.
• حدیث اقبال، (1397)، تبیین خواستگاه­های شناختی و ترسیم مدل ذهنی گروه تروریستی داعش، فصلنامه شماره 24 پژوهش­های راهبردی سیاست، ص 275-245.
• خلیلی، رضا، و دست­افشان، سلمان، (1399)، چارچوبی برای سنجش عوامل و زمینه‏‌های گرایش به گروه‎های تروریستی، فصلنامه شماره 88 مطالعات راهبردی، ص 32-7.
• خلیلی، رضا و نصری، قدیر و دست­افشان، سلمان، (1400)، عوامل و زمینه‌های گرایش به گروه‌های تکفیری؛ بررسی موردی مناطق جنوبی استان کرمان، فصلنامه شماره 38 پژوهش‌های راهبردی سیاست، ص 42-9.
• دیپلماسی ایرانی، (9/5/93)، «داعش کیست و از کجا آمده است؟»،
• رضوانی، علی‌اصغر، (1387)، ابن تیمیه: مؤسس افکار وهابیت، انتشارات مسجد مقدس جمکران.
• سایت افق‏نو، (1/9/93)، راهبردها و ریشه‌های فکری گروه داعش؛ تروریست‏های سیاه‏پوش قرن بیست و یک: http://ofogheno.ir/international/3142

• سام­دلیری، کاظم و داوند، محمد، (1399)، الگوهای رفتاری گروه تکفیری- تروریستی داعش در حوزه دفاعی-امنیتی ج.ا.ایران تا 1404، فصلنلمه شماره 36 امنیت ملی.
• ساوه‏درودی، مصطفی (1393)؛  گروهک تروریستی داعش؛ برایند تنازعات و ناامنی‏های منطقه‏ای، فصلنامه امنیت‏پژوهی، دوره13، شماره 45.
• عبد الله خانی، (1396)، تروریسم شناسی، تهرانف موسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات.
• قاسمی، رعنا و واسعی، هادی و منتظری، سید سعیدرضا، (1397)، تکفیر در اسلام و رویکرد انقلاب اسلامی به گروه‌های تروریستی معاصر، فصلنامه شماره 3 پژوهش‌های انقلاب اسلامی، ص 184-167.
• قزوینی، یاسر(1397)، داعش، هویت، تاریخ، رسانه، تهران، نشر نگارستان اندیشه.
• قوام، عبدالعلی و بهرامی، سیامک؛ (1392)، جامعه‏شناسی جریان‏های اسلامی: دیالکتیک عقل و خشونت، فصلنامه روابط خارجی، سال پنجم، شماره 4، زمستان 1392.
• کلانتری، نصرا...، (1403)، مقایسه الگوی سازمان‌دهی گروه­های معاند، تروریستی و ضدانقلاب و کشف آسیب­پذیری آن‌ها، تهران، پژوهشگاه علوم و معارف دفاع مقدس شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی.
• عبدی، هوشنگ، (1401)، آیین رزم گروه‌ها و جریانات ضد انقلاب، مرکز مطالعات و تدوین آئین نامه‌های رزمی نزسا.
• مصلی­نژاد، عباس، (1399)، سیاستگذاری ایران در برابر گروه‌های تروریستی و بحران‌های منطقه‌ای، فصلنامه شماره 60 بین المللی ژئوپلیتیک، ص 333-310.
• نورانی، سید مهدی، (1393)، داعش، از کاشت تا برداشت، قم: انتشارات مجد اسلام.
• نورانی، سید مهدی(1393)، داعش، تهران، نشر شهید کاظمی.

• Gablinger, Tamar (2010). The Religious Melting Point: On Tolerance, Controversdial Religions and The State. Germany: Tectum Verlag. pp. ۱۵–۱۶.
• Robbins, ‎Stephen P. (2019). Organisational behaviour: global and Southern African perspectives. Cape Town, Pearson Education South Africa.
• Rumpf, Clemens M.; Lewis, Hugh G.; Atkinson, Peter M. (2017). "Population vulnerability models for asteroid impact risk assessment".
• VULNERABILITY English Definition and Meaning". Lexico Dictionaries -(2021);  Archived from the original on January 18.

• - Fisk, Robert; Isis in Syria: The militia that has transcended tribal divisions to fight Islamic State, address: http://www.independent.co.uk/ 9864145.html
• , Michel, Chossudovsky; ,Global Research (November 19, 2014); Twenty-six ThingsAbout the Islamic State (ISIL) that Obama Does Not Want You to Know About.
• Hassan Hassan (26 October 2014); Isis exploits tribal fault lines to control its territory, address: http://www.theguardian.com/world/2014/oct/26/isis-exploits-tribal-fault-lines-to-control-its-territory-jihadi
• Lister, Tim; (2014/7/26); No more surprises? ISIS Achilles' heel is defending what it has won, Address: http://edition.cnn.com.

.