تبعات منفی جنگ داخلی عراق بر امنیت ملی جمهوری سلامی ایران
چکیده
تحولات عراق از زمان اشغال این کشور در سال 2003 تاکنون، به یکی از عوامل مهم بی‌ثباتی منطقه غرب آسیا تبدیل شده است. جمهوری اسلامی ایران به‌عنوان همسایه غربی عراق، به‌طور مستقیم و غیرمستقیم تحت تأثیر ناآرامی‌ها، درگیری‌های قومی–مذهبی، تروریسم و بی‌ثباتی سیاسی–امنیتی عراق قرار گرفته است. این پژوهش با بهره‌گیری از رویکرد توصیفی–تحلیلی، با اتکا بر چارچوب نظری بوزان، به بررسی تأثیرات منفی جنگ داخلی عراق بر مؤلفه‌های امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران شامل امنیت نظامی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی می‌پردازد. نتایج نشان می‌دهد که جنگ داخلی عراق تهدیدات متنوعی را برای ایران ایجاد کرده که بدون مدیریت راهبردی، می‌تواند منافع ملی کشور را با مخاطره مواجه سازد.
واژگان کلیدی: امنیت ملی، جنگ داخلی عراق، جمهوری اسلامی ایران، داعش، مرزهای غربی
1. مقدمه
امنیت ملی به‌عنوان مفهومی چندبعدی، در محیط پیرامونی خود بیش از هر چیز تحت تأثیر تحولات کشورهای همسایه قرار دارد. عراق به‌دلیل مجاورت جغرافیایی، همبستگی‌های قومی–مذهبی، و همچنین نقش تاریخی در مناسبات ژئوپلیتیکی منطقه، همواره از جایگاه ویژه‌ای در معادلات امنیت ملی ایران برخوردار بوده است.
پس از اشغال عراق در سال 2003، جنگ‌های داخلی متعدد میان گروه‌های شیعه، سنی، کرد و ظهور گروه‌های تروریستی همچون داعش، نه تنها امنیت و ثبات داخلی عراق را متزلزل کرد، بلکه پیامدهای ناگواری برای کشورهای همجوار، به‌ویژه جمهوری اسلامی ایران به همراه داشت. با توجه به افزایش تعاملات مرزی، ارتباطات مذهبی و همچنین وابستگی متقابل اقتصادی، ناپایداری در عراق، به‌ویژه در قالب جنگ‌های داخلی، یک تهدید بالقوه برای ثبات سیاسی و امنیتی ایران محسوب می‌شود.
2. بیان مسئله
با توجه به روابط راهبردی جمهوری اسلامی ایران و عراق، از بُعد فرهنگی، اقتصادی و امنیتی، وقوع جنگ‌های داخلی و کشمکش‌های خونین در این کشور، آثار سوء مستقیمی بر امنیت ملی ایران برجای گذاشته است.
سؤال اصلی پژوهش عبارت است از:
جنگ داخلی عراق چه تهدیداتی برای امنیت ملی ایران ایجاد کرده است و چگونه می‌توان این تهدیدات را تحلیل و مدیریت کرد؟
3. اهداف تحقیق
شناسایی مهم‌ترین تهدیدات ناشی از جنگ داخلی عراق بر امنیت ایران
تحلیل پیامدهای امنیتی، اقتصادی، سیاسی و اجتماعی ناشی از بحران عراق
ارائه راهبردهایی برای مدیریت و کاهش تهدیدات
4. اهمیت و ضرورت تحقیق
درک درست از تهدیدات ناشی از تحولات عراق، به سیاست‌گذاران جمهوری اسلامی ایران کمک می‌کند تا در طراحی راهبردهای امنیتی و دیپلماسی منطقه‌ای، واقع‌بینانه و آینده‌نگرانه عمل کنند.
عدم واکنش هوشمندانه به پیامدهای جنگ داخلی عراق می‌تواند زمینه‌ساز نفوذ قدرت‌های متخاصم، بی‌ثباتی مرزی و حتی بحران‌های داخلی در ایران گردد.
5. چارچوب نظری پژوهش
چارچوب نظری این پژوهش مبتنی بر نظریه امنیت‌پنج‌گانه بوزان (Buzan, 1991) است که امنیت ملی را در پنج حوزه‌ی نظامی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی مورد بررسی قرار می‌دهد. همچنین از نظریه تهدیدات نامتقارن (Asymmetric Threats) و امنیت منطقه‌ای بهره گرفته می‌شود. در این چارچوب، جنگ داخلی عراق به‌عنوان یک تهدید ترکیبی، امنیت ملی ایران را از زوایای گوناگون دچار آسیب می‌کند.
6. بررسی تاریخی جنگ داخلی عراق
6.1 اشغال عراق و فروپاشی ساختار دولت (2003)
سقوط دولت بعثی در پی حمله آمریکا، موجب خلأ قدرت در عراق شد. تضعیف ارتش و نهادهای امنیتی، باعث ظهور شبه‌نظامیان و گروه‌های تروریستی شد.
(Hashim, 2014)
6.2 ظهور داعش و اشغال موصل (2014–2017)
داعش با اشغال شهرهای مهم عراق، به‌ویژه موصل و الانبار، کنترل بخش‌های وسیعی از غرب عراق را به‌دست گرفت و به مرزهای ایران نزدیک شد.
= (Nasr, 2016)
6.3 بحران‌های قومی و مذهبی پس از داعش (2018–اکنون)
پس از شکست داعش، رقابت‌های سیاسی–قومی، اعتراضات مردمی، مداخلات خارجی و بی‌ثباتی دولت همچنان عراق را درگیر کرده است.
(Ehteshami & Zweiri, 2017)
7. پیامدهای منفی جنگ داخلی عراق بر امنیت ملی ایران
7.1 تهدیدات نظامی و مرزی
گسترش دامنه فعالیت گروه‌های تروریستی در مناطق مرزی ایران
نفوذ عناصر خرابکار از طریق مرزهای باز غربی
افزایش هزینه‌های دفاعی و امنیتی در استان‌های کرمانشاه، ایلام و خوزستان
> (Gause, 2011)
7.2 تهدیدات سیاسی و افزایش نفوذ بیگانگان
افزایش نفوذ آمریکا، عربستان و رژیم صهیونیستی در ساختار سیاسی عراق
محدود شدن نقش ایران در تعیین معادلات امنیتی عراق
فشارهای بین‌المللی علیه ایران به‌بهانه دخالت در امور داخلی عراق
(Alavi, 2020)
7.3 تهدیدات اقتصادی
اختلال در صادرات انرژی، کالا و خدمات فنی–مهندسی
افزایش هزینه واردات امنیتی برای تأمین امنیت خطوط لوله و بازارهای صادراتی
کاهش اعتماد سرمایه‌گذاران ایرانی به پروژه‌های عمرانی در عراق
> (World Bank, 2021)
7.4 تهدیدات اجتماعی و فرهنگی
گسترش افکار تکفیری و سلفی از طریق فضای مجازی
مهاجرت غیرقانونی و ورود پناهجویان به استان‌های غربی
بروز شکاف‌های هویتی در بین اقلیت‌های مذهبی ساکن مناطق مرزی
> (UNHCR, 2022)
7.5 تهدیدات امنیت نرم و رسانه‌ای
تضعیف نفوذ رسانه‌ای ایران در فضای سیاسی–فرهنگی عراق
تبلیغات گسترده علیه ایران از سوی رسانه‌های سعودی و غربی
تأثیر منفی بر دیپلماسی فرهنگی ایران در عراق
(Azizi, 2022)
8. راهبردهای پیشنهادی برای مقابله با تهدیدات
8.1 راهبرد امنیتی
افزایش هماهنگی میان نهادهای امنیتی ایران و عراق
استقرار پایگاه‌های مرزی پیشرفته با قابلیت هوش مصنوعی
8.2 راهبرد سیاسی–دیپلماتیک
تقویت دیپلماسی منطقه‌ای با محوریت ثبات عراق
حمایت از گفت‌وگوی ملی در عراق و تقویت نهادهای دموکراتیک
8.3 راهبرد فرهنگی–اجتماعی
تقویت نهادهای فرهنگی ایران در شهرهای مذهبی عراق
برگزاری کنفرانس‌های علمی برای مقابله با گفتمان افراطی
حمایت از وحدت شیعه و سنی از طریق علمای معتدل
9 نتیجه‌گیری
جنگ داخلی عراق از عوامل تهدیدزای مهم برای امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شود. این تهدیدات، دارای ابعاد مختلف نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی هستند که می‌توانند منافع بلندمدت کشور را به خطر اندازند. مقابله با این تهدیدها نیازمند رویکردی چندبُعدی و آینده‌نگر است که مبتنی بر همکاری امنیتی، تعامل فرهنگی و هوشیاری راهبردی باشد.
منابع (APA)
Alavi, H. (2020). Iran-Iraq Trade under Sanctions and Instability. Tehran University Press.
Azizi, H. (2022). Media and Soft War in West Asia. Qom: Institute for Strategic Studies.
Buzan, B. (1991). People, States and Fear: An Agenda for International Security Studies in the Post-Cold War Era. Harvester Wheatsheaf.
Ehteshami, A., & Zweiri, M. (2017). The Iraq War and Democratic Politics. Routledge.
Gause, F. G. (2011). The International Relations of the Persian Gulf. Cambridge University Press.
Hashim, A. S. (2014). Iraq’s Sunni Insurgency. U.S. Army War College.
Nasr, V. (2016). The Shia Revival: How Conflicts within Islam Will Shape the Future. W. W. Norton & Company.
UNHCR. (2022). Iraq Situation Update. Retrieved from https://www.unhcr.org
World Bank. (2021). Iraq Economic Monitor. Retrieved from https://www.worldbank.org
محمد خداویردی
نظر شما