مقدمه:

دیپلماسی فرهنگی، به‌عنوان یکی از مؤلفه ‌های قدرت نرم، نقش مهمی در تعاملات بین‌المللی ایفا می‌کند و برخلاف قدرت سخت نظامی، از طریق مبادله فرهنگی، هنری و ارزشی میان ملت‌ها، زمینه‌ساز درک متقابل و همزیستی مسالمت‌آمیز می‌شود. این نوع دیپلماسی که ریشه‌ای تاریخی دارد، در دهه‌های اخیر بیش‌ازپیش مورد توجه قرار گرفته و با گسترش فرهنگ عامه و نقش مردم در تولید فرهنگی، دامنه اثرگذاری آن نیز افزایش یافته است. پژوهشگران، آن را ابزاری برای فروپاشی دیوارهای بی‌اعتمادی و ساختن پل‌های ارتباطی، حتی میان دشمنان سرسخت، می‌دانند و بر اهمیت آن در شکل‌دهی روابط پایدار بین کشورها تأکید دارند.

در دهه‌های گذشته، روابط میان هند و پاکستان همواره با تنش‌های سیاسی، جنگ و بی‌اعتمادی همراه بوده است؛ با این‌ حال، در پس این فضای رسمی پرتنش، پیوندهای فرهنگی و تاریخی میان دو ملت همچنان زنده و پابرجا مانده‌اند. دیپلماسی فرهنگی، به‌عنوان بخشی از قدرت نرم، توانسته است در بسیاری از موارد جای خالی دیپلماسی رسمی را پر کند و بستری برای تعامل، درک متقابل و همزیستی فراهم آورد. اشتراکات زبانی، هنری، ادبی و اجتماعی هند و پاکستان، زمینه‌ای غنی برای تقویت ارتباطات مردمی و کاهش خصومت‌ها فراهم کرده است.[1]

امروزه مسائل سیاسی پرتنش تاثیر عمیقی بر سینمای هر دو کشور گذاشته است. این تأثیرات به خصوص در زمینه تولید فیلم، صادرات و واردات آثار سینمایی، و همکاری‌های فرهنگی نمایان است. سینمای هند (بالیوود) و سینمای پاکستان (لالیوود) نه ‌تنها بازتاب ‌دهنده‌ی روابط دو کشور هستند، بلکه گاهی به ابزاری برای تقویت صلح یا تشدید اختلافات تبدیل شده‌اند. از زمان استقلال هند و پاکستان در سال 1947، سینما به عنوان ابزاری برای تبلیغات سیاسی و فرهنگی استفاده شده است. پس از تقسیم هند، تولیدات سینمایی در هر دو کشور شروع به انعکاس هویت ملی جدید کردند. سینمای هند با محوریت روایت‌های ملی‌گرایانه و داستان‌های عاشقانه‌ای که معمولاً دشمنی‌ها و تنش‌های بین دو کشور را نادیده می‌گرفت، شناخته شد. اما در پاکستان، سینما بیشتر تحت تأثیر اصول مذهبی و فرهنگ اسلامی قرار گرفت و بیشتر تولیدات سینمایی به تبلیغ ارزش‌های مذهبی و ملی پرداخت. با این حال، در این دوره، سینما به نوعی ابزاری برای بیان تضادها و مخالفت‌های سیاسی در برابر هند و مسائل مرتبط با کشمیر نیز شد.

در پی حمله پلواما در سال ۲۰۱۹، دولت هند نه تنها تجارت رسمی را محدود کرد بلکه ممنوعیت‌هایی بر حضور هنرمندان پاکستانی در هند وضع نمود؛ پاکستان نیز متقابلاً نمایش فیلم‌ها و تبلیغات هندی را در سینماهای خود متوقف کرد. این تصمیمات، به‌ویژه برای صنعت سینمای پاکستان که ۷۰٪ درآمدش را از فیلم‌های بالیوودی تأمین می‌کند، زیان‌بار بود. با وجود چنین اقدامات تقابلی، فرهنگ مشترک همچنان خود را در علاقه مردم دو کشور به موسیقی، سریال‌ها، مد و ورزش نشان می‌دهد. استقبال از برنامه‌هایی چون «کوک استودیو پاکستان» در هند، محبوبیت سریال‌های پاکستانی نزد بینندگان هندی، و رقابت‌های پرشور کریکت به‌عنوان ابزاری دیپلماتیک، همگی گویای عمق پیوند فرهنگی هستند. با این حال، بهره‌برداری سیاسی از تنوع فرهنگی و استفاده از هویت‌های دینی و زبانی برای تحریک احساسات ملی‌گرایانه، جنگ فرهنگی را به ابزاری برای تقویت گفتمان‌های سیاسی غالب در هر دو کشور تبدیل کرده است. این تنش نرم فرهنگی، با وجود فرصت‌های متعدد برای تعامل، هنوز مانعی جدی بر سر راه صلح پایدار میان هند و پاکستان محسوب می‌شود.[2]

جنگ فرهنگی هند و پاکستان: رقابت هویتی در سایه سیاست و رسانه

در چارچوب روابط پرتنش هند و پاکستان، جنگ فرهنگی به یکی از ابعاد نرم اما تأثیرگذار در رقابت استراتژیک میان دو کشور تبدیل شده است. این نبرد فرهنگی عمدتاً از طریق رسانه‌ها، صنعت سینما، موسیقی و روایت‌های ملی‌گرایانه هر دو طرف دنبال می‌شود. نمونه بارز آن را می‌توان در تأثیرگذاری گسترده فیلم‌های بالیوودی در جامعه پاکستان مشاهده کرد؛ در حالی که این فیلم‌ها از نظر فرهنگی با مردم پاکستان ارتباط برقرار می‌کنند، اما از سوی دیگر با برانگیختن احساسات هویتی و تاریخی می‌توانند موجب افزایش حساسیت‌ها نیز شوند. در مقابل، تولیدات فرهنگی پاکستان نیز سعی در پاسخ‌گویی به این نفوذ دارند، ولی در مقایسه با قدرت نرم هند محدودتر هستند. علاوه بر این، عناصر ملی‌گرایی دینی، به‌ویژه در سال‌های اخیر، به جنگ فرهنگی ابعاد ایدئولوژیک داده‌اند، به‌گونه‌ای که هر دو طرف تلاش کرده‌اند تصویری خاص از "دیگری" بسازند و از آن در تقویت هویت ملی خود بهره ببرند. این فضای فرهنگی-رسانه‌ای موجب شده که حتی ابتکارات فرهنگی برای نزدیکی دو ملت، همچون موسیقی مشترک یا تولیدات هنری فرامرزی، نتوانند از مرز بی‌اعتمادی تاریخی عبور کنند و به ابزارهای مؤثر صلح‌سازی تبدیل شوند.[3]

انسداد مسیرهای فرهنگی؛ تکرار تلخ تاریخ

فرهنگ و هنر همواره به‌عنوان پلی میان ملت‌ها و فراتر از مرزها شناخته شده‌اند، اما تعصب و لجاجت دولت هند بار دیگر تنها شاهراه صلح را مسدود کرده است. در دوره‌ای پرآشوب که رسانه‌های وابسته به دولت هند به جای تحقیقات مستقل درباره حادثه پهلگام، مشغول تبلیغات نفرت‌انگیز علیه پاکستان است، دولت هند طبق روال گذشته مسیرهای هنری را نیز مسدود کرده است. هرچند این عمل نفرت‌انگیز پیش از حادثه پهلگام آغاز شده بود، اما پس از آن شدت یافته است.

فرهنگ و هنر، گروگان سیاست‌های افراطی

 در این میان، بررسی‌ها نشان می‌دهد که بازیگر مشهور پاکستانی، فواد خان، نقش کلیدی در این روند دارد؛ هنرمندی که می‌توان او را هم خوش‌شانس‌ترین و هم بدشانس‌ترین هنرمند پاکستانی در هند دانست. خوش‌شانس از این جهت که شهرت و محبوبیتی که فواد خان در هند به دست آورد، کمتر سابقه دارد؛ هرچند علی ظفر، بازیگر و خواننده پاکستانی نیز توانست خود را مطرح کند، اما فواد نه‌تنها نظر منتقدان را جلب کرد بلکه دل مخاطبان را نیز به‌دست آورد.

پس از موفقیت چشمگیر فواد خان در فیلم کاپور اند سانز (کاپور و پسران)، او فرصت یافت تا در پروژه رؤیایی کرن جوهر یعنی اے دل ہے مشکل ( ای دلِ سخت‌گذران) نیز استعداد هنری خود را به نمایش بگذارد. انتظار می‌رفت که این فیلم با بازیگران مطرح و محبوب، شهرت فواد را در هند به اوج جدیدی برساند، اما بخت با او یار نبود. در حالی که اکران فیلم برای اکتبر ۲۰۱۶ برنامه‌ریزی شده بود، حمله در سپتامبر همان سال در کشمیر رخ داد. دولت هند طبق معمول، بی‌درنگ پاکستان را مقصر دانست و موجی از نفرت علیه هنرمندان پاکستانی به راه افتاد. گروه‌های افراطی و ملی‌گرا، فیلم «اے دل ہے مشکل» را هدف قرار داده و با حضور فواد خان در آن مخالفت کردند. صاحبان سینماها تهدید شدند و کرن جوهر، کاگردان و تهیه‌کننده فیلم تحت فشار شدید رسانه‌ای و اجتماعی قرار گرفت. در نهایت، افراطی‌ها پیروز شدند و کرن جوهر مجبور شد اعلام کند که دیگر با هنرمندان پاکستانی همکاری نخواهد کرد. او حتی پذیرفت در ابتدای فیلم به سربازان هندی ادای احترام شود و بسیاری از صحنه‌های فواد خان در فرآیند تدوین حذف شدند. پس از این امتیازدهی‌ها بود که فیلم اجازه اکران یافت. چند ماه بعد، زمانی که شرمین عبید چنایی، کارگردان پاکستانی برنده اسکار، در یک اجلاس بین‌المللی از کرن جوهر درباره احتمال همکاری مجدد با فواد خان پرسید، پاسخ او به روشنی نشان‌دهنده شرایط دردناکی بود که او در آن زمان از سر گذرانده بود.

فیلم دیگری از بالیوود به نام رئیس، نیز تحت تأثیر افراط‌گرایی فرهنگی قرار گرفت. در این فیلم، بازیگر سرشناس پاکستانی ماهره خان در کنار سوپراستار شاهرخ خان نقش آفرینی کرد. این فیلم که قرار بود در ۲۵ ژانویه ۲۰۱۷ اکران شود، مورد هدف گروه‌های تندرو قرار گرفت و در پی آن درخواست حذف صحنه‌های ماهره خان از فیلم، شدت یافت که تهیه‌کنندگان تسلیم شدند. در نهایت شاهرخ خان با راج تاکره، رهبر گروه مهاراشترا نو نیرمان سینا دیدار کرد. با این اقدام، تنش‌ها تا حدی کاهش یافت و فیلم بالاخره با تغییرات اکران شد.[4]

پس از این رویدادهای تلخ، بازیگران پاکستانی از بالیوود فاصله گرفتند. اگرچه شرکت‌های هندی تا حدی از استعداد هنرمندانی مانند راحت فتح علی خان و عاطف اسلم، خوانندگان مشهور پاکستانی بهره بردند، اما این فعالیت‌ها به صورت کم‌رنگ و با احتیاط انجام شد و از پلتفرم‌هایی مانند دبی و اروپا استفاده گردید. امکان کاهش تنش‌ها تنها زمانی مطرح شد که بازتاب موفقیت فیلم «افسانه مولا جت» ساخته بلال لاشاری به هند رسید. حضور فواد خان و ماهره خان در این فیلم توجه جهانی را جلب کرد و حتی هنرمندان هندی در سینماهای بریتانیا و آمریکا آن را تماشا کردند. به تدریج، درخواست‌ها برای اکران این فیلم در هند نیز قوت گرفت. در دسامبر ۲۰۲۲، اکران «افسانه مولا جت» در هند اعلام شد، اما بداقبالی همچنان دنبال‌کننده فواد خان بود. بلافاصله پس از این اعلام، طوفانی در فضای مجازی علیه فیلم به پا شد و افراط‌گرایان دوباره وارد میدان شدند. تحت فشار، توزیع‌کنندگان هندی در آخرین لحظات اکران را لغو کردند. اگرچه هیچ دلیل رسمی برای این تصمیم ارائه نشد، اما این اقدام در چارچوب تحریم‌های غیررسمی علیه هنرمندان پاکستانی انجام گرفت و بار دیگر امیدها را ناامید کرد. فیلم فرصت دیگری یافت و این بار تاریخ ۲ اکتبر ۲۰۲۴ برای اکران آن در نظر گرفته شد. قرار بود فیلم، تنها در سینماهای پنجاب هند نمایش داده شود، چرا که این منطقه تحت تأثیر سیاست‌های حزب بی‌جی‌پی نبود و امید می‌رفت این بار کار به نتیجه برسد. اما متأسفانه، چند روز قبل از اکران، وزارت اطلاعات و انتشارات هند از صدور مجوز نمایش خودداری کرد.[5]

با وجود تمام این اتفاقات، اشتیاق تماشاگران برای دیدن فواد خان روی پرده سینماهای بالیوود کم نشده بود. به همین دلیل، وقتی تیزر فیلم «آبیر گلال» با بازی فواد خان و وانی کاپور منتشر شد، با استقبال گسترده‌ای روبه‌رو شد. تاریخ اکران فیلم برای ۹ مه ۲۰۲۵ تعیین شده بود. اگرچه گروه‌های افراطی بار دیگر شروع به اعتراض کردند، اما تماشاگران امیدوار بودند که این بار کار به نتیجه برسد. متأسفانه، پس از حادثه پهلگام، این امیدها نیز بی‌ثمر ماند.[6] گرچه شماری برای حمایت از فواد خان و فیلم صدای خود را بلند کردند، اما در برابر فشارهای حاکم نتوانستند کاری از پیش ببرند. حتی آهنگ‌های فیلم نیز از یوتیوب حذف شدند.[7]

تحت فشار سیاست‌های فرهنگی، نه‌تنها فواد خان، بلکه حالا نگرانی‌ها درباره‌ی تاثیرپذیری هانیه عامر، بازیگر مشهور پاکستانی نیز در حال افزایش است. یادآوری می‌شود که سریال «گاهی من، گاهی تو» با بازی فهد مصطفی و هانیه عامر که سال گذشته پخش شد، نه‌تنها در پاکستان به موفقیت چشمگیری رسید، بلکه از طریق یوتیوب، مخاطبان هندی را نیز مسحور خود کرد. این سریال باعث شد شهرت هانیه عامر از مرزها فراتر برود. چند ماه بعد، او در یک اجرای زنده با دلجیت دوسانجه، خواننده محبوب پنجابی هند، رو صحنه ظاهر شد. ویدیوی این اجرا به شدت ویرال شد و شایعاتی قوت گرفت که هانیه در فیلم بعدی دلجیت بازی خواهد کرد. هرچند هرگز اعلام رسمی صورت نگرفت، اما پس از حادثه پهلگام، رسانه‌های هندی با انتشار اخباری تأکید کردند که هانیه عامر دیگر بخشی از این پروژه نیست.

متاسفانه در هند، اندیشه‌ی افراط‌گرایانه تا آنجا گسترش یافته که صدای روشنفکران حوزه‌ی هنر و فرهنگ خاموش شده است. برای کسب منافع سیاسی، بسیاری از هنرمندان مانند کنگنا رناوت، انوپم کهیر و پریش راول، هم‌صدا با دولت مودی شده‌اند. هنرمندانی که در گذشته معتدل و بی‌طرف به شمار می‌رفتند نیز یا سکوت اختیار کرده‌اند یا با دولت هم‌صدا شده‌اند. در چنین فضای جانبدارانه‌ای، به‌ویژه در سینمای بالیوود، در حال حاضر جایی برای هنرمندان پاکستانی دیده نمی‌شود. دوران ساخت فیلم‌هایی چون مغل اعظم یا جودها اکبر به پایان رسیده و اکنون تولیدات سینمایی چون پدماوت و چاوا باب شده‌اند، که نه‌تنها به تجلیل اغراق‌آمیز از قهرمانان هندو می‌پردازند، بلکه تخریب شخصیت‌های مسلمان را نیز بخشی جدایی‌ناپذیر از روایت خود می‌دانند.

ترس دولت‌ مودی از حقیقت، 16 کانال یوتیوب پاکستانی در هند مسدود شد

دولت هند در پی نمایش حقایق از سوی رسانه‌های پاکستانی، دسترسی به ۱۶ کانال یوتیوب پاکستانی از جمله دان نیوز، سما، ای آر وای، بول، جیو و دیگر رسانه‌ها را در خاک هند مسدود کرده است. این اقدام بیش از ۶۳ میلیون کاربر هندی را تحت تأثیر قرار داده است. حتی کانال شخصی شعیب اختر، بازیکن سابق کریکت با ۳.۵ میلیون دنبال‌کننده نیز شامل این محدودیت شده است. دولت هند این کانال‌ها را به انتشار روایت‌های جعلی و تحریک‌آمیز علیه هند و نیروهای امنیتی‌اش متهم کرده است. در واکنش، عطاءالله تارر، وزیر اطلاعات پاکستان این ممنوعیت را نشانه پیروزی پاکستان در جنگ روایت‌ها دانست و گفت که هند توان شنیدن حقیقت را ندارد و دچار سردرگمی شده است. این تحولات پس از حمله مسلحانه در منطقه پهلگام کشمیر رخ داده است که در آن ۲۷ نفر کشته شدند و هند بدون ارائه شواهد، پاکستان را مقصر دانسته و معاهده آب سندطاس را یک‌جانبه تعلیق کرده است. [8]

دیدگاه کلی هنرمندان پاکستانی و هندی نسبت به یکدیگر

tاعلام آمادگی سلمان خان برای همکاری با هنرمندان پاکستانی

سلمان خان، سوپراستار بالیوود بار دیگر آمادگی خود را برای همکاری با هنرمندان پاکستانی اعلام کرده، مشروط بر آن‌که دولت هند مجوزهای لازم را برای آن‌ها صادر کند. در یک نشست خبری برای فیلم  «سکندر»، سلمان خان به محدودیت‌هایی اشاره کرد که از سال ۲۰۱۶ مانع همکاری هنرمندان پاکستانی با صنعت فیلم‌سازی هند شده‌اند. او گفت  که اگر دولت هند اجازه دهد، آماده همکاری با هنرمندان پاکستانی است. این نخستین بار نیست که سلمان خان از هنرمندان پاکستانی حمایت می‌کند. در سال ۲۰۱۶ نیز، در واکنش به موج خصومت علیه این هنرمندان، گفته بود: "آن‌ها هنرمند هستند، نه تروریست. این دولت است که به آن‌ها ویزا و اجازه کار می‌دهد."

ممنوعیت حضور هنرمندان پاکستانی در هند پس از حمله‌ی اُری در سال ۲۰۱۶ اعمال شد؛ حمله‌ای که دهلی نو مسئولیت آن را متوجه پاکستان دانست، در حالی که اسلام‌آباد هرگونه نقش داشتن در آن را رد کرد.

در پی آن، انجمن تهیه‌کنندگان فیلم هند (IMPPA) تصمیم گرفت از حضور بازیگران، خوانندگان پاکستانی در پروژه‌های بالیوود جلوگیری کند—اقدامی که بیش از آن‌که هنری باشد، رنگ و بوی سیاسی داشت. با این حال، دیوان عالی بمبئی در سال ۲۰۲۳ دادخواستی برای ممنوعیت رسمی هنرمندان پاکستانی را رد کرد و تأکید نمود که نباید هنرمندان به دلیل تنش‌های دیپلماتیک مجازات شوند. با وجود این حکم، صنعت فیلم هند همچنان به یک قاعده‌ی نانوشته‌ی طرد هنرمندان پاکستانی پایبند مانده و به احساسات ملی‌گرایانه پاسخ می‌دهد.[9]

وقتی بازیگران پاکستانی در هند تحسین می‌شوند، ارزششان افزایش می‌یابد

در یک مصاحبه اخیر، علی خان، بازیگر سرشناس به مقایسه تفاوت‌های فرهنگ کاری در صنایع سرگرمی هند و پاکستان پرداخت. او با اشاره به تجربیات خود گفت: «حرفه‌ام را در هند آغاز کردم و هرگونه اعتباری که در کارنامه دارم، از همانجا شکل گرفت. وقتی در پاکستان شروع به کار کردم، با بسیاری از مشکلاتی که بازیگران پاکستانی با آن روبرو هستند، مواجه نشدم. وی سپس افزود: مردم پاکستان به سادگی از هنرمندان خود حمایت نمی‌کنند. اما وقتی بازیگران به هند می‌روند و مورد تحسین قرار می‌گیرند، ناگهان ارزششان در چشم هموطنانشان بالا می‌رود. این بازیگر، فقدان حرفه‌ای‌گرایی را ناشی از کمبود هنرمندان آموزش‌دیده دانست و تأکید کرد تا زمانی که این خلأ پر نشود، صنعت سینمای پاکستان همچنان با تأخیرها و ناکارآمدی‌ها دست به گریبان خواهد بود.[10]

هرگز در هند با مشکلی مواجه نشدم؛ گروه‌های ضد پاکستانی را باید نادیده گرفت: فواد خان

فواد خان در مورد افزایش موارد عدم تحمل مذهبی و فضای منفی علیه پاکستانی‌ها در هند گفت: باید گروه‌هایی را که علیه پاکستان فعالیت می‌کنند، نادیده گرفت. فواد خان اظهار داشت: «من هرگز در کار در هند با مشکلی مواجه نشده‌ام. گروه‌هایی که علیه پاکستان فعالیت می‌کنند، باید نادیده گرفته شوند، زیرا در پاکستان نیز گروه‌های مشابهی وجود دارند. ما به‌عنوان هنرمند باید این گروه‌ها را نادیده بگیریم و بر کار خود تمرکز کنیم.[11]

مردم هند مانند خواهر و برادر گمشده من هستند: صنم سعید

صنم سعید، بازیگر پاکستانی که پس از سریال محبوب "زندگی گلزار ہے" همراه با فواد خان در هند طرفداران زیادی پیدا کرد، معتقد است مردم هند مانند "خواهر و برادر گمشده" او هستند. با این حال، او هنوز فرصتی برای کار در هند پیدا نکرده است، اما امیدوار است تبادلات هنری بین دو کشور به زودی از سر گرفته شود. صنم درباره رابطه ویژه‌اش با هند می‌گوید: مردم هند مانند خانواده گمشده‌ام هستند. ما از یک سرزمین و یک خونیم، فقط در خانه‌های متفاوت بزرگ شده‌ایم. صنم سعید با خوشبینی معتقد است که دیپلماسی فرهنگی می‌تواند پلی بین دو ملت باشد. او امیدوار است به زودی شاهد همکاری‌های بیشتری بین صنایع سرگرمی هند و پاکستان باشد.[12]

توقف پخش موسیقی هندی از رادیوهای پاکستان؛ اقدامی نمادین در واکنش به تنش‌های اخیر با هند 

در پی افزایش تنش‌ها میان پاکستان و هند، وزارت اطلاع‌رسانی پاکستان از تصمیم انجمن پخش‌کنندگان این کشور (PBA) برای توقف پخش آهنگ های هندی از رادیوهای اف‌ام استقبال کرد و آن را اقدامی میهن‌پرستانه و نماد همبستگی ملی دانست. این تصمیم پس از آن اعلام شد که هند پاکستان را به دست داشتن در حمله‌ای مرگبار در کشمیر تحت کنترل هند متهم کرد؛ ادعایی که اسلام‌آباد رد کرده است. وزارت اطلاع‌رسانی پاکستان روز پنجشنبه با انتشار نامه‌ای، تصمیم انجمن پخش گنندگان پاکستان را ستود و آن را اقدامی میهن‌پرستانه و در راستای همبستگی ملی خواند که نشان‌دهنده وحدت ملی در دوران حساس کنونی است. این تصمیم در حالی اتخاذ شده که یک روز پیش از آن هند حساب‌های شبکه‌های اجتماعی برخی هنرمندان پاکستانی از جمله ماهرا خان، هانیه عامر و علی ظفر را مسدود کرده است. [13].[14]

ممنوعیت نمایش فیلم‌های هندی: توقف صدور مجوز به‌دلیل شرایط جنگی

براساس گزارش منابع خبری، پاکستان به دلیل شرایط جنگی و تنش‌های اخیر در منطقه، روند صدور گواهی عدم ممانعت (NOC) برای نمایش فیلم‌های هندی را متوقف کرده است. این تصمیم شامل تمامی فیلم‌های هندی از جمله آثار بالیوودی و فیلم‌های پنجابی هندی می‌شود. در حال حاضر هیچ فیلم هندی‌ای اجازه نمایش در پاکستان را نخواهد داشت. چندین درخواست صدور NOC برای فیلم‌های هندی که در دفاتر دولتی در حال بررسی بود، نیز متوقف شده‌اند. این اقدام در راستای احترام به احساسات عمومی و جلوگیری از واکنش‌های احتمالی مردم در شرایط حساس منطقه اتخاذ شده است.[15]

نتیجه‌گیری:

تنش‌های سیاسی بین هند و پاکستان بار دیگر جبهه فرهنگ و هنر را تحت تأثیر قرار داده است. ممنوعیت حضور هنرمندان پاکستانی در هند، تحریم فیلم‌ها و مسدودسازی کانال‌های رسانه‌ای، نشان‌دهنده عمق اختلافات و استفاده ابزاری از فرهنگ برای اهداف سیاسی است. با این حال، علیرغم محدودیت‌ها، پیوندهای فرهنگی میان مردم دو کشور از طریق موسیقی، سینما و هنر همچنان پابرجاست. هنرمندان نماد مقاومت در برابر این جنگ نرم هستند، در حالی که برخی چهره‌های بالیوود مانند سلمان خان از همکاری فرامرزی حمایت می‌کنند. در نهایت، اگرچه سیاست‌مداران مرزها را می‌بندند، فرهنگ می‌تواند پلی برای کاهش تنش‌ها باشد به شرطی که اجازه داده شود بدون فشارهای ایدئولوژیک جریان یابد. آینده روابط دو کشور در گروی تعادل بین سیاست و دیپلماسی فرهنگی است.

منابع: