پل میان اسلام و هویت فرهنگی

ترکستان، کانون دینی سرزمین قزاق، جایی است که در سایه آثار باستانی، فرآیند شکل‌گیری و بلوغ روح خودآگاهی ملی آغاز شد. در اینجا خواجه احمد یسوی آرمیده است — صوفی، شاعر و حکیمی که آموزه‌هایش همچنان بر زندگی اجتماعی-سیاسی قزاقستان معاصر تأثیر می‌گذارند. اما این تأثیر امروزه چگونه ظاهر می‌شود و چگونه می‌توان آن را در بافت تاریخی-تحولی ارزیابی کرد؟

خواجه احمد یسوی (۱۱۰۳–۱۱۶۶ میلادی) یکی از چهره‌های کلیدی است که توانست بین معنویت اسلامی و اخلاق مداری ارتباط و هماهنگی برقرار کند. میراث او به‌ویژه اثر معروفش «دیوان حکمت» آمیزه‌ای از شریعت، تصوف و اخلاق مردمی است که به زبانی ساده و قابل فهم برای مردم بیان شده است.
امروزه، در شرایط جهانی‌شدن و دگرگونی‌های فرهنگی، اندیشه‌های یسوی از اهمیت ویژه‌ای برخوردارند. فراخوان‌های او برای تزکیه درونی، فروتنی، خدمت به جامعه و ایمان صادقانه، با نیازهای جامعه قزاقستان معاصر هماهنگ است. جامعه‌ای که می‌کوشد ریشه‌های معنوی و معیارهای اخلاقی خود را حفظ کند.

آموزه یسوی نه‌تنها رهنمودی دینی، بلکه رمزی فرهنگی است که سنت را به روزگار امروز پیوند می‌دهد. این آموزه به حفظ هویت، تقویت پیوندهای بین‌نسلی و شکل‌گیری آگاهی اخلاقی در دنیای مدرن کمک می‌کند.

احیای سنت‌ها در دوران معاصر: بُعد فرهنگی-دینی

در قزاقستان معاصر، روند احیای علاقه به میراث معنوی خواجه احمد یسوی در جریان است. یکی از تجلیات بارز این روند، تبدیل دوباره شهر ترکستان به مکانی مقدس برای زیارت و همچنین نمادی مهم از تحول معنوی و فرهنگی جامعه قزاق است. در چارچوب استراتژی دولتی برای تقویت هویت ملی، توجه ویژه‌ای به میراث تاریخی و فرهنگی معطوف شده است. میراثی که به‌عنوان راهنمای اخلاقی برای جامعه عمل می‌کند. ارجاع به شخصیت تاریخی یسوی در این زمینه تصادفی نیست. در شرایط جهانی‌شدن، استانداردسازی فرهنگی و خلأ ایدئولوژیک، بسیاری از شهروندان، تکیه‌گاه معنوی خود را در ارزش‌های سنتی می‌جویند. آموزه‌های صوفیانه یسوی تأکید بر نظم درونی، کمال معنوی و مسئولیت اجتماعی  به‌عنوان جایگزینی برای دینداری سطحی یا گرایش‌های افراط‌گرایانه دیده می‌شود.

این میراث، رویکردی پخته و سنجیده به مسائل ایمان، اخلاق و زندگی اجتماعی ارائه می‌دهد. یسوی بیشتر از آنکه یک نظام خشک دینی ارائه کند، مسیری برای کار معنوی درونی معرفی می‌کند. راهی به‌سوی هماهنگی میان فرد و جامعه. در این معنا، آموزه‌های او به‌عنوان عنصری مهم از انسجام معنوی و آگاهی فرهنگی قزاقستان امروز دوباره احیا می‌شوند.

بُعد سیاسی-ایدئولوژیک: اسلام، دولت و هویت

با وجود قانون اساسی که قزاقستان را به‌عنوان کشوری سکولار معرفی می‌کند، این کشور فعالانه از عناصر میراث دینی و فرهنگی در فرآیند شکل‌گیری هویت ملی بهره می‌برد. در این چارچوب، شخصیت‌هایی تاریخی که ارزش نمادین دارند و از منظر ایدئولوژیک «خنثی» تلقی می‌شوند، نقشی ویژه‌ای ایفا می‌کنند. یکی از این شخصیت‌ها، خواجه احمد یسوی است — نماینده برجسته تصوف ، که آموزه‌هایش ژرفای دینی را با ارزش‌های انسان‌گرایانه در هم می‌آمیزد. ارجاع به میراث معنوی یسوی دارای اهمیتی راهبردی است. در شرایطی که هویت اسلامی ممکن است دچار رادیکالیسم شود یا در اهداف سیاسی به‌کار رود، تأکید بر فلسفه فراگیر و کلی‌نگر یسوی، امکان ایجاد مدلی معتدل و فراگیر از دینداری را فراهم می‌سازد.

شخصیت یسوی نه‌فقط موضوع پرستش باور دینی، بلکه نمادی از اتحاد فرهنگی و تداوم سنت است.  نمادی که هم برای دینداران و هم حامیان دیدگاه‌های سکولار قابل قبول است.

بدین‌سان، یسوی در گفتمان معاصر قزاقستان نقشی همچون ستون فقرات ایدئولوژیک ایفا می‌کند. میراث او به شکل‌گیری نوعی هم‌زیستی منحصر به‌فرد کمک می‌کند: الگویی از هویت که سکولار است اما مملو از معنویت؛ دارای محتوای اسلامی، اما با ظاهری بردبار؛ با ریشه‌های سنتی اما گشوده به‌سوی نوسازی.
این الگو ابزاری برای یکپارچگی فرهنگی و نیز مقابله با افراط‌گرایی دینی است. الگویی که در عین حال پیوند با ریشه‌های تاریخی و ملی ملت قزاق را حفظ می‌کند.

دولت ما با بهره‌گیری از چنین نمادهایی، نه در پی بسیج دینی، بلکه در جستجوی بنیان‌های اخلاقی و فرهنگی است که بتواند هویتی پایدار در برابر چالش‌های ایدئولوژیک بیرونی بسازد. از این دیدگاه، شخصیت خواجه احمد یسوی نه‌تنها بخشی از حافظه فرهنگی، بلکه منبعی فعال برای ایدئولوژی دولتی است. منبعی که می‌تواند سنت‌های دینی را با ارزش‌های انسان‌گرایانه سکولار پیوند دهد.

برش تاریخی-تحولی: از طریقت تا ملت

تأثیر خواجه احمد یسوی بر زندگی فرهنگی و معنوی اقوام مختلف، تاریخی طولانی و چندلایه دارد. در آغاز، به‌عنوان بنیان‌گذار یکی از بزرگ‌ترین طریقت‌های صوفی در آسیای مرکزی — طریقت یسویه — نفوذ چشمگیری بر دین‌داری، جهان‌بینی و سازمان‌دهی اجتماعی مسلمانان داشت. اما با گذر زمان، شخصیت او دگرگون شد و او از مرشد معنوی به نماد هویت فرهنگی، و در دوران مدرن به ابزاری برای ایدئولوژی دولتی و دیپلماسی فرهنگی تبدیل گردید.

می‌توان سیر تاریخی این تحول را به سه دوره تقسیم کرد:

۱. قرون ۱۲ تا ۱۹ میلادی: رهبری دینی

در این مرحله، یسوی به‌عنوان شخصیتی کاریزماتیک و عارف در نظر گرفته می‌شود. آموزه‌های او که اسلام ارتدوکس را با عناصر معنویت ترکان درآمیخته، اساس طریقت یسویه را شکل داد — طریقتی تأثیرگذار که بخش وسیعی از آسیای مرکزی را دربر گرفت. اشعار ترکی‌زبان او که در «دیوان حکمت» گرد آمده‌اند، به اسلامی‌سازی مردم محلی و ایجاد فرهنگی اسلامی متناسب با ذهنیت ترک‌ها کمک کردند. اقتدار معنوی یسوی ساختار دینی پایداری را از قزاقستان تا شبه‌قاره هند، به‌ویژه در دوران‌های ناپایداری سیاسی، فراهم ساخت.

۲. قرن بیستم: سرکوب و فراموشی

با برقراری حکومت شوروی و تسلط ایدئولوژی آتئیستی، یسوی همچون دیگر چهره‌های دینی  از حافظه عمومی حذف شد. فعالیت‌های صوفیانه ممنوع، طریقت‌ها منحل و آرامگاه یسوی به یادمانی معماری تبدیل شد، بی‌آنکه به اهمیت معنوی‌اش اشاره شود. با این‌حال، یاد او در سنت شفاهی، روایت‌های خانوادگی و آیین‌های محلی حفظ شد.  همچون رمزی پنهان از تداوم فرهنگی.

۳. از قرن بیست‌ویکم: نماد رستاخیز ملی

پس از استقلال، قزاقستان با چالش ساختن هویت ملی جدید روبرو شد. در این مسیر، شخصیت یسوی بازتفسیر شد: او دیگر نه‌فقط اندیشمندی دینی، بلکه چهره‌ای فرهنگی است که لایه‌های گوناگون حافظه تاریخی را به هم پیوند می‌دهد. نام و فلسفه او وارد برنامه‌های درسی، ابتکارات فرهنگی و پروژه‌های علمی شده، و آرامگاه او در ترکستان به نقطه‌ای کلیدی در نقشه حافظه مقدس ملت قزاق تبدیل گشته است.

بدین‌ترتیب، یسوی به نماد معنویت نوسازی‌شده تبدیل می‌شود.  منبع الهامی برای ساختن هویتی که سنت‌های ملی را با گشودگی به‌سوی دنیای نوین درهم می‌آمیزد.

دگرگونی تصویر یسوی، گواهی روشن است بر آنکه چگونه میراث دینی می‌تواند با شرایط اجتماعی-سیاسی جدید سازگار شده و به پایه‌ای برای شکل‌گیری اندیشه ملی نوین تبدیل گردد. مسیر تاریخی او — از بنیان‌گذار طریقت صوفی تا نماد ملی میراث فرهنگی قزاق‌ها — بازتابی از ژرفا و انعطاف‌پذیری سنت‌های معنوی است که می‌توانند در بافتی سکولار و چندفرهنگی ادغام شوند.

روح یسوی به‌عنوان عامل توازن اجتماعی

امروز، خواجه احمد یسوی نه‌تنها چهره‌ای تاریخی، بلکه نمادی فرهنگی و معنوی است که نقش کلیدی در شکل‌گیری هویت قومی دارد. آموزه‌های او، که بر مدارا، خدمت به جامعه و تزکیه درون تأکید دارند، در شرایطی که جهان با چالش‌های جهانی، بحران‌های هویتی و تهدیدات افراط‌گرایی روبروست، بیش از پیش اهمیت یافته‌اند.

یسوی مظهر تعادل میان ژرفای معنوی و مسئولیت اجتماعی است. این امر آموزه‌هایش را به ابزاری مؤثر برای تقویت همبستگی اجتماعی و ثبات ایدئولوژیک تبدیل می‌کند. در شرایط جهانی‌شدن فرهنگی و دگرگونی‌های اجتماعی، فلسفه او تعادلی میان ارزش‌های سنتی و نیاز به نوسازی ایجاد می‌کند. این فلسفه کمک می‌کند تا به پرسش بنیادین پاسخ دهیم: چگونه می‌توان در دنیایی نو و جهانی، هویت و ریشه‌های معنوی خود را حفظ کرد؟

آرامگاه یسوی در ترکستان، به‌واسطه معنویت و ارزش تاریخی‌اش، دیگر تنها مکانی برای زیارت یا جاذبه‌ای گردشگری نیست، بلکه مرکزی است که در آن تاریخ، دین و سیاست به هم گره می‌خورند.

نکته:

شخصیت خواجه احمد یسوی نه تنها میراث فرهنگی و تاریخی ملت قزاق است، بلکه پیوند معنوی مهمی میان قزاقستان و ایران نیز به شمار می‌آید. تعالیم او که تحت تأثیر سنت‌های عرفانی ترک و ایرانی شکل گرفته، نشان‌دهنده عمق روابط تاریخی میان دو تمدن بزرگ می‌باشد.

در آثار یسوی می‌توان تأثیر اندیشه عرفان ایرانی را مشاهده کرد؛ موضوعی که از گفت‌وگوی چندصدساله میان ملت‌هایی حکایت دارد که ارزش‌های اسلامی و جستجوی کمال معنوی را مشترک دارند. این میراث می‌تواند مبنایی برای نزدیکی بیشتر قزاقستان و ایران باشد؛ نه تنها در حوزه تبادل فرهنگی، بلکه در زمینه‌های علمی، آموزشی و معنوی. در عصر چالش‌های جهانی، اتکا به چنین ریشه‌های مشترک معنوی همچون تعالیم یسوی، می‌تواند زمینه‌ساز تقویت درک متقابل، بردباری و وحدت میان ملت‌ها شود. قزاقستان با در اختیار داشتن این میراث منحصربه‌فرد، می‌تواند نقش کلیدی در ساختن «پل دوستی» میان مردم قزاقی و ایرانی ایفا کند.

آستانه قزاقستان
 

منبع:

https://kazislam.kz/ru/2025/05/nasledie-hodzhi-ahmeda-yasaui/