کشور غنا در غرب آفریقا، به‌عنوان یکی از کشورهای چندفرهنگی و چندمذهبی شناخته می‌شود که در آن اسلام، مسیحیت و ادیان سنتی آفریقایی پیروان بسیاری دارند. با وجود تفاوت‌های مذهبی، برخی آداب و رسوم میان این گروه‌ها مشترک است که ریشه در فرهنگ سنتی غنا دارد. این مقاله به بررسی آداب و رسوم رایج در غنا به ویژه آداب معاشرت در این کشور می پردازد.
فرهنگ غنا ترکیبی از سنت‌های بومی و تأثیرات مذهبی است. با وجود تنوع مذهبی، بسیاری از آداب و رسوم میان گروه‌های مختلف مشترک است. مطالعه این فرهنگ نه‌تنها برای مسافران، تجار و دیپلمات‌ها مفید است، بلکه به درک بهتر تعاملات بین‌المللی با این کشور کمک می‌کند.
مردم غنا به مهمان‌نوازی و رعایت آداب اجتماعی اهمیت زیادی می‌دهند. برخی از این رسوم عبارتند از:
- هدیه دادن به جای گل: در فرهنگ غنا، هنگام ورود به خانه یک خانواده، مرسوم است که به جای گل، مبلغی پول به فرزندان صاحبخانه هدیه داده شود. این عمل نشان‌دهنده احترام و حمایت از خانواده میزبان است.
- موسیقی و رقص: موسیقی و رقص بخش جدایی‌ناپذیر از فرهنگ غنایی است. مراسم مختلف، از جشن‌های تولد تا عروسی و تشییع جنازه، با آواز و حرکات موزون همراه است. طبق تحقیقات انسان‌شناسانی مانند کوئی آرماه (2020)، موسیقی در غنا نه‌تنها جنبه تفریحی، بلکه نقش آیینی و اجتماعی نیز دارد.
- حساسیت به مسائل نژادی: مردم غنا به هویت قومی و نژادی خود بسیار اهمیت می‌دهند. اشاره به تفاوت‌های قومی یا نژادی ممکن است موجب ناراحتی شود، بنابراین در گفتگوها باید به این موضوع توجه کرد.
- لیوان آب به نشانه خوشامدگویی: دادن لیوانی آب به میهمان، نماد خوشامدگویی و پذیرایی گرم است. این رسم در میان مسلمانان، مسیحیان و پیروان ادیان سنتی غنا مشترک است.
مراسمات ویژه در فرهنگ غنا
- مراسم نام‌گذاری کودک: پس از هشت روز از تولد نوزاد، مراسمی به نام "Outdooring" برگزار می‌شود. اعتقاد بر این است که پس از این مدت، کودک از خطر ارواح خبیث در امان خواهد ماند و زنده می‌ماند. در این مراسم:
- کودک نام‌گذاری می‌شود.
- برای نخستین‌بار از خانه خارج می‌شود (چون تا پیش از آن، خروج کودک ممنوع است)
- نام کودک بر اساس روز هفته تولد انتخاب می‌شود. هر روز هفته، سه نام مذکر و سه نام مؤنث دارد (مثلاً کواسی برای پسران متولد شنبه)
- کودک یک نام خانوادگی نیز می‌گیرد که معمولاً نشان‌دهنده نام پدر یا مادر است.
- مراسم بلوغ دختران
در برخی قبایل غنا، مانند قوم کرابه، دختران پس از رسیدن به سن بلوغ، مراسمی به نام دیپو را پشت سر می‌گذارند. این مراسم شامل:
- آموزش مهارت‌های خانه‌داری و همسرداری.
- رقص‌های آیینی و آزمون‌های شجاعت.
- اعلام آمادگی برای ازدواج.
این مراسم امروزه تحت تأثیر مدرنیته قرار گرفته، اما در مناطق روستایی همچنان پابرجاست.
آداب معاشرت و رفتارهای اجتماعی
- سلام و احوال‌پرسی: هنگام ملاقات، دست دادن و پرسیدن حال خانواده ضروری است. حتی در حالت نشسته نیز باید با تک‌تک افراد حاضر احوال‌پرسی کرد.
- پذیرایی: میزبان موظف است به میهمانان غذا و نوشیدنی تعارف کند، حتی اگر زمان صرف غذا نباشد.
- عدم استفاده از دست چپ: دادن یا گرفتن اشیا با دست چپ بی‌احترامی محسوب می‌شود.
- پرهیز از اشاره با انگشت: اشاره کردن به افراد در جمع، رفتاری ناپسند است.
- حساسیت به الفاظ توهین‌آمیز: کلماتی مانند "احمق" (Fool) یا "مزخرف" (Nonsense) بسیار توهین‌آمیز هستند و تنها در مواقع خشم شدید استفاده می‌شوند.
ویژگی‌های جامعه‌شناختی مردم غنا
- محبت و صمیمیت: غنایی‌ها مردمی خونگرم و مهمان‌نواز هستند.
- عواطف قوی: احساسات در تعاملات اجتماعی نقش پررنگی دارد.
- علاقه به شعر و موسیقی: هنرهای شفاهی بخشی از هویت فرهنگی آن‌هاست.
- صبوری: در مواجهه با مشکلات، بردباری نشان می‌دهند.
- چالش‌های اقتصادی: فقر و نیاز به کمک‌های بین‌المللی همچنان وجود دارد.
- بیتوجهی نسبی به زمان: نظم زمانی خیلی کمتر رعایت می‌شود.
ازدواج
ازدواج در غنا همچون دیگر کشورهای آفریقایی، نهادی اجتماعی است که ریشه در سنت‌های دیرینه دارد، اما تحت تاثیر مدرنیته و ارزش‌های جهانی در حال تحول است. درحالی که غنا شاهد تحولات مدرن در نهاد ازدواج است، بسیاری از سنت‌ها به‌ویژه در مناطق روستایی پابرجاست. آینده ازدواج در غنا احتمالاً به ترکیبی از ارزش‌های سنتی و مدرن منجر خواهد شد. این بخش به بررسی جامع الگوهای ازدواج در غنا، از جمله شیوه‌های سنتی، تغییرات نوین و تأثیر عوامل اجتماعی-اقتصادی می‌پردازد.
- الگوهای سنتی ازدواج در غنا
الف) ازدواج ترتیب‌یافته و نامزدی کودکان: در جوامع سنتی، والدین و بزرگان قبیله مسئول انتخاب همسر برای جوانان هستند، گاهی حتی بدون موافقت مستقیم زوجین. در برخی جوامع، دختران حتی پیش از تولد می‌توانند نامزد شوند. این عمل بیشتر در مناطق روستایی و میان اقوام آکان و داگومبا دیده می‌شود. بر اساس گزارش یونیسف (2022)، حدود ۵٪ دختران غنایی قبل از ۱۵ سالگی ازدواج می‌کنند.
ب) چندهمسری (پلی‌ژنی): مردان در جوامع سنتی می‌توانند چند همسر داشته باشند که نشانه‌ای از ثروت و موقعیت اجتماعی است. در شمال غنا، میان قوم موسی، مردان به‌طور متوسط ۳-۲ همسر دارند.
ج) شیربها (Bride Price): خانواده داماد موظف است به خانواده عروس مهریه (معمولاً پول، دام یا کالا) بپردازد. این رسم در میان تمام اقوام غنا از جمله آشانتی و فانته رواج دارد.
د) ازدواج با خویشاوندان: ممنوعیت ازدواج فامیلی مستقیم وجود دارد، اما ازدواج بین فرزندان خواهر و برادر (پسرعمو/دخترعمو) مجاز و حتی ترجیح داده می‌شود.
ه) ازدواج ارواح (Ghost Marriage): در برخی قبایل، اگر مردی پیش از ازدواج بمیرد، خانواده‌اش ممکن است زنی را به عقد او درآورند تا میراثش حفظ شود.
- تحولات معاصر در ازدواج غنایی
الف) تأثیر تحصیلات و شهرنشینی: با گسترش تحصیلات عالی، میانگین سن ازدواج زنان به ۲۵ سال (در شهرها) افزایش یافته است. بر اساس آمار بانک جهانی (2023)، نرخ باروری در غنا از ۶.۴ فرزند در ۱۹۸۰ به ۳.۹ در ۲۰۲۳ کاهش یافته است.
ب) تغییر نقش عشق و انتخاب فردی: نسل جوان به‌ویژه در شهرهای بزرگی مانند آکرا و کوماسی، ترجیح می‌دهند همسر خود را شخصا انتخاب کنند.
ج) چالش چندهمسری: قوانین جدید ازدواج (مصوب ۲۰۲۱) ثبت رسمی ازدواج‌های چندهمسری را مشروط به رضایت همسر اول کرده است.
د) طلاق و ازدواج مجدد: نرخ طلاق در غنا حدود ۱۵٪ است. در جوامع سنتی، زن بیوه موظف است با برادر شوهر ازدواج کند (لویرات)
- آیین‌های ازدواج در غنا
الف) مراسم نامزدی (Knocking Ceremony): خانواده داماد با هدایایی به خانه عروس می‌روند و به اصطلاح در می‌زنند (Knock).
ب) مراسم عروسی
- عروسی سنتی: با رقص‌های آیینی و پوشیدن لباس‌های کنت.
- عروسی مسیحی/اسلامی: تحت تأثیر مذهب، شامل مراسم کلیسا یا مسجد است.
نهاد خانواده
خانواده در غنا از تنوع فرهنگی بالایی برخوردار است و تحت تأثیر سنت‌ها و مدرنیته در حال تحول است. اگرچه خانواده‌های هسته‌ای در مناطق شهری افزایش یافته‌اند، اما خانواده‌های گسترده و چندهمسری هنوز در برخی جوامع نقش مهمی ایفا می‌کنند. این نهاد همچنان به‌عنوان پایه‌ای برای حمایت عاطفی، اقتصادی و اجتماعی افراد عمل می‌کند. در یک تقسیم‌بندی کلی، خانواده به سه نوع مهم تقسیم می‌شود:
- خانواده هسته‌ای: متشکل از زن و شوهر و فرزندانشان است. این نوع خانواده در جوامع شهری و مدرن رواج بیشتری دارد و به دلیل کوچک‌بودن، انعطاف‌پذیری بالاتری در مواجهه با تغییرات اجتماعی دارد.
- خانواده چندهمسری: شامل خانواده‌هایی است که در آن یک مرد با چند زن (چندزنی) زندگی می‌کنند.
- خانواده گسترده: شامل اعضای بیشتری مانند پدربزرگ، مادربزرگ، عموها، دایی‌ها، عمه‌ها و خاله‌ها می‌شود. این نوع خانواده در جوامع سنتی و روستایی بیشتر دیده می‌شود و روابط عمیق‌تری بین اعضا وجود دارد.
خانواده در میان آکان‌های غنا
در میان قوم آکان، خانواده‌ها ساختارهای متنوعی دارند. در شکل استاندارد، زن و شوهر پس از ازدواج در خانواده‌های خود باقی می‌مانند. مردان مسئول تأمین مالی هستند و زنان وظیفه پخت‌وپز و مدیریت خانه را بر عهده دارند. در برخی خانواده‌ها، پسران پس از بلوغ نزد دایی‌های خود زندگی می‌کنند. اگرچه مردان به‌عنوان رئیس خانواده شناخته می‌شوند، زنان مسن‌تر از نفوذ قابل‌توجهی برخوردارند و می‌توانند بر زنان جوان‌تر تأثیر بگذارند. نظام خانوادگی آکان‌ها بر اساس زن‌سالاری است، درحالی‌که سایر اقوام غنا مردسالار هستند و همسران پس از ازدواج به خانواده شوهر می‌پیوندند.
الگوهای خانوادگی در میان سایر اقوام غنا
در میان قوم گا، مردان و زنان به‌صورت جداگانه زندگی می‌کنند؛ مردان در یک خانه جمعی و زنان و دختران مجرد در خانه‌ای دیگر در همان نزدیکی ساکن هستند. در مناطق شمالی غنا، چندهمسری رواج دارد و مردان موظفند برای هر همسر و پسران متأهلشان خانه‌ای جداگانه تهیه کنند. در این جوامع، زنان مسن‌تر نقش مدیریتی در کنترل همسران دیگر دارند.
تأثیر مدرنیته بر ساختار خانواده
تحت تأثیر ارزش‌های غربی، اقتصاد پولی و مهاجرت، خانواده‌ها به سمت کوچک‌شدن و انعطاف‌پذیری بیشتر پیش رفته‌اند. بااین‌حال، هنوز در برخی مناطق، خانواده‌های گسترده حفظ شده‌اند. روابط بین خواهرها و برادرها بسیار مستحکم است و همکاری اقتصادی میان خویشاوندان همچنان اهمیت دارد.
نظر شما