ترکیه به عنوان قدرت متوسط در حال ظهور طی بیش از دوهه با حاکمیت حزب عدالت و توسعه توانسته است حضور و نفوذ چشمگیری در آفریقا داشته و با تغییر چشم انداز ژئوپلیتیکی و اقتصادی، منطقه نفوذ خود را در غرب آفریقا گسترش دهد. ترکیه در راستای توسعه روز افزون و نهادمند روابط خود با کشورهای آفریقایی به ویژه غرب آفریقا اقدام به برگزاری فروم اقتصادی و تجاری با کشورهای این منطقه نموده است. از جمله مهمترین ابزارهای نفوذ ترکیه در آفریقا می توان به (اجلاس سران آفریقا – ترکیه، فروم های اقتصادی آفریقا- ترکیه، آژانس همکاری اقتصادی"TIKA"، بنیاد معارف، یونس امره و ترکیش ایرلاین، بورسیه تحصیلی، بنیاد بشردوستانه IHH و واگنر ترکیه موسوم به SADAT) اشاره نمود.
ترکیه به عنوان قدرت متوسط در حال ظهور طی بیش از دوهه با حاکمیت حزب عدالت و توسعه توانسته است حضور و نفوذ چشمگیری در آفریقا داشته و با تغییر چشم انداز ژئوپلیتیکی و اقتصادی، منطقه نفوذ خود را در غرب آفریقا گسترش دهد. این کشور به عنوان قدرتی نوظهور در حال جایابی در دوران پسا استعمار در غرب آفریقا است.
در سنگال شرکت دولتی نفت ترکیه وارد یک همکاری بزرگ در بخش نفت و گاز شده است. در همین حال شرکتKarpowership نیروگاه های شناور برق را طراحی و عملیاتی می نماید که از طریق آن برق برخی کشورهای آفریقایی را تامین می کند. اکنون هشت کشور آفریقایی انرژی برق خود را از نیروگاه های شناور ترکیه ای دریافت می کنند. اما کنشگری ترکیه به همین حوزه ها محدود نمی شود. به عنوان بخشی از استراتژی قدرت نرم، آنکارا، از طریق آموزش و ابرازهای فرهنگی بر افکار عمومی مردم و رهبران آفریقا تاثیر گذاشته و به توسعه و تعمیق روابط تجاری و امنیتی دو جانبه با این قاره اقدام نموده است.
پیشران های اصلی ترکیه بر دو ستون اصلی استوار است: نخست قدرت نهادی توسط آژانس های تحت حمایت دولت (سفارتخانه ها، اداره امور مذهبی ( بنیاد دیانت) و آژانس همکاری اقتصادی (تیکا)) و دوم، بازیگران غیردولتی مانند بنیادهای مذهبی و سازمان های مردم نهاد.
پیشران های ذکر شده مدت ها قبل از اینکه آنکارا رسما وارد کنشگری در آفریقا شود زمینه و بستر گسترش حضور و نفوذ ترکیه را فراهم کرده اند. یکی از بازیگران مهم در فعالیت های پیشین ترکیه، جنبش گولن بود که به نام مدارس فتح الله گولن(2024-1941 ) در آفریقا حضور داشت. جنبش مزبور رویکرد قدرت نرم ترکیه را در قالب مدارس ترکی پیگیری می کرد و فعالیت خود را در قالب دبیرستان های "یاووز سلطان سلیم" و "یاووز سلیم بسفر" در داکار در سال 1997 آغاز کرد. موسسات وابسته به گولن تاکنون به 113 موسسه رسیده بودند ولی از زمان اختلاف سیاسی سال 2016 میان اردوغان رئیس جمهور و گولن این مدارس تعطیل شده و یا به تدریج به بنیاد معارف، بازوی آموزشی دولتی خارج از کشور ترکیه تبدیل شدند. لازم به ذکر است در سال 2003 ترکیه تنها 12 نمایندگی دیپلماتیک در سراسر آفریقا داشت ولی امروز این تعداد به 44 نمایندگی افزایش یافته است که توسط بنیادهای مذهبی ترکیه، سازمان های مردم نهاد و کارآفرینان، جایگزین مدارس گولن شده اند.
همچنین در پایان دهه 1990 شبکه ای متشکل از رهبران تجاری و فعالان اجتماعی ترکیه تحت عنوان "کنفدراسیون بازرگانان و صنعتگران ترکیه" با بیش از یکصد هزار شرکت عضو کنفدراسیون، نفوذ ترکیه را در سراسر آفریقا گسترش داده اند. در پایان دهه مزبور ترکیه تنها سه نمایندگی دیپلماتیک در کل کشورهای جنوب صحرای آفریقا داشت. توسعه حضور ترکیه در آفریقا در شرایطی صورت می‌گیرد که هژمونی غرب با انتقاد فزاینده ای از سوی نسل جدید آفریقا که خواهان مشارکت در جنبش استعمار زدایی هستند مواجه است. یکی دیگر از ابزارهای مهم و قدرتمند ترکیه در آفریقا، خطوط هوایی این کشور است که اکنون یکی از برترین شرکت های هواپیمایی در این قاره محسوب می شود. ترکیش هم اکنون به 62 فرودگاه در 41 کشور آفریقایی پرواز دارد.
علاوه موارد مطروحه، ترکیه سالهاست که با سرمایه گذاری در بخش آموزش نه تنها درهای خود را به روی دانشجویان آفریقایی گشوده که با این اقدام سنگ بنای یک استراتژی نفوذ بلند مدت را نیز پی ریزی نموده است. دانشجویان آفریقایی پیام آور اصلی شعارهای ترکیه در آفریقا خواهند بود. آنکارا در دهه 1990 از طریق یک برنامه بورسیه تحصیلی برای دانشجویان آفریقایی، با حمایت بانک توسعه اسلامی به فعالیت گسترده در آفریقا روی آورد.
ابزارهای نفوذ ترکیه در آفریقا (آژانس همکاری اقتصادی"TIKA"، بنیاد معارف، یونس امره و ترکیش ایرلاین)
(نقشه شماره یک)
ابزارهای نفوذ ترکیه در آفریقا (آژانس همکاری اقتصادی"TIKA"، بنیاد معارف، یونس امره و ترکیش ایرلاین)
(نقشه شماره یک)
از سال 2012 این برنامه به YTB یا "اداره ترک های خارج از کشور و جوامع مرتبط" تغییر نام داد. از سال 2012 تا 2020 درخواست ها برای تحصیل در ترکیه از 10 هزار به 155 هزار دانشجو افزایش یافت. این امر با افزایش تعداد دانشگاه های ترکیه از 76 به 193 بین سالهای 2003 تا 2015 همراه بوده است. طبق گزارش ها تا سال 2017 ترکیه به سیزدهمین مقصد محبوب برای دانشجویان کشورهای جنوب صحرای آفریقا تبدیل شده بود. اکنون پس از گذشت سه دهه دانشجویان سابق با کسب نقش‌های جدید در ساختار حکومتی کشورهای آفریقایی در حال تقویت روابط اجتماعی و اقتصادی خود با ترکیه هستند. آنها پس از بازگشت به آفریقا دانشگاه های ترکیه و صنعت گردشگری و توانمندی های صنعتی و پزشکی آنکارا را به مردم خود معرفی می نمایند.
گسترش همین نفوذ، فضا را برای همکاری نظامی آنکارا در آفریقا نیز فراهم کرده است. این کشور از بحران امنیتی در ساحل، جایی که حضور نظامی فرانسه چالش برانگیزه شده است، بهره‌برداری نموده است. در این زمان، ترکیه با فروش پهپادهای Bayraktar TB2 و ارائه خدمات امنیتی خصوصی به برخی دولت‌ها، وارد عمل شد.
کشورهای آفریقایی دریافت‌کننده پهپادهای بایراکدار تی بی دو ترکیه (رنگ قرمز و زرد)
(نقشه شماره 2)
همچنین گروههایی مانند بیزیم آفریقا، شبکه ای از ترک زبانان آفریقایی و فدراسیون دانشجویان آفریقایی در ترکیه که از سال 2019 تاسیس شده است نقش کلیدی در شکل دهی به روابط ترکیه و آفریقا دارند. برخلاف قدرتهای استعماری مانند فرانسه که در گذشته استعماری خود از زور استفاده می کرد ترکیه در تلاش است تا از طریق ابرازهای دیگری نفوذ خود را افزایش دهد. این کشور از ابزارهای آشنایی مانند سفارتخانه ها، مدارس، سینما، سرویس های امنیتی و آژانس های توسعه در راستای تعمیق نفوذ و حضور خود استفاده می کند. این کشور هم اکنون یک مرکز مهم برای جراحی های زیبایی و محصولات منسوجاتی مورد نیاز آفریقا است. صنعت نساجی ترکیه اکنون به بازرگانان در بازار ماکولا در آکرا، انجمن آجامه در ساحل عاج و گراند مارچه در باماکو خدمات ارائه می‌دهد.
در حوزه تجاری و اقتصادی روابط ترکیه با کشورهای آفریقایی قابل توجه بوده است. حجم تجارت ترکیه و آفریقا در سال ۲۰۲۲ به ۴۰.۷ میلیارد دلار آمریکا رسید. در همین راستا، با بازگشت دانشجویان آفریقایی از ترکیه همکاری دیگر صرفاً به بازرگانان و کارآفرینان اجتماعی ترکیه متکی نیست. برای ترکیه، آفریقا قاره‌ای با فرصت‌های اقتصادی بزرگ است. تبدیل شدن به یک شریک قابل اعتماد برای آفریقا، اکنون یک هدف کلیدی برای رهبران ترکیه است.
در سطح سیاسی و دیپلماتیک، ترکیه در سال ۲۰۰۵ به عنوان ناظر در اتحادیه آفریقا پذیرفته شد و از سال ۲۰۰۸ میزبان اجلاس‌های ترکیه و آفریقا در استانبول بوده است. در زمانی که بسیاری از کشورهای آفریقایی در حال بازنگری در روابط خود با قدرت های سنتی غربی و نهادهای بین المللی هستند ترکیه فرصت بسیار مناسبی جهت توسعه همکاری ها و گسترش دامنه نفوذ در آفریقا دارد.
نکات کلیدی:
- ترکیه در راستای توسعه دامنه نفوذ خود در آفریقا اقدام به برگزاری اجلاس با رهبران کشورهای آفریقایی نموده است نخستین اجلاس ترکیه و آفریقا در سال 2008 در استانبول برگزار شد. دومین و سومین اجلاس ترکیه و آفریقا به ترتیب در سال های 2014 و 2021 در مالابو گینه استوایی و استانبول برگزار شده است. این رویکرد ترکیه در قبال آفریقا به دیپلماسی اجلاسی مشهور شده است.
- آنکارا همچنین با هدف توسعه هر چه بیشتر تعاملات با منطقه غرب آفریقا اقدام به برگزاری یک فروم اقتصادی و تجاری ویژه با جامعه اقتصادی دولت های غرب آفریقا ( اکواس) نموده است تا در زمینه های تجاری و سرمایه گذاری تعاملات را افزایش دهند.
- پس از کودتاهای دومینووار در منطقه غرب آفریقا و خروج نظامیان فرانسوی، آنکارا نفوذ سیاسی و امنیتی خود را در کشورهای نیجر، بوکینافاسو و مالی افزایش داده است. در نیجر، ترکیه همکاری هایی را در حوزه استخراج اورانیوم با نیامی آغاز نموده است.
- بنیاد بشردوستانه IHH نیز یکی دیگر از مهمترین ابزارهای ترکیه در راستای تقویت قدرت نرم و وجهه بشردوستانه آنکارا می باشد که در اکثر کشورهای آفریقایی فعال می باشد.
مسعود آخشی
کارشناس اقتصادی- ابیجان
نظر شما