این پژوهش بیش از ۲۰۰۰ خطبه از سه نهاد اصلی اسلامی در آلمان – اتحادیه اسلامی-ترکی (DITIB)، جماعت اسلامی ملی‌گوروش (IGMG) و اتحادیه مراکز فرهنگی اسلامی (VIKZ) – را تحلیل کرده است. این نهادها که همگی به سنت حنفی-ماتریدی در اسلام اهل سنت پایبندند، پیام‌هایی مشابه درباره اهمیت مناسبت‌های دینی، رمضان، رفتار اخلاقی، احترام متقابل، صبر، کمک به دیگران و مشارکت فعال در جامعه ارائه می‌دهند. به گفته تیلمن، خطبه‌ها اغلب به موضوعات ملموسی مانند حفاظت از محیط زیست (به‌ویژه در خطبه‌های IGMG) یا مسائل کلی‌تر و انتزاعی‌تر (در خطبه‌های DITIB و VIKZ) می‌پردازند.
دکتر تیلمان، نتایج این مطالعه نشان می‌دهد که خطبه‌های نماز جمعه بیشتر بر موضوعات روزمره تمرکز دارند تا موضوعات سیاسی. آیا این نتیجه شما را شگفت‌زده کرد؟
خیر. چون من سال‌هاست که به مساجد مختلف می‌روم و خطبه‌ها را – چه به زبان ترکی، چه عربی و چه آلمانی – گوش می‌دهم. در این پروژه مشخصاً خطبه‌هایی را بررسی کردیم که در مساجد جریان اصلی اسلام در آلمان ارائه می‌شوند، یعنی جایی که اکثر مسلمانان در روز جمعه حضور پیدا می‌کنند. البته نمی‌توان انکار کرد که مساجد رادیکال هم وجود دارند، اما خوشبختانه این‌ها موارد استثنا هستند.
چرا تصور عمومی درباره خطبه‌ها با واقعیت موجود در این مساجد تفاوت دارد؟
دهه‌هاست که در رسانه‌های آلمان از «مساجد زیرزمینی» صحبت می‌شود که در آن‌ها نفرت و انزواطلبی تبلیغ می‌شود. این تصویرسازی‌ها باعث شکل‌گیری برداشت‌هایی شده‌اند که متأسفانه گاهی با مثال‌هایی از مساجد رادیکال تقویت شده‌اند. اما این تصویر، واقعیت اکثریت مساجد در آلمان را بازتاب نمی‌دهد. از آنجا که اسلام و مسلمانان اغلب به‌صورت کلیشه‌ای و منفی به تصویر کشیده می‌شوند مرتبط با خشونت و تروریسم، در حالی که خود مسلمانان اغلب نخستین قربانیان‌اند؛ اخبار منفی بیشتر شنیده می‌شود و انتشار واقعیت‌های عادی زندگی دینی دشوار می‌شود. همین مسأله باعث این شکاف میان واقعیت و تصور عمومی شده است.
در این مطالعه، خطبه‌های سه نهاد اسلامی را بررسی کرده‌اید. شباهت‌ها و تفاوت‌ها در پیام‌های این خطبه‌ها چه بوده است؟ ما خطبه‌های نماز جمعه منتشرشده در وب‌سایت‌های سه نهاد اصلی اسلامی در آلمان را بررسی کردیم:
- اتحادیه اسلامی-ترکی DITIB
- جماعت اسلامی ملی‌گوروش (IGMG)
و اتحادیه مراکز فرهنگی اسلامی (VIKZ)
در مجموع، بیش از ۲۰۰۰ خطبه بررسی شد. همه این نهادها متعلق به سنت حنفی-ماتریدی در اسلام اهل سنت هستند، و از این رو، رویکرد دینی مشابهی دارند. خطبه‌ها معمولاً درباره اهمیت مناسبت‌های دینی، رمضان، رفتار اخلاقی، احترام متقابل، صبر، کمک به دیگران و دعوت به مشارکت اجتماعی – نه فقط در میان مسلمانان، بلکه برای کل جامعه هستند. زبان خطبه‌ها اغلب متأثر از سبک رسمی و ادبی ترکی است که کمی خشک به نظر می‌رسد؛ به همین دلیل پیشنهاد می‌کنیم برای جذب نسل جوان، سبک زبان ساده‌تر شود. همچنین تفاوت‌هایی در میزان انتزاع و ملموس‌بودن موضوعات وجود دارد: خطبه‌های IGMG بیشتر به مسائل مشخص مانند حفاظت از محیط زیست می‌پردازند، در حالی که DITIB و VIKZ تمایل دارند کلی‌تر و انتزاعی‌تر سخن بگویند.
آیا خطبه‌ها بازتاب‌دهنده شرایط اجتماعی مسلمانان در آلمان هستند؟
بله. در بسیاری از خطبه‌ها به تبعیض و اسلام‌ستیزی اشاره می‌شود و مسلمانان به بردباری در مواجهه با تحریکات دعوت می‌شوند. پیام اصلی این است که «با نفرت نباید پاسخ نفرت داد. همچنین خطبه‌ها به تحولات جاری در غزه نیز پرداخته‌اند. در حالی که موجودیت اسرائیل زیر سؤال نرفته، امامان خواستار رعایت حقوق بشر و حفظ جان غیرنظامیان شده‌اند – خواسته‌ای که حتی صدراعظم آلمان، آقای مرز نیز به آن اشاره کرده است. با این حال، بسیاری از مسلمانان در این زمینه احساس تنهایی و بی‌پناهی می‌کنند. در سوی دیگر، مسائل زیست‌محیطی و تغییرات اقلیمی هم از موضوعاتی هستند که در خطبه‌ها دیده می‌شوند و با فعالیت‌های عملی مساجد همراه هستند.
انتظار شما از رسانه‌ها و سیاست‌مداران در مورد فرهنگ خطابه اسلامی در آلمان چیست؟
یک کلمه: عدالت.
رسانه‌ها و مسئولان سیاسی باید واقعیت را ببینند و بپذیرند که اکثریت مساجد نقش مثبت در ارتقاء صلح اجتماعی، اخلاق‌گرایی و همزیستی مسالمت‌آمیز ایفا می‌کنند. این نکته باید در سیاست‌گذاری و بازنمایی عمومی در نظر گرفته شود.
دعوت به صلح و مسئولیت اجتماعی
پژوهشگران دریافتند که در خطبه‌های جمعه، به‌جای نفرت‌پراکنی و افراط‌گرایی، بر دعوت به صلح و همگرایی اجتماعی تأکید می‌شود.در خطبه‌های نماز جمعه، مسلمانان به مشارکت فعال در همزیستی مسالمت‌آمیز تشویق می‌شوند.» این را یورن تیلمن، اسلام‌شناس و مدیر مرکز تحقیقاتی اسلام و حقوق در اروپا در دانشگاه ارلانگن، در گفت‌وگو با رادیو بایرن بیان کرده است. او به همراه تیم پژوهشی‌اش خطبه‌های ایرادشده در مساجد و مکان‌های نماز را تحلیل کرده است؛ داده‌های این مطالعه به سال ۲۰۰۵ بازمی‌گردد.نتایج این تحلیل نشان می‌دهد که محور اصلی خطبه‌ها نه جدایی‌طلبی یا افراط‌گرایی، بلکه همگرایی اجتماعی و صلح در جامعه است، آن هم با توصیه‌هایی کاملاً کاربردی. به‌عنوان نمونه، در دوران همه‌گیری کرونا، امامان مساجد مردم را به کمک به همسایگان نیازمند دعوت کرده‌اند. موضوعات دیگری همچون حفاظت از محیط زیست (مثلاً با برگزاری پویش‌های پاک‌سازی محیطی) و همچنین ترویج ارزش‌های دموکراتیک نیز در این خطبه‌ها مطرح بوده است.
پژوهشگران به‌صورت نمونه‌ای بررسی کردند که آیا خطبه‌های منتشرشده در اینترنت با خطبه‌هایی که واقعاً ایراد شده‌اند هم‌خوانی دارند. به گفته تیلمن، این هم‌خوانی «با درصد بسیار بالا» تأیید شده است. نماز جمعه برای مسلمانان اهمیت ویژه‌ای دارد، زیرا در این روز به‌طور سنتی جمع زیادی از مؤمنان برای اقامه نماز گرد هم می‌آیند. خطبه‌ها معمولاً به دو زبان (مثلاً ترکی و آلمانی) ارائه می‌شوند.دکتر تیلمن تأکید می‌کند که این مطالعه به‌معنای چشم‌پوشی کامل از تمام مسائل نیست. اما یافته‌ها نشان می‌دهند که اکثریت مطلق مساجد پیام‌هایی سازنده و صلح‌طلبانه ارائه می‌دهند و همین امر می‌تواند در کاهش بدبینی‌های کلیشه‌ای مؤثر باشد. او می‌گوید: بسیاری از مسلمانان هر روز برای تحقق همزیستی مسالمت‌آمیز تلاش می‌کنند و این تلاش‌ها شایسته قدردانی است.
پاسخی به رسانه‌ها و کلیشه‌ها
برای افرادی که خود از حاضران دائم در مساجد هستند، نتایج این مطالعه اصلاً تعجب‌آور نیست، چون آن را هر هفته در عمل می‌بینند. اما برای رسانه‌های آلمانی و بخشی از افکار عمومی، این یافته‌ها ممکن است غیرمنتظره باشد، به‌ویژه به‌دلیل سال‌ها پوشش خبری منفی و کلیشه‌سازی درباره محتوای مساجد. بدیهی‌ست که موارد استثنایی و مشکل‌ساز در برخی مساجد وجود دارد. اما کتاب‌های تبلیغاتی مانند Inside Islam نوشته کنستانتین شریبر – گوینده سابق اخبار تلویزیون و فعال رسانه‌ای در نشریات WELT و BILD ، که ادعا می‌کنند رادیکالیسم در مساجد رایج است، فاقد شواهد واقعی و مستند هستند. با این حال، این آثار تبلیغاتی به‌طور گسترده در افکار عمومی پخش شده‌اند.
مطالعه دانشگاه ارلانگن بار دیگر نشان داد که بخش عمده‌ای از مساجد در آلمان نه کانون نفرت و افراط‌گرایی، بلکه بستری برای آموزش اخلاق، همزیستی مسالمت‌آمیز و مشارکت اجتماعی هستند.
این یافته‌ها چالشی جدی برای پیش‌داوری‌های رایج در رسانه‌ها و سیاست عمومی به شمار می‌آید. تأکید بر موضوعاتی چون احترام متقابل، حفاظت از محیط زیست، حمایت از عدالت اجتماعی و دعوت به صلح، نشانه‌ای روشن از نقش سازنده نهادهای دینی در جامعه مدرن است. از این‌رو، لازم است سیاست‌گذاران، رسانه‌ها و افکار عمومی با نگاهی منصفانه‌تر به واقعیت زندگی دینی مسلمانان بنگرند و با کنار گذاشتن کلیشه‌ها، زمینه را برای تقویت همبستگی اجتماعی و درک متقابل فراهم کنند. تنها در چنین فضایی است که می‌توان از تنش‌های بی‌پایه کاست و به سوی جامعه‌ای متنوع، عادلانه و متعهد به کرامت انسانی گام برداشت.
نظر شما