شهر تُرکِستان در منابع تاریخی از قرن دوازدهم میلادی با نام یاسی، به عنوان پایتخت ناحیه شاوگار، و بعدها از قرن شانزدهم با نام کنونی خود شناخته شده است. این شهر بر سر راه تجاری قرار داشت که شهرهای سیردریا را به واحه های کشاورزی آسیای میانه و خوارزم متصل می کرد.

شهر تاریخی تُرکِستان در قزاقستان به یک مرکز معنوی و فرهنگی جهان ترک تبدیل شده است. این شهر تقریباً دو هزاره پیش بنا شده و پایتخت خانات قزاق بود. شهرت خاص این شهر در قرن دوازدهم به عنوان محل تبلیغ و فعالیت های صوفی قدیس، خواجه احمد یسوی، به دست آمد. تُرکِستان زادگاه متفکر مشهور خواجه احمد یسوی است. پس از مرگ او، یک مرکز مذهبی-عبادی در آنجا شکل گرفت که به محلی برای جذب بسیاری از دانشمندان جهان اسلام تبدیل شد.

باید گفت که تُرکِستان سال‌ها در خدمت توسعه و گسترش اسلام و فرهنگ آن در قلمرو آسیای مرکزی و قزاقستان بود. این شهر باستانی در مسیر جاده ابریشم واقع شده که اروپا و آسیا را به هم متصل می کند. تُرکِستان یکی از مراکز تاریخی، فرهنگی و شهرهای باستانی آسیای مرکزی و قزاقستان است. این مکان با معماری بی بدیل گذشته احاطه شده و مقصدی محبوب در میان علاقه مندان به اماکن تاریخی و مذهبی و همچنین گردشگری است.

تُرکِستان با اعلام استقلال جمهوری قزاقستان در سال ۱۹۹۱ دوباره احیا شد و در ژوئن ۲۰۱۸، وضعیت شهر مرکزی استان تُرکِستان را به دست آورد. در اجلاس غیررسمی سران کشورهای عضو شورای ترک، به تُرکِستان عنوان «پایتخت معنوی جهان ترک» اعطا شد. تُرکِستان دارای عناصر مهمی است که جهان ترک و مردمان آن را متحد می سازد. در مقبره خواجه احمد یسوی حدود ۳۰ خان قزاق و بیش از ۵۰ بیگ و قهرمان به خاک سپرده شده اند.

در همین منطقه، به طور خاص در تُرکِستان، به ابتکار رئیس اداره دینی مسلمانان قزاقستان، مفتی اعظم نائوریزبای حاجی تاقان‌اولی، اولین نشست «کالج مفتیان» دولت های ترک و یک کنفرانس بین المللی علمی-عملی با موضوع: «سهم ملت های ترک در توسعه تمدن اسلامی» برگزار خواهد شد.

رئیس اداره دینی مسلمانان قزاقستان، مفتی اعظم نائوریزبای حاجی تاقان‌اولی می‌گوید: «این دیدار و نشست فرصت های بزرگی را برای حفظ بنیان های مذهبی، فرهنگ، آداب و رسوم و سنت های قزاق و همچنین جلوگیری از تبلیغات منفی گرایش ها و جریان های مذهبی مخرب فراهم می کند.»

می‌دانیم که اخیراً پایان نامه‌ها و کتاب های مشهور بسیاری توسط دانشمندان جهان اسلام نوشته شده و دیدارهای متعددی در مورد توسعه و سهم الهی دانان و دانشمندان مشهور اسلام جهان ترک در توسعه فرهنگ و تمدن اسلامی برگزار شده است. وقتی در مورد اسلام این منطقه صحبت می کنیم، فوراً درک می کنیم که بحث در مورد حفظ جایگاه مذهب حنفی (مکتب) و سنت های آن است و همچنین در مورد تعلیم اصول اعتقادی (کلام) از طریق منشور فهم دانشمند ابو منصور ماتریدی. این دانشمندان مذهب حنفی بودند که با استفاده واضح از رویکرد استنتاج (قیاس)، توانستند بخش بزرگی از مواد حدیثی (بر اساس منبع، بر اساس اسناد (سلسله راویان) و بر اساس درجه صحت) را مدون و نظام مند کنند، که فرصت های گسترده ای برای توسعه فقه اسلامی و سنت های محلی فراهم نمود.

مذهب حنفی که برای قزاق‌ها سنتی است، یک بستر ایدئولوژیک عالی برای شکل گیری فرهنگ دانش نوین در کشور، تلاش برای کمال و پیشرفت جمهوری قزاقستان در جامعه دولت های توسعه یافته است. در این راستا، توسعه مذهب حنفی، به عنوان یکی از ستون های اصلی معنوی جامعه قزاق، منافع استراتژیک جمهوری قزاقستان را تامین می کند.

بدین ترتیب، می توان گفت که سنت های درک انتقادی و غیر جزمی از میراث دینی توسط الهی دانان مذهب حنفی پایه ریزی شده است. در نتیجه، ملت های ترک پیرو این مذهب توانستند سهم قابل توجهی در گنجینه فرهنگ و علم جهانی داشته باشند. آزاداندیشی پرورش یافته توسط مکتب حنفی منجر به این شد که غول های اندیشه جهانی مانند فارابی، ابن سینا، خواجه احمد یسوی و دیگر متفکران مسلمان دقیقاً بر بستر آن ظهور کنند.

باشد که خداوند متعال برکت را به همه ملت ترک ارزانی دارد و وحدت، تفاهم و درک متقابل را تقویت کند!

نورلان کایربکوف،

رئیس بخش کارشناسی دینی اداره دینی مسلمانان قزاقستان

جمع بندی: پیوندهای فرهنگی ترکستان با ایران‌زمین

اگرچه این گزارش بر جایگاه شهر ترکستان در جهان ترک تمرکز دارد، اما نمی‌توان پیوندهای عمیق و تاریخی این منطقه با فرهنگ و تمدن ایرانی را نادیده گرفت. ترکستان و به طور کلی آسیای مرکزی، قرن‌ها بخشی از یک حوزه تمدنی مشترک ایرانی-ترکی بوده است. شخصیت‌های برجسته‌ای که در متن از آن‌ها به عنوان محصول مکتب فکری حنفی یاد می‌شود، مانند فارابی و ابن سینا، از بزرگ‌ترین مفاخر تاریخ و اندیشه در ایران‌زمین نیز به شمار می‌روند و میراثی مشترک برای هر دو فرهنگ محسوب می‌شوند.

علاوه بر این، مکتب حنفی که در گزارش به نقش آن در قزاقستان اشاره شده، توسط ابوحنیفه، فقیهی ایرانی‌تبار، پایه‌گذاری شد و در دوره‌های طولانی، مذهب غالب در بخش‌های بزرگی از ایران، به‌ویژه خراسان بزرگ بود. از سوی دیگر، تصوف و عرفان که با نام خواجه احمد یسوی در ترکستان گره خورده است، ریشه‌های عمیقی در ادبیات و فرهنگ ایرانی دارد و زبان فارسی قرن‌ها زبان اصلی عرفا و دانشمندان این منطقه بوده است. بنابراین، تاریخ ترکستان نه تنها به عنوان مرکز جهان ترک، بلکه به عنوان نقطه‌ای کلیدی در مسیر جاده ابریشم و محل تلاقی و هم‌افزایی دو فرهنگ غنی ایرانی و ترکی قابل بررسی است.

آلماتی قزاقستان

منابع:

https://www.muftyat.kz/ru/articles/istoriia/2022-05-05/39469-turkestan-istoricheskii-tsentr-kultury-tiurkskogo-mira/

https://www.caravan.kz/news/turkestan-vozrozhdenie-istoricheskogo-centra-tyurkskogo-mira-736824/