اشاره

در قلب آسیای مرکزی و در دامنه کوه‌های آلاتائو در شهر آلماتی، دانشگاه مصری فرهنگ اسلامی نورمبارک به عنوان یک پدیده منحصر به فرد در اکوسیستم آموزش عالی اوراسیا ظهور کرده است. این نهاد، فراتر از یک دانشگاه خصوصی معمولی، تجسم عینی یک توافق دیپلماتیک سطح بالا میان جمهوری قزاقستان و جمهوری عربی مصر است. دانشگاه نورمبارک نه تنها به عنوان تنها دانشگاه اسلامی دارای مجوز رسمی در قزاقستان فعالیت می‌کند، بلکه به عنوان یک "پروژه استراتژیک دولت-ملت" برای بازتعریف هویت مذهبی در دوران پسا-شوروی عمل می‌نماید.

اهمیت این نوشتار در درک نقش دوگانه دانشگاه است: از یک سو، این دانشگاه وظیفه تربیت کادر روحانی و الهیاتی را بر عهده دارد که با قرائت‌های افراطی و وارداتی از اسلام مقابله کنند (امنیت نرم)، و از سوی دیگر، به عنوان دروازه‌ای برای دیپلماسی فرهنگی و تبادلات آکادمیک میان جهان عرب، دنیای ترک و جامعه بین‌المللی عمل می‌کند. در این نوشتار حاضر با بهره‌گیری از اسناد حقوقی، گزارش‌های عملکردی تا سال ۲۰۲۵، و متن تفاهم‌نامه‌های بین‌المللی، به بررسی عمیق ساختار، ظرفیت‌های علمی، چالش‌های ژئوپلیتیک و فرصت‌های ملموس همکاری با این دانشگاه می‌پردازیم. این مجموعه برای سیاست‌گذاران آموزشی، پژوهشگران حوزه مطالعات اسلامی و امنیت، و مدیران روابط بین‌الملل دانشگاه‌ها که به دنبال ایجاد پیوندهای پایدار با آسیای مرکزی هستند، تدوین کردیم.

زمینه تاریخی و ژئوپلیتیک تأسیس

برای درک عمق استراتژیک دانشگاه نورمبارک، باید به بستر تاریخی دهه ۱۹۹۰ میلادی بازگشت. پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، آسیای مرکزی با یک خلأ ایدئولوژیک و هویتی مواجه شد. احیای مذهبی در قزاقستان با سرعت بالایی رخ داد، اما فقدان زیرساخت‌های آموزشی بومی و کمبود علمای دینی متخصص، فضا را برای نفوذ جریانات رادیکال و قرائت‌های غیربومی از اسلام باز کرد.

سنگ‌بنای دیپلماسی مذهبی

تأسیس دانشگاه نورمبارک نتیجه مستقیم سفر تاریخی نورسلطان نظربایف، اولین رئیس‌جمهور قزاقستان، به قاهره در سال ۱۹۹۳ بود. در این سفر، توافق‌نامه‌ای دوجانبه میان دولت‌های قزاقستان و مصر امضا شد که هدف آن ایجاد یک دانشگاه مشترک برای ارائه آموزش‌های اسلامی معتدل و آکادمیک بود. این حرکت، یک تصمیم هوشمندانه ژئوپلیتیک محسوب می‌شد: اتصال به "الازهر" مصر به عنوان مرجعیت سنتی و میانه‌روی اهل سنت، برای ایجاد توازن در برابر نفوذ احتمالی جریانات تندرو از سایر نقاط جهان اسلام.

فرآیند تصویب و مشروعیت حقوقی

اگرچه توافق اولیه در سال ۱۹۹۳ حاصل شد، اما افتتاح رسمی دانشگاه تا سال ۲۰۰۱ به طول انجامید. مشروعیت حقوقی نهایی این نهاد در ژوئیه ۲۰۰۳، زمانی که پارلمان جمهوری قزاقستان توافق‌نامه مذکور را تصویب کرد و متعاقباً با فرمان ریاست جمهوری شماره 460-11 توشیح شد، تثبیت گردید. این سطح از تصویب قانونی (پارلمانی و ریاست جمهوری) نشان‌دهنده جایگاه حاکمیتی این دانشگاه است، هرچند که در طبقه‌بندی‌های اداری به عنوان یک "نهاد آموزشی غیردولتی"  با شخصیت حقوقی مستقل ثبت شده است.

الگوی حاکمیتی و مدیریت دوگانه

یکی از متمایزترین ویژگی‌های دانشگاه نورمبارک، ساختار مدیریتی ترکیبی آن است که بر اساس اصل "توازن منافع" میان قزاقستان و مصر طراحی شده است. این ساختار تضمین می‌کند که دانشگاه همزمان از اعتبار جهانی الازهر و انطباق با قوانین سکولار و آموزشی قزاقستان بهره‌مند شود.

هیئت امنا

بالاترین رکن تصمیم‌گیری دانشگاه، هیئت امنا است. این هیئت متشکل از مقامات بلندپایه هر دو کشور، از جمله نمایندگان وزارت اوقاف مصر، دانشگاه الازهر، وزارت علوم و آموزش عالی قزاقستان و اداره مفتیات قزاقستان است. وظیفه این هیئت، تعیین استراتژی‌های کلان، تصویب بودجه و نظارت بر حفظ مأموریت اصلی دانشگاه است.

ریاست دانشگاه تقسیم قدرت اجرایی

مدیریت اجرایی دانشگاه بر اساس یک پروتکل دقیق دیپلماتیک تقسیم شده است:

ریاست دانشگاه: طبق توافق‌نامه، ریاست دانشگاه همواره بر عهده یک پروفسور برجسته مصری منصوب از سوی الازهر است. در دوره ۲۰۲۴-۲۰۲۵، این مسئولیت بر عهده پروفسور دکتر احمد حسین محمد ابراهیم است. انتصاب رئیس مصری تضمین‌کننده کیفیت آموزش زبان عربی و علوم اسلامی و حفظ ارتباط ارگانیک با نهادهای علمی قاهره است.

معاونت ریاست: این جایگاه کلیدی در اختیار یک مقام علمی قزاقستانی است. دکتر یرشات اونگار  در حال حاضر معاونت دانشگاه را بر عهده دارد. معاون دانشگاه نقش حیاتی در مدیریت امور داخلی، هماهنگی با وزارت علوم قزاقستان، نظارت بر انطباق برنامه‌های درسی با استانداردهای دولتی  و مدیریت امور دانشجویان بومی ایفا می‌کند.

مدیر اجرایی: آقای ماکسات بایزاک  به عنوان مدیر اجرایی، مسئولیت امور مالی، لجستیکی و اداری را بر عهده دارد.

این ساختار دوگانه، اگرچه پیچیدگی‌های اداری خاص خود را دارد، اما به عنوان یک مدل موفق از "دیپلماسی آموزشی" شناخته می‌شود که در آن کشور میزبان (قزاقستان) زیرساخت و چارچوب قانونی را فراهم می‌کند و کشور شریک (مصر) محتوای تخصصی و سرمایه انسانی علمی را تأمین می‌نماید. طبق ماده ۳ توافق‌نامه، طرف مصری مسئولیت پرداخت حقوق کادر آموزشی اعزامی از مصر را بر عهده دارد، که این امر بار مالی قابل توجهی را از دوش دانشگاه برمی‌دارد.

معماری آکادمیک و برنامه‌های آموزشی

دانشگاه نورمبارک بر خلاف دانشگاه‌های جامع، تمرکز تخصصی دارد. مأموریت آن تربیت نخبگان مذهبی و زبانی است که بتوانند در فضای سکولار قزاقستان، نقش رابط میان دین و دولت، و میان سنت و مدرنیته را ایفا کنند. ساختار آموزشی دانشگاه به دو دانشکده اصلی تقسیم می‌شود:

دانشکده علوم اسلامی

این دانشکده هسته مرکزی دانشگاه است و مستقیماً با نیازهای اداره مفتیات قزاقستان مرتبط است.

گروه مطالعات اسلامی: این گروه به آموزش فقه، اصول عقاید، تفسیر و حدیث با تمرکز ویژه بر مکتب فقهی حنفی و کلام ماتریدی می‌پردازد. تأکید بر مکتب ماتریدی از آن جهت حائز اهمیت است که این مکتب بر عقل‌گرایی و اعتدال تأکید دارد و به عنوان پادزهری در برابر قرائت‌های سلفی‌گری رادیکال و نص‌گرا در آسیای مرکزی ترویج می‌شود.

گروه دین‌شناسی: این رشته با رویکردی آکادمیک و جامعه‌شناختی به مطالعه ادیان می‌پردازد. فارغ‌التحصیلان این گروه اغلب جذب نهادهای دولتی (مانند کمیته امور مذهبی) می‌شوند تا به عنوان کارشناس، سیاست‌های دولت در مدیریت تکثر مذهبی را اجرا کنند.

مسیرهای تحصیلی ویژه:

یک ویژگی منحصر به فرد در این دانشکده، وجود مسیرهای تحصیلی متفاوت برای گروه‌های مختلف دانشجویان است:

مسیر استاندارد: دوره ۴ ساله کارشناسی برای فارغ‌التحصیلان دبیرستان.

مسیر فشرده مدرسه‌ای: دوره ۳ ساله ویژه فارغ‌التحصیلان مدارس دینی  که پیش‌زمینه مذهبی دارند.

تحصیلات تکمیلی: ارائه دوره‌های کارشناسی ارشد و دکتری (PhD) با جهت‌گیری علمی-پداگوژیک در رشته‌های مطالعات اسلامی و دین‌شناسی.

دانشکده زبان‌ها و علوم انسانی

این دانشکده وظیفه تجهیز دانشجویان به ابزارهای زبانی برای پژوهش و دیپلماسی را بر عهده دارد.

گروه فیلولوژی خارجی و ترجمه: تمرکز بر زبان‌های عربی و انگلیسی. با توجه به حضور اساتید بومی مصری، سطح آموزش زبان عربی در این دانشگاه در قزاقستان بی‌رقیب است. برنامه "دو زبان خارجی" (عربی-انگلیسی و انگلیسی-عربی) دانشجویان را برای فعالیت در حوزه‌های ترجمه همزمان، دیپلماسی و تجارت بین‌الملل آماده می‌کند.

گروه علوم انسانی عمومی: ارائه دروس پایه مانند تاریخ قزاقستان، فلسفه و جامعه‌شناسی که برای دریافت مدرک دولتی الزامی هستند.

مقاطع و رشته‌های تحصیلی دانشگاه نورمبارک

اکوسیستم پژوهشی

دانشگاه نورمبارک در سال‌های اخیر تلاش کرده است تا از یک موسسه صرفاً آموزشی به یک هاب پژوهشی تبدیل شود. محوریت این پژوهش‌ها، پاسخگویی به چالش‌های امنیتی و هویتی معاصر قزاقستان است.

آکادمی مقابله با افراط‌گرایی مذهبی

این آکادمی استراتژیک‌ترین بازوی تحقیقاتی دانشگاه است. با توجه به تهدیدات ناشی از افراط‌گرایی در فضای سایبری و بازگشت شبه‌نظامیان خارجی، این مرکز وظیفه دارد تا مبانی نظری و عملی "افراط‌زدایی" را تدوین کند.

فعالیت‌ها: برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای ائمه جماعات، تولید محتوای دیجیتال برای خنثی‌سازی تبلیغات داعش و گروه‌های مشابه، و تحلیل روانشناختی روند جذب نیرو توسط افراط‌گرایان.

تحلیل رویداد ۲۰۲۴: در ۲۵ مه ۲۰۲۴، این آکادمی کنفرانس مهمی با عنوان "گفتمان دینی در فضای سایبری: چالش‌ها و راه‌حل‌ها" برگزار کرد. خروجی این کنفرانس، مجموعه‌ای از توصیه‌نامه‌ها برای دولت و نهادهای مذهبی بود تا حضور خود را در پلتفرم‌های دیجیتال تقویت کنند و با استفاده از "تولید محتوای جذاب"، میدان را از گروه‌های رادیکال بازپس گیرند. ریاست این کنفرانس بر عهده پروفسور محمد الشحات الجندی و دبیری آن با دکتر اختیار پالتوره بود.

مرکز تحقیقات ابوحنیفه

این مرکز با هدف تحکیم هویت مذهبی بومی تأسیس شده است. با توجه به اینکه اکثریت قاطع مسلمانان آسیای مرکزی پیرو مذهب حنفی هستند، این مرکز تلاش می‌کند تا با پژوهش در متون کلاسیک و بازخوانی آرای ابوحنیفه، نشان دهد که ارزش‌های دموکراتیک، حقوق بشر و تساهل مذهبی در ذات سنت اسلامی منطقه نهفته است.

انتشارات اخیر: پژوهش‌های اخیر محققان این مرکز (مانند مقاله ۲۰۲۵ در مورد "ابوحنیفه: معمار اعتدال‌گرایی اسلامی") نشان‌دهنده تلاش برای ارائه قرائتی مدرن و سازگار با جهان معاصر از فقه سنتی است.

مطالعات انتقادی و پدیده‌های نوظهور

پژوهشگران دانشگاه نورمبارک (مانند جولامان بولان و همکاران) همچنین به مطالعه پدیده‌های نوظهور مذهبی مانند "تنگری‌باوری" پرداخته‌اند. مقاله منتشر شده در سال ۲۰۲۵ با عنوان "احیای تنگری‌باوری در قزاقستان"، نشان می‌دهد که دانشگاه نسبت به رقابت‌های هویتی میان اسلام و باورهای باستانی ترک در جامعه قزاقستان حساس است و آن را به صورت علمی رصد می‌کند.

دیپلماسی علمی و شبکه همکاری‌های بین‌المللی

دانشگاه نورمبارک به دلیل ماهیت بین‌المللی خود، دارای پتانسیل بالایی برای همکاری‌های برون‌مرزی است. تحلیل اسناد همکاری این دانشگاه، الگوهای مشخصی از تعاملات را آشکار می‌سازد.

محور ترکیه: مدل همکاری دانشگاه کارابوک

ترکیه به عنوان یک شریک کلیدی در آسیای مرکزی، حضور فعالی در همکاری با نورمبارک دارد. توافق‌نامه همکاری با دانشگاه کارابوک ترکیه یک نمونه عالی از چارچوب‌های حقوقی همکاری است که می‌تواند الگویی برای سایر دانشگاه‌ها باشد:

تبادل دانشجو و استاد: توافق بر سر تبادل استاد و دانشجو برای دوره‌های ۱ یا ۲ ترمی.

مدل مالی: طبق ماده ۴ این توافق‌نامه، تا زمانی که اصل تعادل رعایت شود، شهریه دانشگاه میزبان برای دانشجویان مبادله‌ای حذف می‌گردد. اساتید مبادله‌ای نیز در دوره‌های کوتاه‌مدت (۱-۳ هفته) حقوق خود را از دانشگاه مبدأ دریافت می‌کنند، اما در دوره‌های طولانی‌تر ممکن است قرارداد خاصی با دانشگاه مقصد منعقد شود.

مکانیزم حل اختلاف: تعیین دفاتر روابط بین‌الملل دو دانشگاه به عنوان مرجع حل و فصل مسائل اجرایی.

محور جهان عرب: الازهر و فراتر از آن

علاوه بر الازهر که شریک مادر محسوب می‌شود، دانشگاه نورمبارک با دانشگاه‌های عین شمس و قاهره نیز تفاهم‌نامه‌های همکاری دارد. این همکاری‌ها بیشتر بر اعزام اساتید متخصص در فقه، اصول و زبان عربی متمرکز است.

محور منطقه‌ای و CIS

نورمبارک برای تثبیت جایگاه خود به عنوان رهبر آموزش اسلامی در منطقه شوروی سابق، شبکه‌ای از همکاری‌ها را با نهادهای زیر ایجاد کرده است:

روسیه: آکادمی اسلامی بولگار (تاتارستان) و دانشگاه اسلامی مسکو.

آسیای مرکزی: آکادمی بین‌المللی اسلامی ازبکستان، دانشگاه قرقیز-ترک ماناس (قرقیزستان) و انستیتو الهیات آذربایجان.

داخلی: همکاری استراتژیک با دانشگاه ملی فارابی برای برگزاری سمینارهای مشترک در زمینه نسخه‌شناسی و میراث مکتوب.

شرکای استراتژیک و حوزه همکاری

زمینه‌های همکاری

بر اساس تحلیل ظرفیت‌های فوق، نهادهای خارجی، دانشگاه‌ها و مراکز پژوهشی می‌توانند در محورهای زیر با دانشگاه نورمبارک وارد تعامل شوند.

همکاری‌های آموزشی و تبادل آکادمیک

برنامه‌های تابستانی زبان عربی و روسی: با توجه به زیرساخت خوابگاهی (۶۱۰ نفر ظرفیت) و کادر مجرب، نورمبارک مکان ایده‌آلی برای برگزاری دوره‌های فشرده زبان عربی برای دانشجویان آسیای مرکزی و زبان روسی برای دانشجویان عرب است.

فرصت‌های مطالعاتی برای دانشجویان دکتری: پژوهشگرانی که بر روی موضوعاتی نظیر "اسلام در آسیای مرکزی"، "الهیات ماتریدی" یا "تاریخ تصوف در جاده ابریشم" کار می‌کنند، می‌توانند از منابع کتابخانه غنی دانشگاه و راهنمایی اساتید استفاده کنند.

طراحی دوره‌های مشترک: امکان ایجاد رشته‌های بین‌رشته‌ای مانند "اقتصاد اسلامی و بانکداری" با همکاری دانشگاه‌های مالزی یا خلیج فارس.

پژوهش‌های استراتژیک و امنیتی

پروژه‌های مبارزه با افراط‌گرایی: موسسات غربی و بین‌المللی فعال در زمینه امنیت می‌توانند با "آکادمی مقابله با افراط‌گرایی" در پروژه‌های تحلیل داده‌کاوی افراط‌گرایی در تلگرام و شبکه‌های اجتماعی همکاری کنند. داده‌های بومی این دانشگاه برای تحلیل‌گران امنیتی بسیار ارزشمند است.

دیجیتال‌سازی میراث مکتوب: همکاری در پروژه‌های حفظ و دیجیتال‌سازی نسخ خطی کمیاب موجود در کتابخانه دانشگاه و مجموعه‌های خصوصی منطقه، با محوریت مرکز تحقیقات ابوحنیفه.

انتشارات و رویدادهای علمی

نشریات علمی: همکاری در تدوین مقالات مشترک برای ژورنال‌های معتبر بین‌المللی با تمرکز بر تطبیق فقه اسلامی با قوانین مدنی مدرن.

کنفرانس‌های سالانه: حمایت مالی یا علمی از کنفرانس‌های سالانه دانشگاه که معمولاً در ماه مه برگزار می‌شود، فرصتی عالی برای شبکه‌سازی با نخبگان مذهبی منطقه است.

فرآیند پذیرش دانشجو

پذیرش در دانشگاه نورمبارک تابع مقررات ملی قزاقستان است. متقاضیان باید در آزمون ملی واحد شرکت کنند.

حد نصاب نمرات: برای رشته‌های مطالعات اسلامی، دین‌شناسی و الهیات، حداقل نمره ۵۰ و برای رشته‌های فیلولوژی خارجی حداقل نمره ۷۵ الزامی است.

آزمون‌های خلاقیت: برخی رشته‌ها نیازمند گذراندن آزمون‌های شفاهی یا مصاحبه‌های تخصصی هستند که معمولاً در ماه ژوئیه برگزار می‌شود.

زمان‌بندی: پذیرش معمولاً در ماه‌های تابستان (ژوئن تا اوت) انجام می‌شود.

جمع بندی

دانشگاه مصری فرهنگ اسلامی نورمبارک، یک نهاد کلیدی در معماری امنیت فرهنگی و مذهبی آسیای مرکزی است. این دانشگاه با ترکیب اعتبار سنتی الازهر و نظم آکادمیک قزاقستان، مدلی موفق از آموزش عالی اسلامی را ارائه می‌دهد که همزمان به ریشه‌ها وفادار است و با مدرنیته گفتگو می‌کند.

برای شرکای بین‌المللی، نورمبارک تنها یک دانشگاه نیست؛ بلکه دروازه‌ای مطمئن برای ورود به گفتمان دینی منطقه، ابزاری برای درک دینامیک‌های اجتماعی آسیای مرکزی و شریکی توانمند در پروژه‌های علمی و امنیتی است. توسعه همکاری با این دانشگاه، سرمایه‌گذاری بر روی نسل آینده رهبران دینی و اجتماعی قزاقستان است که نقش تعیین‌کننده‌ای در حفظ ثبات و اعتدال در منطقه ایفا خواهند کرد.

آلماتی قزاقستان

منابع:

https://www.educatly.com/university/65883/egyptian-university-islamic-culture-nur-mubarak

https://uni24k.com/u/7722/

https://www.nmu.edu.kz/en/

https://uluslararasi.karabuk.edu.tr/yuklenen/dosyalar/12678202195621.pdf

https://www.nmu.edu.kz/ru/