تاریخچه زبان فارسی:

متعاقب مبادله سفرای ایران تحت حکومت قاجار با ایتالیای متحد، ضرورت های ارتباطی منجر به آغاز آموزش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه های ایتالیا گردید. این روابط در دوره ی پهلوی؛ به ویژه پس از سفر سال 1337 شمسی شاه وقت به کشور ایتالیا تحکیم گردید؛ به نحوی که سال های دو دهه 40 و 50 شمسی نقطه ی عطفی در  روابط دو کشور بود.

جاکومو لینیانا [1](1891-1827 م.) زبان شناس ایتالیایی و استاد ادبیات تطبیقی و لغت شناسی هند و ایرانی در دانشگاه شرق شناسی شهر ناپل؛ متعاقب سفر به ایران، در فاصله زمانی سال های 1865-1863 م. زبان فارسی را در این دانشگاه تدریس می نمود و در ادامه، ده وینچنتیس [2](1907-1845 م.) و  بونلی [3] (1947-1865 م.) مطالعات ایران شناسی در این دانشگاه را ادامه دادند.

اگر چه کرسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه شرق شناسی ناپل از سال 1957 م. تحت ریاست الساندرو بائوزانی[4]  (1988-1921 م.) به طور رسمی تأسیس یافت و به مدت 14 سال فعالیت این کرسی تحت مدیریت وی ادامه یافت؛ اما آموزش زبان و ادبیات فارسی به طور مستمر از سال 1878 م. در این دانشگاه آغاز گردیده بود.

علاوه بر بائوزانی؛ گراردو نیولی [5](2012-1937 م.) نیز از سال 1968 م. با تصدی کرسی مطالعات ریشه شناسی زبان فارسی، به توسعه مطالعات ایران شناسی در این دانشگاه یاری رساند؛ امری که در ادامه از سال 1980 م. با تصدی کرسی زبان و ادبیات فارسی این دانشگاه توسط جووانی ماریا درمه  [6](2011-1935 م.) تحقق یافت؛ به ویژه که از سال 1984 م. دوره های دکترای ایران شناسی با دو گرایش ایران پیش و پس از اسلام نیز در این دانشگاه آغاز به فعالیت نمود.

از دیگر اساتید برجسته این دانشگاه می توان به تورخان گنجه ای و حشمت مؤید؛ بومباچی[7] (1979-1914 م.)؛ شراتو[8]  و فیلیپانی رونکونی  [9]اشاره نمود؛ همچنین، رّسی  [10]از سال 1980 م. تدریس ریشه شناسی زبان فارسی را در این دانشگاه بر عهده داشت و پرووازی  [11]زبان شناس؛ به همراه رحیم رضا متخصص ادبیات هند و ایرانی و باستان شناسانی نظیر تادئی [12] و توزی[13]  نیز جملگی در پیشبرد مطالعات ایران شناسی در این دانشگاه نقش مهمی ایفا نموده اند.

آغاز آموزش زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه ساپینزای  [14]شهر رم به سال1871 م. باز می گردد؛ امری که سال ها بعد در 1975م. به تأسیس کرسی زبان و ادبیات فارسی در این دانشگاه انجامید. از برجسته ترین اساتید این دانشگاه می توان به رّسی[15] (1955-1894 م.) اشاره نمود که از سال 1948-1938 م. به تدریس زبان و ادبیات فارسی در این دانشگاه اشتغال داشته است؛ همچنین،  الساندرو بائوزانی از سال 1971 م. به این دانشگاه منتقل گردید و تا سال 1987 م در این دانشگاه به فعالیت مشغول بود. از سال 1975 م. هم زمان با رسمیت یافتن فعالیت کرسی زبان و ادبیات فارسی این دانشگاه، ریاست این کرسی به آنجلو میکله پیه مونته زه  [16]واگذار گردید؛ مضافاً بر این که، پالیارو [17](1963-1898 م.) متخصص ریشه شناسی زبان فارسی نیز سهم بسزایی در پیشبرد مطالعات زبان های ایران باستان در این دانشگاه داشته است. فعالیت های ایران شناسی در دانشگاه ساپینزا شهر رم از سال 2001 م. تحت عنوان دانشکده ی مطالعات شرق شناسی مدیریت می گردد و اساتیدی نظیر بیانکا ماریا اسکارچا  [18]به ویژه در پیشبرد مطالعات شیعه شناسی در این دانشگاه نقش بسزایی ایفا نموده اند.

قدمت مطالعات ایران شناسی در دانشگاه تورین نیز چندان کم تر از دانشگاه ساپینزا در شهر رم  نیست. ایتالو پیتزی [19]که پیش از این از وی یاد شد، از سال 1885 م. زبان و ادبیات فارسی را در این دانشگاه تدریس می نموده است؛ اگرچه تا کنون تدریس مباحث ایران شناسی در این دانشگاه به شکل یک کرسی مستقل انسجام نیافته است.

پیش از این به پیشگامی دانشگاه ونیز در مطالعات ایران شناسی اشاره گردید؛ امری که با تأسیس کرسی زبان و ادبیات فارسی به ریاست جان روبرتو اسکارچا  [20]از سال 1967 م. فصل تازه ای را آغاز نمود. در ادامه با تصدی کرسی تاریخ ادیان ایران و آسیای میانه و آغاز انتشار نشریه ی کوادرنی  [21]با موضوع زبان شناسی ایرانی و مطالعات اورال-آلتایی و قفقازی به سرپرستی وی، تصدی ریاست کرسی زبان و ادبیات فارسی این دانشگاه از سال 1987 م. به ریکاردو زیپولی  [22]واگذار گردید.

علاوه بر فعالیت های سابق الذکر دانشگاهی در حوزه ایران شناسی که سرآغاز آن به اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی باز می گردد، در دوره متأخر در فاصله زمانی سال های 1978-1975 م. زبان و ادبیات فارسی توسط جووانی ماریا درمه [23]در دانشگاه بولونیا تدریس گردیده و از سال  1978 م. تا کنون نیز به ریاست مائوریتزیو پیستوزو  [24]به فعالیت ادامه داده و اساتیدی نظیر آنتونیو پانائینو  [25]در کرسی ریشه شناسی زبان فارسی(2001-1996 م.) یا کارلو ساکونه   [26]و فائزه مردانی در پیش برد آن همکاری داشته اند.

همچنین، الیئو پرووازی [27]که به واسطه تهیه ی لغت نامه سعدی شهرت دارد، کرسی ایران شناسی دانشگاه پیزا را از سال 1987 م. فعال نمود؛ یا به همت مارکو مانچینی  [28]از سال 2001 م. کرسی زبان فارسی دانشگاه توشیا [29]در شهر ویتربو  [30]که ریاست آن را در زمان حاضر الا فیلیپونه  [31]بر عهده دارد؛ دایر گردید.

 •   برگزار کنندگان کلاسهای زبان فارسی

رایزنی فرهنگی ج.ا.ا. در رم

- برگزاری دوره های آزاد آموزش زبان فارسی برای علاقه مندان از گروه های سنی مختلف در سطوح مقدماتی، متوسطه و پیشرفته به صورت مجازی و نیز حضوری در محل رایزنی فرهنگی 

دانشگاهها

1- دانشگاه بولونیا:  زبان و ادبیات فارسی از سال 1975 در دانشگاه بولونیا تدریس می شود. مرحوم پروفسور جووانی درمه Giovanni Derme اولین استادی بود که به مدت سه سال از 1975 تا 1978 سمت استادی زبان و ادبیات فارسی را در این دانشگاه به عهده گرفت. پس از او از سال 1978 تا کنون پروفسور مائوریتزیو پیستوسو در این کرسی مشغول تدریس است که در پایان سال تحصیلی 2023-2022 بارنشسته خواهد شد. در دانشگاه بولونیا علاوه برکرسی زبان و ادبیات فارسی، از سال 1971 تا سال 1990 خانم پروفسور ماریا گراتزیا برونو تیبیلتی، متخصص زبان های کهن ایتالیا پیش از زبان لاتین، مسئولیت تدریس درس ایران¬شناسی را به عهده داشته است. او که مطالعات وسیع و ارزنده ای در زبان های سانسکریت و اوستائی و دیگر زبان های ایران باستان به¬خصوص زبان کتیبه ها دارد، دانشجویان علاقمند به ایران شناسی را در شناخت و مطالعۀ آثار این دوره مهم تاریخی و فرهنگی یاری کرده است. پس از وی تدریس ایرانشناسی در دپارتمان مطالعات زبان های شرقی دانشگاه بولونیا ازسال 1991 تا سال 1997 به پروفسور آنتونیو پانائینی متخصص زبان اوستائی سپرده شد. او از سال 1997 تا کنون کرسی استادی زبان شناسی ایرانی و تاریخ شرق کهن را در دانشکدۀ حفظ آثار باستانی شهر راونا به عهده دارد. در حال حاضر به علت کمبود استاد، دو درس ایرانشناسی و زبان و ادبیات فارسی در هم ادغام شده و به وسیلۀ پروفسور مائوریتزیو پیستوسو و پروفسور کارلو ساکونه تدریس می شود و دانشجویان می توانند یکی از این دو درس و یا هردو را انتخاب کنند. در کرسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بولونیا از سال 1981 تا سال 1994 خانم فریبا خمسه ای، به عنوان همکار ایرانی تدریس زبان فارسی، دانشجویان را در فراگیری و تلفظ صحیح زبان زنده و روزمرۀ فارسی یاری می کرده است.   خانم دکتر فائزه مردانی از سال 1995 تا کنون به عنوان استاد متن خوان با دانشگاه بلونیا همکاری می نماید . علاوه بر خانم دکتر مردانی خانم دکتر ناهید نوروزی فارغ التحصیل همان دانشگاه که اخیرا کتاب «همای و همایون» را به زبان ایتالیایی با کمک این نمایندگی و بنیاد سعدی ترجمه و چاپ نموده نیز با دانشگاه بلونیا زیر نظر پروفسور کارلو ساکونه مشغول فعالیت است.

2- دانشگاه پالرمو: از ماه مارس سال 2016 میلادی، زبان و ادبیات فارسی به صورت رسمی و اجباری در برنامه های دورۀ فوق لیسانس زبانهای شرقی دانشگاه پالرمو در 9 واحد یا 45 ساعت عرضه میگردد. این درس برای رشتۀ زبان های غربی هم به صورت اختیاری عرضه خواهد شد. مدرس این درس همه ساله کشورمان تامین می گردد

 3- دانشگاه توشا (ویتربو): تدریس زبان فارسی در دانشگاه ویتربو در سال 2010 به عنوان یکی از دروس انتخابی رشتۀ تاریخ و فرهنگ کشورهای اسلامی گنجانده شده و تدریس آن را خانم پروفسور الا فیلیپونه بر عهده دارد. 

 4- دانشگاه کافوسکاری ونیز (دانشکدۀ زبان و ادبیات آسیایی): دپارتمان مطالعات اروپا و آسیای دانشکدۀ زبان و ادبیات خارجی دانشگاه ونیز در سال 1985 تأسیس شده است. در دپارتمان مطالعات اروپا و آسیا دروس مربوط به زبانشناسی و پژوهشهای ادبی و تاریخی، از نظر جغرافیائی و منطقه ای تقسیم بندی شده مورد بررسی قرار می گیرند. هر یک از این مناطق بزرگ فرهنگی مانند حوزۀ مربوط به زبان عربی و یا حوزۀ مربوط به زبان فارسی، از جنبه های گوناگون ادبی، تاریخی، دینی و سیاسی مورد مطالعۀ دانشجویان قرار گرفته و زمینه ای گسترده در قلمرو آشنائی با فرهنگ شرق و به ویژه آسیای میانه و آسیای صغیر در اختیار دانشجویان قرار میدهد.

   ویژگی قابل توجه این دپارتمان در بررسی چند جانبه این مراکز بزرگ فرهنگی، چه در گذشته و چه در دوران معاصر، و مطالعۀ تطبیقی آن ها با مناطق بزرگ فرهنگی اروپاست. باید یادآور شد که زبان و ادبیات فارسی پیش از تأسیس این دپارتمان یعنی از سال 1967 در دانشکدۀ زبان های خارجی دانشگاه ونیز مطالعه و تدریس می شد و ریاست آن را پروفسور جان روبرتو اسکارچیا به عهده داشت.

   از سال 1987 تا سال 2020  پروفسور ریکاردو زیپولی عهده دار کرسی زبان شناسی ایرانی و زبان و ادبیات فارسی دپارتمان مطالعات اروپا و آسیا بود . پروفسور زیپولی گذشته از کرسی استادی زبان شناسی ایرانی و زبان و ادبیات فارسی (سال های سوم و چهارم) سمت ریاست دپارتمان مطالعات اروپا و آسیا را نیز به عهده داشت که با بارنشستگی ایشان پروفسور استفانو پلّو حافظ شناس شهیر ایتالیایی این مسئولیت را بر عهده گرفت. هنچنین خانم پروفسور دانیلا منگینی که کارنامه ترجمه برخی از آثار فرهیخته ادبیات کلاسیک مانند خسرو و شیرین  را در کارنامه خود به عنوان مدرس در کادر علمی دانشگاه مشغول به تدریس می باشد. خانم دکتر مژگان حیدری به عنوان استاد متن خوان در این کرسی مشغول به تدریس می باشند

 5-دانشگاه لاسپینزا رم (دانشکدۀ مطالعات شرقی): کرسی استادی زبان فارسی دانشکده ادبیات و فلسفه دانشگاه رم در سال 1975 تأسیس شده است. این کرسی پس از مؤسسۀ دانشگاهی شرق¬شناسی ناپل و بخش زبان فارسی دانشکدۀ زبان و ادبیات دانشگاه ونِیز شروع به کار کرده است. از میان کسانی که برای نخستین بار در رم به ادبیات علمی فارسی توجه کرد و به جمع آوری و انتشار نسخ خطی پرداخت باید از جوان باتیستا رایموندی استاد ریاضیات و فلسفه دانشگاه رم و مدیر «چاپخانۀ شرقی» نام برد. او علاقۀ بسیاری به شناسایی و گردآوری و انتشار علوم و زبان¬های شرقی در اروپا و ایتالیا داشت و در چاپخانۀ خود ترجمۀ برخی از متون علمی فارسی در رابطه با ریاضیات، اختر شناسی پزشکی و غیره و همچنین زبانشناسی مانند دستور زبان و فرهنگ لغات را در برنامۀ انتشارات خود گنجانده بود. دو تن از همکاران رایموندی به نام های باتیستا و جرولامو کیتی برخی از کتب خطی فارسی را از نقاط مختلف شرق مانند مصر، هند و ایران به ایتالیا آورده و در شمار تالیفات و انتشارات «چاپخانۀ شرقی» قرار داده بودند. از میان این متون ارزشمند، می توان به نسخۀ خطی نخستین جلد شاهنامۀ فردوسی که به وسیلۀ پروفسور آنجلو میکله پیه مونتسه شناسایی شده اشاره کرد.

  اتوره روسی ( 1955 – 1894 م. ) استاد دیگری است که در نیمۀ اول قرن بیستم زبان و ادبیات فارسی را در دانشگاه رم تدریس می کرده است. وی علاوه بر کتابی دربارۀ دستور زبان فارسی فهرست قابل توجهی از نسخ خطی کتابخانۀ شهر واتیکان را گردآوری و به چاپ رساند.

   اسلام شناس مشهور و متخصص زبان و ادب عربی پروفسور فرانچسکو گابریئلی ( 1993 – 1804 م. ) در مدت نیم قرن فعالیت تحقیقی خود بسیاری از متون مربوط به تاریخ ادبیات فارسی را تألیف و به چاپ رساند و به این ترتیب منابع ارزشمندی در این زمینه در اختیار دانشجویان این رشته قرار داد. وی رباعیات خیام را به زبان ایتالیائی ترجمه و منتشر نمود و دربارۀ سفرنامۀ ناصر خسرو و سبک های ادبی عربی و فارسی مطالعات تحقیقی گرانبهائی از خود بجا گذاشت.

   این دانشکده در حقیقت وارث مؤسسات سنتی و کهن تدریس زبان های شرقی است که از قدیمی ترین آنها می توان از تدریس زبان عبری در 1482 میلادی و تدریس زبان عربی در 1575 میلادی یاد کرد. در دوره های بعد، تدریس این دروس به صورت کرسی های مستقل در مؤسسه های مطالعات اسلامی، هند و آسیای شرقی، مطالعات باستانی در خاورنزدیک، تحت عنوان مدرسۀ مطالعات شرقی و پس از مدتی دپارتمان مطالعات شرقی و عاقبت در سال 1994 میلادی به نام دورۀ لیسانس زبان ها و تمدن های شرقی ادامه یافت.

در حال حاضر خانم پروفسور پائولا اورساتی مسئولیت تدریس این رشته را بر عهده دارد و آقای پروفسور ماریو کازاری ایشان را یاری و خانم دکتر شهرزاد هوشمند مسئولیت استاد متن خوان را بر عهده دارد.

   دانشکدۀ مطالعات شرقی دانشگاه رم، حدود 40 ماده درسی را در پنج گروه و زمینۀ مستقل تقسیم بندی کرده است.

این پنج گروه عبارتند از:

-        زبان آموزی

-        مطالعات ریشه ای زبان ها یا زبان شناسی

-        باستان شناسی و مطالعات تاریخی-هنری

-        فلسفه و دین 

-        تاریخ

هریک از این گروه ها بر حسب موقعیت جغرافیائی و فرهنگی به گروه های کوچکتر و محدود تری تقسیم می شوند که عبارتند از :

-        حوزه باستانی خاور نزدیک

-        حوزه فرهنگ اسلامی

-        حوزه آسیای شرقی و جنوب شرقی

-        حوزه خاور دور

6- دانشگاه شرق شناسی ناپل: در مورد دانشگاه شهر ناپل باید یادآور شد که مطالعات شرق شناسی در این مرکز از آغاز، ساختاری مشخص و شکلی متفاوت و مستقل داشته است و به همین جهت امروزه مؤسسۀ دانشگاهی شرق شناسی ناپل نامیده می شود. این مؤسسه از بدو تأسیس تا کنون یکی از مراکز مطالعات شرقی متقدم و متشخص در زمینۀ مطالعات ایران شناسی در سطح اروپائی و بین المللی به شمار می آید. هدف اصلی این مدرسه در بدو تأسیس، تربیت مبلغین مذهبی بود که با فراگیری زبان چینی، و بعدها زبان¬های دیگر شرقی مانند هندی و اردو، می¬توانستند دیانت مسیح را به اقصی نقاط شرق ببرند. امروزه مؤسسۀ دانشگاهی شرق شناسی ناپل در زمینه¬های گوناگون زبان و ادب، تاریخ و تاریخ هنر مربوط به آسیا و آفریقا فعالیت های علمی قابل توجهی عرضه می کند. علاوه بر تخصص در شرق شناسی، این مؤسسه به حوزه¬های علمی کرانۀ مدیترانه و اروپا و امریکا نیز توجه دارد. در راه بسط وگسترش فعالیت¬های علمی این مؤسسه، از سال 1975 میلادی حیطه این فعالیت ها به چهار حوزۀ تحصیلی مشخص تقسیم شده است که عبارتند از:  دانشکدۀ ادبیات و فلسفه، دانشکدۀ زبان و ادبیات خارجی، دانشکدۀ علوم سیاسی و مدرسۀ مطالعات اسلامی. زبان و ادبیات فارسی در دو بخش این مؤسسه یعنی در دانشکدۀ ادبیات و فلسفه و در مدرسۀ مطالعات اسلامی تدریس می شود.  مطالعه و فراگیری زبان و ادب فارسی که از سال 1878 میلادی در این حوزه آغاز شد، در سال 1957 میلادی به صورت کرسی استادی مستقلی در آمد که ریاست آن به عهدۀ پروفسور آلساندرو بائوزانی (1988-1921 م.) ایران¬شناس و زبان¬شناس و اسلام-شناس مشهور گذاشته شده بود.  آقای پروفسور درمه، استاد شهیر زبان فارسی و مترجم شناخته شدۀ دیوان حافظ به زبان ایتالیایی امر تدریس زبان فارسی را بر عهده داشت که متأسفانه در سال 2011 دار فانی را وداع گفت و آقای پروفسور میکله برناردینی جایگزین ایشان شده و علاوه بر امر تدریس زبان فارسی ریاست دپارتمان زبان فارسی دانشگاه شرق شناسی ناپل را بر عهده دارد. همچنین خانم پروفسور ناتالیا تورنسلّو استاد زبان فارسی دانشگاه شرق شناسی ناپل است که سال های بالا و دورۀ دکترا را آموزش می دهد و آقای دکتر نادر تنها نیز مسئولیت استاد متن خوان را بر عهده دارد.

•        مشاهیر ادبی: (3)

1- گراردو نیولی: حوزه پژوهش‌های وی ادیان و زبان‌های باستانی ایران بود. وی در تأسیس انجمن ایرانشناسی اروپا نقش مهمی داشته است. نیولی در دهه ۹۰ میلادی ناپل را رها کرد و به دانشگاه رم آمد و در آنجا کرسی استادی در رشته تاریخ ادیان ایرانی و آسیای میانه را بر عهده گرفت. مطالعات نیولی به‌طور عمده بر ایران و تاریخ ادیان مختلف در پیش از اسلام متمرکز بود.

2- جان‌روبرتو اسکارچیا: ایران‌شناس پرکار و یکی از دوستداران فرهنگ ایرانی بود. استاد اسکارچیا در 1968 / 1347 کرسی زبان فارسی را در دانشگاه «کا فوسکاری» در شهر ونیز برپا کرد و مدت‌ها خود عهده‌دار سرپرستی آن بود. توانست مجموعه‌ای از شعر شاعران ایران را به ایتالیایی ترجمه کرده و آن‌ها را دوباره بسراید. در این فهرست همچنین ترجمه‌ای از غزل‌های حافظ ( از روی چاپ مشهور به غنی – قزوینی، به همراه استفانو پلو) و 25 قطعه از اشعار سهراب سپهری (به همراه ریکاردو زیپولی، این مجموعه با عنوان باغی در صدا؛ ایران 1351-1373 منتشر شده است) نیز وجود دارد.

از دیگر ترجمه‌های استاد اسکارچیا، ترجمۀ گزیده‌ای از تاریخ جهانگشای جوینی است. این متن نیز در 1962 / 1341 در میلان منتشر شد.

3- ریکاردو زیپولی: ریکاردو زیپولی ایران‌شناس و عکاس مطرح ایتالیایی است که هم‌اکنون ریاست بخش زبان و ادبیات فارسی دانشگاه ونیز را برعهده دارد. او که در سال ۱۹۵۲ در شهر پراتوی ایتالیا به دنیا آمده سال‌ها در ایران به عکاسی از مناطق مختلف پرداخته و زبان و ادبیات فارسی را هم در دانشگاه تهران آموخته است. تمرکز او عمدتا بر شعر کلاسیک فارسی و سبک هندی است.