معرفی

یکی از پیوندهای فرهنگی میان ایران و عراق در طول تاریخ را می توان در شعرایی یافت که همزمان به زبان های عربی و فارسی شعر می گفتند.این امر نشان از میزان نفوذ و حضور زبان فارسی  و کاربرد آن در عراق در خلال قرن های گذشته دارد.یکی از شعرایی که همزمان به زبان های عربی و فارسی شعر می گفته است فضولی بغدادی است.

ملا محمد بن سلیمان فضولی بغدادی ادیب و شاعر قرن دهم هجری قمری است که به زبانهای ترکی، فارسی و عربی شعر سروده است.سال تولد و زادگاه او به درستی مشخص نیست و برخی مکان تولد وی را کربلا یا نجف یا بغداد هم ذکر کرده‌اند. بر اساس اطلاعات موجود از وی در پایگاه آستان مقدس امام حسین (ع) فضولی بغدادی در سال 894 قمری در کربلا به دنیا آمده است.وی را از این رو بغدادی نامیده اند که دورانی وی کربلا را به مقصد بغداد ترک کرد و مجدد به کربلا بازگشت و تا آخر عمر در این شهر روزگار گذرانید.  

فضولی بغدادی نزد ترک ها به رئیس الشعرا و استاد کل  و رائد ادبیات ترکی معروف است.در سال 1958   مراسم بزرگداشتی برای وی برگزار شد که در آن علامه دکتر حسین علی محفوظ(بنیانگذار زبان فارسی در دانشگاه بغداد و تحصیل کرده دانشگاه تهران) فضولی بغدادی را نابغه قرن دهم هجری نامید. هم چنین در سال 1994 به مناسبت 500 سالگی وفات این شاعر برجسته  جشنواره ای با حضور شعرا و ادیبان از کشورهای مختلف در بغداد برگزار گردید.

وی را بسیاری از عراقی ها شاعری ترکمان از ایل بیات می دانند و باور به ابیات وی به زبانی ترکی ترکمانی دارند.هر چند که بسیاری نیز بیان داشته اند وی اصالتا اهل آذربایجان بوده است  و خانواده وی به بغداد مهاجرت کرده  و علت نامیدن وی به بغدادی نیز  به همین دلیل است.

فضولی بغدادی دارای 12 اثر به زبان ترکی،6 اثر به  زبان فارسی و 2 اثر به زبان عربی است.

آثار فارسی وی علاوه بر دیوان اشعار، شامل منظومه‌های ساقی‌نامه (هفت جام)، «رند و زاهد»، «صحت و مرض»، «انیس القلب» و «روح نامه» (سفرنامه روح یا حُسن و عشق) است.

قدیمی‌ترین نسخه خطی دیوان فارسی فضولی در ۲۰ جمادی‌الاولی ۹۵۹ قمری به خط حبیب‌الله اصفهانی نوشته شده‌است. این نسخه هم‌اکنون در کتابخانه مرادیه در ترکیه نگه‌داری می شود . غزل‌های عاشقانه فارسی فضولی بخش مهمی از دیوان او را تشکیل می‌دهند.

فضولی به فارسی در قالب‌های مختلف مانند قصیده، غزل، ترکیب‌بند، مقطعات، رباعی و مثنوی ساقی‌نامه شعر سروده‌است؛ اما بخش عمده دیوان او را غزل و قصیده تشکیل می‌دهد.

ویژگی و درون مایه آثار فضولی

این شاعر برجسته به سه زبان ترکی، فارسی و عربی، شعر می‌سروده است. او اشعار فراوانی در مدح ائمه(ع)، به‌ویژه امام علی (ع)  دارد و مثنوی «حدیقة السُعَداء» را به زبان ترکی، در بیان مقتل امام حسین (ع) و حوادث عاشورا سروده است. همچنین او تعدادی از پادشاهان و وزیران، از جمله شاه اسماعیل صفوی، سلطان سلیمان قانونی و وزیرش، ابراهیم پاشا را مدح گفته است.
فضولی از بنیان‌گذاران ادب منظوم ترکی آذربایجان است و وزن‌ها، قالب‌ها، ترکیب‌ها، مضمون‌ها و معانی شعر فارسی را از راه ترجمه یا عین عبارت را در ترکی، به کار برده و با ادب فارسی، ادبیات ترکی را حیات بخشیده است. غزلیات وی، تقلید از غزلیات‌ فارسی است.

چیره دستی فضولی بغدادی در سرودن شعر به زبان های ترکی و فارسی بیش از عربی بوده است.بر همین اساس تاثیرگذاری شعری وی بر ادبیات عرب گسترده نیست.میزان و شمار محدود و اندک وی به زبان عربی نیز مویدی بر این ادعا است.

آرامگاه فضولی بغدادی

آرامگاه فضولی بغدادی‌ هم اکنون در شهر کربلای معلی در باب القبله آستان امام حسین (ع) قرار دارد.هر چند در منابع مختلف پیرامون سیر مرقد فضولی بغدادی روایت های گوناگونی ذکر شده است. محمد مهدی فقیه بحر العلوم در کتاب زیارتگاههای عراق که به همت :سازمان حج و زیارت، حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارات در دو جلد متشر است درباره مقبره فضولی بغدادی بیان می دارد:(( قبر فضولی، در مقبره عبدالمؤمن دده، شیخ طریقه بکتاشیه، در مجاورت تکیه بکتاشیه در باب القبله آستان امام حسین (ع)، قرار داشته است. این مقبره، به همراه تکیه بکتاشیه، در جریان احداث خیابان گرداگرد آستانه حسینی در سال 1366 ه. ق خراب گردید. به دنبال آن، دولت ترکیه براساس یک توافق‌نامه فرهنگی میان عراق و ترکیه، در ماه فوریه 1967 م، برای عبدالمؤمن دده و فضولی، مقبره‌ای نمادین بنا کرد که شامل اتاق کوچکی در نبش بازار سوق‌القبله و خیابان ابن‌فهد بود))

نمونه ای از اشعار فضولی بغدادی به زبان فارسی

فضولی بغدادی را به درستی شاعر اهل بیت نامیده اند .هم چنین  وی را برخی شاعر  کربلا و شاعر الحسین (ع) نامیده اند.دلیل این امر را می توان سرودن اشعار در رثای امام حسین (ع) و واقع کربلا نگریست.فضولی بغدادی   در این زمینه به 3  زبان فارسی ،ترکی و عربی شعر سروده است .دیوان  شعری حدیقه السعداء را صورت خاص به واقعه کربلا و قیام امام حسین (ع) اختصاص داده است در ادامه به بیان یکی از قصاید وی حول واقعه کربلا می پردازیم.

السلام‌ای ساکن محنت‌سرای کربلا

 السلام‌ای مستمند و مبتلای کربلا

السلام‌ای رشک برده زنده‌های هر دیار

در جوار مرقدت بر مرده‌های کربلا

یا شهید کربلا، کردم به گرد طوف تو

رغبت سیر فضای غم‌فزای کربلا

یا شهید کربلا، از من عنایت کم مکن

چون تو شاه کربلایی، من گدای کربلا ...

روزگاری شد که مأوای فضولی کربلاست

 نیست او را میل مأوایی ورای کربلا ...

یکی از غزل‌های فضولی در ستایش امام علی(ع) به زبان فارسی نیز این گونه است:

سجده خاک نجف مرغوب اهل عالم است

چون نباشد سجده‌گه، جایی که خاکش آدم است؟

نیست در عالم مقامی خوشتر از خاک نجف

آری، آری آن مقام مقتدای عالم است

شیر یزدان حیدر صفدر که با توفیق فضل

در حریم قدر معراج رسالت محرم است

فاتحه خوانی کاردار سفارت آذربایجان  بر سر مزار فضولی بغدادی