مهمترین عامل پیشرفت زندگی مادی و معنوی بشر علم و دانش است، که بدون آن هیچ پیشرفتی حاصل نمی گردد. علم و دانش همانند دو بالی است که انسان را به اوج کامیابی و تکامل می رساند و او را چنان توانا می کند که می توان همان گونه که می خواهد آینده خود را بسازد. در پرتو علم ودانش است که اختراعات و اکتشافات پدید می آید؛ لذا جهل و بیسوادی عامل مستقیم عقب ماندگی، ذلت و خواری در دنیا و آخرت است.

آنچه از جلوه های تمدن و ترقی در کشورهای صنعتی و پیشرفته در دنیای امروزی به چشم می خورد، همگی دست آورد علم و دانش است، هرچند که در مواردی استعمارگری، غارت و چپاول کشورهای مستعمره نقش حیاتی در بدست آوردن ثروت در این کشورها به چشم می خورد، اما به هر حال نمی توان نقش کلیدی دانش را در پیشرفت آنان در عرصه های صنعت و تکنولوژی روز را نادیده گرفت.

نیروی انسانی با دانش و مهارت کافی، ریشه درخت توسعه محسوب می گردند و منابع انسانی زیربنای ثروت ملت ها را تشکیل می دهند. بدیهی است که کشوری که نتواند مهارت ها و دانش مردم اش را توسعه دهد و از آن در اقتصاد ملی به نحوه موثری بهره برداری کند، قادر نیست هیچ چیز دیگری را توسعه بخشد. سرمایه گذاری در زمینه انسانی مهمترین و سودمندتر از سرمایه گذاری در طرح صنعتی است؛ لذا بسیاری از کشورهای جهان بالاخص کشورهای برتر علاوه بر داشتن دانشگاه ها و موسسات آموزشی قوی، پارک های فن آوری، مراکز علمی و فرهنگی و غیرو را نیز در جهت استفاده و ارتقاء سطح دانش عموم راه اندازی کرده اند. هند نیز به عنوان دومین کشور جهان از لحاظ جمعیت در دنیا در این زمینه فعالیت های مناسبی را داشته است. در هر ایالت مراکز علمی و فرهنگی، پارک های فن آوری و غیرو را راه اندازی کرده اند که به عنوان مثال می توان به مرکز علمی و فرهنگی نهرو در کلانشهر بمبئی اشاره کرد.

مرکز علمی فرهنگی نهرو در سال ۱۹۷۲ توسط "راجنی پاتل" ـ وکیل برجسته کیفری ـ به یاد "پاندیت جواهر لال نهرو" اولین نخست وزیر هند تاسیس گردید. انگیزه دایر کردن این مرکز ترویج، انتقال و القاء عقاید و ارزش های جواهر لال نهرو برنامه های فرهنگی و آموزشی بود که این مرکز را به خودی خود منحصر به فرد کرده است. جواهر لال نهرو در شکل گیری هند جدید بر مبنای ارزش های واقعی انسانی، بدور از سیستم طبقاتی و پیشرفت همه جانبه علمی و فرهنگی نقش بسیار برجسته ای داشته است، که نتایج آنرا نیز امروزه می توان در بسیاری از زمینه ها همچون پیشرفت های علوم فضایی، فن آوری اطلاعات، پزشکی و درمانی، کشاورزی و غیرو مشاهده کرد.

این مرکز در جنوب غربی کلانشهر مومبای و در مساحتی بالغ بر ۲۰ هزار فوت مربع واقع شده است و دارای بخش های مختلفی است که در ذیل به اختصار به برخی از آنها اشاره می گردد.

بخش نجوم

بخش مطالعات نجوم و ستاره شناسی مرکز نهرو در سال ۱۹۷۷ با هدف گسترش علم نجوم برای همگان راه اندازی شد. هم اکنون این بخش دارای امکانات و وسایل علمی مختلف و جالب است که علاوه بر آموزش علم نجوم، فضای آموزشی مفرح را برای علاقمندان به وجود آورده است. در این بخش نشست های علمی با حضور اساتید دانشگاه ها، دانشمندان جهت بحث و تبادل نظر، ارائه مقالات برگزار می گردد. افزون بر آن دانشجویان و دانش آموزان در برنامه های گوناگونی که توسط این بخش با هدف ایجاد علاقه به علم نجوم،   شرکت می کنند. از جمله این برنامه ها می توان به رقابت های علمی ستاره شناسی، مسابقات شعر و نقاشی پیرامون موضوع نجوم نام برد. همچنین امکانات ویژه ای برای تماشای آسمان و ستاره ها و عکس برداری از خسوف، کسوف و سایر پدیده های نجومی را برای علاقمندان فراهم کرده است.

بخش فرهنگی

این بخش به ریاست "ل. آ. قاضی" اداره می شود و با برگزاری سمینارها، کارگاه های آموزشی، تئاتر و مشاعره در صدد ترویج کلیه جنبه های فرهنگ هندوستان است. این بخش از زمان تاسیس خود تا به امروز به طور تقریبی ۶۰ برنامه ترتیب داده است و اصالت فرهنگ هند را لحظه به لحظه با جزئیات کامل پوشش داده است و همچنین در صدد ترویج کارهای پوشش محور بوده و از ۳۰ سال پیش برنامه هایی را بر پایه تحقیقات فردی ترتیب داده است. نظر به اینکه تحقیقات دینی و مذهبی جزئی از فعالیت های این مجموعه محسوب می شود، لذا این بخش از سال های پیش در این زمینه برنامه هایی را با خانه فرهنگ ج. ا. ایران در مومبای ترتیب داده است.

آقای قاضی که خود از پژوهشگران این مرکز است، خاطر نشان می سازد که حضار و شرکت کنندگان برنامه های این بخش را اعضاء ارشد انجمن های علمی، محققان برجسته، شخصیت های نامدار تئاتر و دانشمندان داخل و خارج از کشور منجمله انگستان، پاکستان و ایالات متحده و غیرو تشکیل می دهند. همه ساله جلسه مشاعره به زبان اردو و با حضور شخصیت های مشهور ادبی و شعرای نامدار و یکی از قدیمی ترین و محبوب ترین شعرای اردو زبان اردو گلزار دهلوی برگزار می گردد. همچنین برنامه های را از زندگی شخصیت های نامدار و حماسی مانند غالب و علامه محمد اقبال را به زبان اردو تهیه کردند. آنها در سال ۲۰۱۵ برنامه ای را به زبان "مراتی" ـ  زبان محلی مردم ایالت مهارشترا ـ با عنوان "سوارگیا گوتالا" اجرا کردند که هدف آن نشان دادن اعتقادات و فرهنگ مردم ایالت مهاراشترا را نسبت به مرگ و زمان پس از آن بود.

سالن آمفی تئاتر مرکز نهرو با ظرفیت حدود هزار نفر میزبان هنرمندان و علاقمندان به فرهنگ و هنر است.

زارعت و باغبانی

در محیط داخلی و خارجی مرکز نهرو بیش از هزار گونه گیاه و درخت کاشته شده است و فهرست کامل و مشخصات هر یک از آنها تهیه گردیده است که علاوه بر زیبای خاصی، مورد بازدید پژوهشگران و علاقمندان به زارعت و باغداری قرار می گیرد و آموزش های لازم نیز به علاقمندان و دانش آموزان داده می شود.

کتابخانه

 کتابخانه مرکز نهرو در طبقه اول ساختمان اکتشافات هند واقع شده است و به عنوان یکی از کتابخانه های مرجع شهرت یافته است. این کتابخانه نمونه بارز و مثال زدنی از خلوت گاه دنج و محیط روح افزا است و بیش از ۳۰ هزار جلد کتاب در موضوعات گوناگون همچون تاریخ، مذهبی، ادبیات، فلسفه، جغرافیا و سایر زمینه ها می باشد. بنا به گفته خانم اسمیتا کتابدار با سابقه کاری سی سال در این کتابخانه روزانه ۱۰ تا ۱۲ نفر به کتابخانه مراجعه می کنند که اکثر آنها را محققین تشکیل می دهند که برای تحقیقات خود به کتب مرجع نیاز دارند. این کتابخانه کاملا رایگان است و علاوه بر در اختیار قرار دادن کتب مرجع سمینارهایی را با مضامین مختلف نظیر امنیت یا مدیریت و غیرو برگزار می کند، هیچ یک از کتب دینی این کتابخانه تجدید چاپ نشده و بسیار نایاب هستند و با این وجود انواع مختلف دایره المعارف برای مطالعه در دسترس است. آنها همچنین امکاناتی مانند اینترنت و زیراکس را نیز برای مراجعین فراهم آورده اند که مستلزم پرداخت وجه نقد است. این کتابخانه همچنین کابین هایی را با تمام امکانات ممکن برای تحقیقات در اختیار دانشجویان مقطع دکتری قرار می دهد؛ اگر چه در این کتابخانه مجموع نسخ خطی یافت نمی شود اما کتب خاصی نظیر فرامین آشوکا و رمز گشایی از سند اسکریپت حکاکی شده وجود دارد.

کتابخانه نهرو همچنین مرکز اسنادی راه اندازی کرده است که به فهرست کردن مقالات جراید و روزنامه ها، مجلات و منابع دیگر می پردازد و حدود ۱۵۰ موضوع همچون محیط زیست، اقتصاد، نجوم، علوم، تکنولوژی و غیرو را در بر می گیرد. این کتابخانه در ۵۰ مجله داخلی و ۲۵ مجله خارجی در موضوعات گوناگون علمی و نجوم اشتراک دارد. جراید و آخرین خبرها به زبان های انگلیسی، هندی و مراتی به صورت روزانه در اختیار مراجعین قرار می دهند. همچنین این کتابخانه امکانات سمعی و بصری و تعدادی کامپیوتر را جهت دسترسی مراجعین به اطلاعات به روز را فراهم نموده است. فعالیت های دیگری مانند برنامه ملاقات با نویسندگان، جلسات مباحثه و کارگاههای دانش آموزان و اساتید نیز در این قسمت دنبال می شود. در کتابخانه، اتاقک های ویژه محقق برای دانشمندان و پژوهشگران تعبیه شده است تا بتوانند بدون هرگونه مزاحمتی به تحقیقات خود پردازند. سالن مطالعه کتابخانه نهرو با چشم اندازی زیبا و سیستم تهویه مطبوع، محیطی دلپذیر برای استفاده خوانندگان و مراجعین فراهم نموده است.

سالن نمایشگاه

مرکز نهرو همچنین دارای یک سالن نمایشگاه است که سکوی پرتابی برای هنرمندان فراهم می آورد که بهترین نحو ممکن توانایی های خود را نشان دهند. همچنین یک سالن نمایش در مجاورت موزه وجود دارد که به شکل خانه های مسکونی تهیه شده و زندگی جواهر لال نهرو را از تولد تا اواخر زندگی وی به تصویر می کشد.

موزه

طبقه بندی گسترده موزه مرکز نهرو به شرح ذیل است:

در ابتدا، نحوه زندگی انسان های اولیه را نشان می دهد، به دنبال آن بخش فرهنگ "هارپان" است که بر روی تمدن، مردم، ابزار، داد و ستد، سیستم زهکشی، ملاحظات مذهبی و حمام معروف "موهن جودارو هارپان" تمرکز دارد. بخش بعدی زندگی مردم هزاره اول را پس از سقوط تمدن هارپانا به تصویر می کشد. سپس نوبت به امپراطوری مائوریان می رسد، در این بخش تلاش می شود که خیزش این امپراطوری را که به نوعی با تحولات فرهنگی هم مرتبط بوده است در زمان شاه آشوکا توصیف کند.

پس از این، تلاقی فرهنگ ها در زمان ظهور بودائیسم به نمایش گذاشته شده است. تداوم و تغییر در دوره اول و دوم، تحولاتی را که فرهنگ هند پس از سقوط امپراطوری مائوریان و در دوره تحولات بودائیسم و مغول پشت سر گذاشته است برجسته تر می کند. بهم پیوستگی این بخش ها کمابیش به هندوستان پیش از دوران استعمار انگلیس اشاره دارد؛ پس از این بهم پیوستگی فرهنگی نوبت به تاثیر کشورهای غربی و در راس آنها انگستان بر روی سرزمین هندوستان و فرهنگ آن می رسد. این بخش زندگی زیر سلطه انگلیس و قوانین وضع شده توسط آنها و همین طور تاثیرات فرهنگی آنها به روی هند و متعاقب آن "تلاش برای آزادی" و "میراث برای اتحاد" را به تصویر می کشد. در انتها انواع مبارزات هند برای آزادی و در نهایت وضعیت کنونی این کشور را به نمایش می گذارد.

سال ۱۳۹۶